Научная статья на тему 'РУСТАМ АБДУЛЛАЕВНИНГ “ЭРТАКЛАР” ТУРКУМИНИНГ ТАХЛИЛИ'

РУСТАМ АБДУЛЛАЕВНИНГ “ЭРТАКЛАР” ТУРКУМИНИНГ ТАХЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
96
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиий ладлар / аккорд / учтовушликлар / септаккордлар / фактура / шакл. / natural tones / chords / trinities / seventh chords / musical forms / shape.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдуразақова Умида Бахтиёр Қизи

Р. Абдуллаевнинг “Эртаклар” туркуми алохида номларга эга бўлган бешта пьесани ўз ичига олади. Асарларни яратишда биринчи навбатда мавзувий бирлиликка катта эътибор бериб, уларни маънавий томондан ҳикоялар асосида умумлаштирган. Мусиқий томондан эса композитор асосан табиий ладларга, фактурага, аккордика ва уларнинг функционал алоқаларига, мавзу ва образларнинг интанацион тузилмаларига катта эътибор қаратган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

R. Abdullayev’s ''Fairy Tales'' series includes five plays with the special names. During creating the works, first of all he paid great attention to thematic unity and generalized them with spiritual stories. On the view of musical aspect, the composer emphasized with special attention to natural melodies, musical forms, chords and their functional connections, intonational structures of themes and characters.

Текст научной работы на тему «РУСТАМ АБДУЛЛАЕВНИНГ “ЭРТАКЛАР” ТУРКУМИНИНГ ТАХЛИЛИ»

РУСТАМ АБДУЛЛАЕВНИНГ "ЭРТАКЛАР" ТУРКУМИНИНГ

ТАХЛИЛИ

Абдуразакова Умида Бахтиёр кизи

УзДК "Мусика санъати" булими 2-курс магистранти umidabaxtiyorovna94@gmaiLcom

АННОТАТЦИЯ

Р. Абдуллаевнинг "Эртаклар" туркуми алохида номларга эга булган бешта пьесани уз ичига олади. Асарларни яратишда биринчи навбатда мавзувий бирлиликка катта эътибор бериб, уларни маънавий томондан хдкоялар асосида умумлаштирган. Мусикий томондан эса композитор асосан табиий ладларга, фактурага, аккордика ва уларнинг функционал алокаларига, мавзу ва образларнинг интанацион тузилмаларига катта эътибор каратган.

Калит сузлар: табиий ладлар, аккорд, учтовушликлар, септаккордлар, фактура, шакл.

ABSTRACT

R. Abdullayev's "Fairy Tales'' series includes five plays with the special names. During creating the works, first of all he paid great attention to thematic unity and generalized them with spiritual stories. On the view of musical aspect, the composer emphasized with special attention to natural melodies, musical forms, chords and their functional connections, intonational structures of themes and characters.

Keywords: natural tones, chords, trinities, seventh chords, musical forms,

shape.

Композитор ижодиётининг эътиборли ютукларидан бири - болалар учун багишлаб яратилган асарларда кузатилади. Болалар учун багишлаб яратилган фортепиано асарларида композиторлар купрок дастурийликка интилган. Рустам Абдуллаев ижоди давомида фортепиано учун ёзилган турли жанрлардаги кичик хажмли, мураккаб булмаган болалар пьесаларидан тортиб катта хажмли, йирик асарларгача яратган. Биз шулардан "Эртаклар" номли туркумига алохида эътибор каратамиз.

Туркум 2008-йилда яратилган булиб, хдр бири кизикарли вокеани узида намоён этувчи бешта пьесадан иборат. Дастурнинг номида мужассамланган

бадиий гоя ижрочининг ижодий фантазияси учун шароит яратиб беради. Бешта

эртак сокин, тинч, осойишта суръатларда акс эттирилган.

Туркумдаги биринчи эртак вокеа - "Эртакчининг хикояси" ("Рассказ сказочника") бунда таъсирчан баён килувчи мехрибон хикоячининг киёфасини акс эттиришда оддий уч кисмли шаклдан (АВА) фойдаланган. Композитор тингловчини эркин ривожланувчи воситалар оркали майин мусикийлик, ифодавий таъсирлар билан, замонавий гармоник тузилмалар ва пухта ишланган фактура ёрдамида эртаклар оламига етаклайди. Уз эртагини тун коронгусида бошлаган эртакчи тингловчини эртаклар оламининг сехрли дунёсига олиб кетади.

Ёкимли, нафис "Гуллар ракси" ("Танец цветов") деб номланувчи 2-эртак ута таъсирчандир. Композиторнинг айтишича бу асар Х.К.Андерсеннинг "Идага аталган гуллар" эртаги таъсирида яратилган. Бу асарда даврага гулдаста булиб йигилган, кумушранг ой шуласи ва жарангдор атиргуллар барги хидига тула эртакли гуллар базминнг куринишидир. Гуллар раксининг мусикаси шарк гузалларининг латофатли раксини тасвирловчи киёфа билан бирга мусикада уларнинг харакатини нозик холда курсатади. Бундай раксона характерни ифодалаб беришда композитор оддий ики кисмли шаклни (АА1БА1) куллаган.

"Карвон" ("Караван") - учинчи эртак. Чексиз кумли чулда шошмай бораётган савдогарлар араваси ва туялар карвони куринишини мураккаб уч кисмли шаклда (А(ав) В(ав) А(ав)) тасвирланган. Мусикада кварта охангдошининг киска форшлаг юкори регистрда олиниши кунгирокчалар товушига таклид булиб, туяларнинг тебраниб кетаётгани яккол акс этади. Пьесанинг урта кисмида композитор саёхатчилар хаёлчанлиги, поёнсиз, чексиз чулда куринган сехрли, сирли, номаълум сароб куринишини тасвирлаган.

Туртинчи эртак - "Бургутлар ракси" ("Танец орлов") да куч-куввати канотларида булган эрксевар кушлар тимсоли яратилади. Маълумки композиторнинг кушлар образига мурожаати хаёт мазмуни муаммоларини, афсонавий уйлар, хаёлот олами кенг образлилик билан боглик. Бу асар мураккаб уч кисмли шаклда (А(ав) В(ава) А(ав)) ёзилган булиб, пьесанинг драматургияси сехрли куринишни ифодаловчи, яъни мазмуни хакидаги уйлар ифодаланган 1-холига кайтувчи сокин холатдан гоят эхтиросли даражадаги парвозгача бадиий фикр ифодаланишининг ривожланиши асосида ташки ва ички ривожланиш мутаносиблигида тузилган.

Бешинчи эртак - "Сабо" ("Утренний ветерок") инсонни уйкудан, эртакона тушлардан уйгонишини курсатувчи нафис, романтик тонглар билан туркумни якунлайди. Композитор бу кисмда вариация шакли оркали тонгги соф хавонинг гох кучайиб, гох пасайишини, янги хаёт бошланишини, тонгги

табиатни ва умидни ифодалаган. Бу пьесада купрок рангли буёк, тонгги шабада

нафаси билан ифодаланиб, буларнинг барчасини композитор жарангдор трел ва

тремоло, майда фигурацион пассаж, ранг-баранг тембрлар оркали ифодалаган.

Рустам Абдуллаев "Эртаклар" туркумини яратишда биринчи навбатда мавзувий бирлиликка катта эътибор бериб, хар бир асарни маънавий томондан хдкоялар асосида умумлаштирган. Мусикий томондан эса уларни турли мусикий воситалар умумлаштиради. Масалан: мусикада гоя, образ, драматургик имкониятларни ифода этишда ладларнинг урни бекиёсдир. Чунки лад асоси хар кандай композиторлик техникаси, мусикий услуб ёки маълум бир ёналиш мусикасида мухим ахамиятга эга булган тизим хисобланади. Бундан ташкари, ладлар узига хос миллий колорит бахш этишда мухим восита сифатида иштирок этади. Композитор Р. Абдуллаев ижодиётида табиий ладлар миллийликни ташкил киладиган таянч каби кулланилади. Масалан: анъанавий ва халк мусикасида куп ишлатиладиган эолий ва фригий ладлари композиторнинг ушбу "Эртаклар" асарида хам куп ишлатилган. Табиий ладларни ички структураси жихатидан - тетрахорд ва пентахордларга булинган куринишда кулланилиши узбек мусикасига хосдир.

Шу билан бирга туркумда кулланилган барча вертикал тузилмаларнинг иккита катта гурухларга: терциявий ва терциясиз тузилишдаги аккордларга булинганлигини куриб чикдик. Рустам Абдуллаев купрок терциявий аккордларга мурожат килган. Яъни шуни таъкидлаш жоизки, терциявий тузилиш гармоник тилнинг асоси хисобланади. Уз асарларида композитор шу терциявий тузилишларнинг нихоятда узига хос ички тузилишини ташкил киладиган интервалларга эътибор каратган. Шу уринда асарда купрок квинтани бурттириб курсатган. Камрок холларда эса уч товушликларнинг терциясиз, секстали куринишларидан хам фойдаланилган. Мана шу аккордларнинг ички тузилишининг ахамияти септаккордларнинг кулланишида хам аник куриниб туради. Асосан эътибор - септаккордларнинг туликсиз яъни КЗ + К7 тузилишига, кварт ва квинтаккордларга булинган куринишларига каратилган. Шу септаккордлар каторида анъанавий септаккордлар хам ишлатилган. Лекин бу септаккордларнинг ишлатилиш таркиби узгача. Яъни фактуравий тузилиши буйича квинталарни бурттириб курсатган. Доминантсептаккорд ва унинг барча куринишларининг ечилиш конуниятларига эмас, балки жаранглашига эътибор берган. Р. Абдуллаевнинг "Эртаклар" туркумида доминанта функцияси аккордларининг яъни, мажор учтовушликлари, минор учтовушликлари ва доминантсептаккордининг терциясиз, квинтасиз каби нотулик куринишларининг хар хил йуллар билан тоникага ечилиши ва функционал эркинлик йуллари билан бошка аккордларга

утиш услублари (S, VI, III, VII) кутилмас функционал ва буёк эффектларини тугдирган. Ушбу туркумда субдоминанта гурухи аккордлари нисбатан буёкдор ва бой курсатилган. Бу албатта, узбек халк мусикасининг плагал табиати билан богликдир. Асарларда мураккаб стуктуралар ишлатилмаган. Вертикалда купи билан турт товушликлар кулланилиб, куп холатларда ушбу аккордлар фактура ёрдамида булинган. Умуман, Рустам Абдуллаевнинг шу асардаги фактураси жуда енгил, тиник ва узгарувчанлиги болалар учун ёзилган асарларга хосдир.

Келтирилган мисолларнинг хаммаси миллий колоритнинг замонавий фактура усуллари билан бойитилган бетакрор намуналаридир. Фортепиано чолгуси оркали бошка чолгулар тембрларини вужудга келтириб, уларни эртакона янграши болалар учун янада кизикарли туюлади. Рустам Абдуллаев "Эртаклар" туркуми оркали узбек халк миллий охангларини болалар онгига сингдиришни максад килиб куйган десак муболага булмайди.

REFERENCES

1) Алексеев А. История фортепианного искусства. М., 1988.

2) Асафьев Б. Музыкальная форма как процесс. Л., 1971.

3) Азимова А., Ибрагимова Ш. Замонавий гармония. Т., 2015.

4) Абдикаюмова Г. Узбекистон композиторлари ижодида фактура. Т., 2015.

5) Гуляницкая Н. Введение в современную гармонию. М., 1984.

6) Кон. Ю. Некоторые вопросы ладового строения узбекской народной песни и ее гармонизации. Т., 1979.

7) Нуритдинова Х. Узбекистон композиторлари ижодида модаллик. Т., 2016.

8) Холопова В. Музыкальныу формы. М., 2003.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.