Научная статья на тему 'П. И. ЧАЙКОВСКИЙ ИЖОДИДА ОПЕРА ВА БАЛЕТ'

П. И. ЧАЙКОВСКИЙ ИЖОДИДА ОПЕРА ВА БАЛЕТ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

379
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
опера / балет / Чайковский / “Иоланта” / “Афсунгар” / “Оқ қуш кўли” / “Қарсилдоқ”. / opera / ballet / Tchaikovsky / "Iolanta" / "The enchantress" / "Swan lake" / "Nutcracker".

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Илёс Исроилович Куватов

Опера ва балет жанрида ижод қилиш композитордан махсус тайѐргарликни талаб этади. Сабаби бу ўзига хос мураккаб ва мукаммал йўналиш бўлиб, унинг ўз қонун қоидалари бор ва алоҳида масъулиятни талаб этади. П.И.Чайковский ана шу масъулиятни ҳис этган ҳолда бир қанча опера ва балетлар яратиб тингловчилари эътиборига ҳавола этди. Айни мақолада унинг бир нечта асарлари ҳақида маълумотлар берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Creativity in the genre of opera and ballet requires special training from the composer. The reason is that this is a specific complex and perfect direction, it has its own rules and requires special responsibility. P. I. Tchaikovsky, feeling this responsibility, created several operas and ballets and brought them to the attention of his audience. The same article provides information about several of his works

Текст научной работы на тему «П. И. ЧАЙКОВСКИЙ ИЖОДИДА ОПЕРА ВА БАЛЕТ»

П. И. ЧАЙКОВСКИЙ ИЖОДИДА ОПЕРА ВА БАЛЕТ

Илёс Исроилович Куватов

Узбекистан давлат консерваторияси, доцент в.б.

АННОТАЦИЯ

Опера ва балет жанрида ижод килиш композитордан махсус тайёргарликни талаб этади. Сабаби бу узига хос мураккаб ва мукаммал йуналиш булиб, унинг уз конун коидалари бор ва алохида масъулиятни талаб этади. П.И.Чайковский ана шу масъулиятни хис этган холда бир канча опера ва балетлар яратиб тингловчилари эътиборига хавола этди. Айни маколада унинг бир нечта асарлари хакида маълумотлар берилади.

Калит сузлар: опера, балет, Чайковский, "Иоланта", "Афсунгар", "Ок куш кули", "Кдрсилдок"

ABSTRACT

Creativity in the genre of opera and ballet requires special training from the composer. The reason is that this is a specific complex and perfect direction, it has its own rules and requires special responsibility. P. I. Tchaikovsky, feeling this responsibility, created several operas and ballets and brought them to the attention of his audience. The same article provides information about several of his works.

Keywords: opera, ballet, Tchaikovsky, "Iolanta", "The enchantress", "Swan lake", "Nutcracker".

КИРИШ

Жахон классик мусикаси узининг бетакрор мусикаси, беназир асарлари, бир канча истеъдодли композиторлари билан тингловчилар ва томошабинлар калбини узига ром этиб келмокда. Унинг таркибидаги хар бир тан олинган асар узининг яратувчисига, тингловчисига ва албатта танкидчисига эга булиб келган.Шунингдек, хдр бир яратилган асарнинг уз тарихи мавжуд. П.И.Чайковский яратган куплаб асарлари хали хануз дунёни лол колдириб келмокда. Айникса унинг опера ва балетлари етти ёшдан етмиш ёшгача булган тингловчиларга эга. Айтиш мумкинки, бир инсоннинг умри давомида ёшига мос тарзда Чайковскийнинг асарларига хамрох яшаши мумкин. Навбатда унинг бир нечта асарларига тухталиб утмокчимиз.

April, 2022

689

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

1884 йилда "Мазепа" операсининг постановкасидан сунг Чайковский янги опера яратиш учун сюжет излай бошлади. Аввалига у Пушкиннинг "Лулилар" деб номланган асарига тухталди ва янги операнинг режасини туза бошлаган эди. Аммо бу асар негадир композиторни кониктирмади ва яна изланишда давом этди. 1885 йилда композитор укаси Михаил Чайковский билан сухбат чогида Шпажинскийнинг "Афсунгар" асарини эслади. Бу муаллифнинг драма ва комедиялари 80 йилларда сахналарда узок муддат муваффакият билан намойиш этилаётган эди. Сабаби Шпажинский уз асарларида ёркин характерлардан фойдаланар, тукнашувларни мохирлик билан куллар, сахна холатларини жуда таъсирли тасвирлаб бера олар эди.

Шпажинскийнинг драмаси билан танишиб чиккач, композитор Кума ва Княжичнинг сахнасидан хайратланди. Масала уз ечимини топган эди, Чайковский драматургга мурожаат этди ва пьесани опера либреттосига угириб беришни илтимос килди. Шпажинский бу таклифни кабул килди ва матн ёз охирларида тайёр булди. Драма сезиларли даражада узгарди. Бир канча актлар кискартирилди, баъзи иккиламчи кахрамонлар четлаштирилди, сюжетдаги бир нечта салбий холатлар олиб ташланди. Бош кахрамон образи янада бурттирилиб, ёркин миллий кахрамонга айлантирилди. Чайковский эса иккинчи ва туртинчи актларда халк сахнасини киритиб, асарни яна узгартирди. Либретто тайёр булгач, 1885 йилнинг сентябр ойида Чайковский мусика басталашга киришди. Кейинги йилнинг бошида биринчи ва иккинчи актларнинг мусикаси тайёр булди ва бир оз танаффус юзага келди. Бунга албатта композиторнинг бир нечта концерт сафарлари сабаб булди. Бир йилдан ошик вакт утгач, яъни 1887 йилнинг 6 майида "Афсунгар" операсининг партитураси тайёр булди ва асарнинг постановкаси бошланиб кетди. Тайёргарлик жараёнидаёк операнинг хажми жуда катта эканлиги маълум булди ва Чайковский асарни бир оз кискартиришга хамда узгартиришга мажбур булди. Шунда хам операнинг хажми керагидан ортик эди. 1887 йилнинг 20 октябрида "Афсунгар"нинг премьераси булиб утди.

Чайковскийнинг ижодидаги энг сунгги опера "Иоланта" булиб, композиторнинг энг ёркин ва хаётий асарларидан бири сифатида мусика тарихида сакланиб колди. Ушбу асарда бирорта салбий кахрамонни учратмайсиз. Унда мухаббатнинг кудратли кучи мавзуси устунлик килади. Опера ишкий характерда ёзилган

April, 2022

690

булиб, хар бир кахрамон узига мос ариялар билан тасвирланади. Асар марказида бош кахрамон Иоланта туради ва мавзуни коронгуликдан ёруглик томон ривожлантириб боради. Операда симфоник принциплар турли мусикий шакллар билан уйгунлашади. 1883 йилнинг феврал ойида матбуотда ёзувчи Герцнинг "^ирол Рененинг кизи" драмаси нашр этилади. Чайковский ана шу драмани укиб чикади ва асарнинг шеърияти, лирикаси уни хайратлантиради хамда бир кун келиб албатта мана шу драмага опера яратишни кунглига тугиб куяди. 1888 йилга келиб эса Герцнинг "^ирол Рененинг кизи" драмасини Кичик театрда томоша килгач, опера яратишга катъий карор килади. 1890 йилда Чайковский бир актли балет ва операга буюртма олади. Шунда у Герцнинг драмасига опера яратиш истагини билдиради ва буюрмачилардан розилик олади. Композиторнинг укаси Михаил Ильич Чайковский "^ирол Рененинг кизи" драмаси асосида либретто ёзиб берди. Либретто 1891 йилнинг апрель ойида тайёр булди. Ёз ойларида эса композитор "Иоланта" деб ном олган операга мусика басталашга киришди. Икки ой ичида асарнинг мусикаси бутунлай тайёр булди ва йилнинг сунгига кадар оркестрлаштириш ишлари якунланди. Шу тарика 1892 йилнинг 6 декабрида "Иоланта" операсининг премьераси Петербургнинг театрларидан бирида булиб утди ва олкишларга сазовор булди.

НАТИЖАЛАР

Чайковский яратган балетлар хам деярли барчаси хозирга кадар уз долзарблигини йукотган эмас. Х,ар бир асарининг яратилишидан аввал ижодкор доим пухта изланган. Масалан, "Оккуш кули" балетига кул уришдан аввал композитор кутубхоналардаги мавжуд балетларнинг партитураси билан танишиб чикди, жанрни пухта урганди. Бир карорга келгач, мавжуд сценарий асосида ушбу асарни 1876 йилда яратди. Хозирги кунга келиб "Оккуш кули" балети дунёда мавжуд балетлар ичида энг гузали деб эътироф этилди. Композиторнинг замондоши, мусика танкидчиси Герман Ларош балет хакида шундай фикрларни айтган: "Оккуш кули" балетининг мусикаси жуда нозик дид билан яратилган. Айникса вальслар ранг баранглиги тингловчининг эътиборини тортади". Дархакикат, Чайковский "Оккуш кули"ни яратар экан унга мос энг гузал ва нафис охангларни танлади хамда оккуш мавзусини жонлантирди. Бошка ижодкорлар томонидан илгарирок яратилан балетларга мутлако ухшамайдиган "Оккуш кули"га нисбатан турли фикрлар айтилди. Кимлардир Чайковскийни

April, 2022

691

ухшаш тонлардан фойдаланганликда айбласа, бошкалар мавзуни узгартириш керак дер эди. Аммо жуда купчиликка балет хар томонлама манзур булган эди. 1877 йил 20 февралда Москванинг "Большой театр"ида "Оккуш кули" балетининг премьераси муваффакият козонди ва 1883 йилга кадар театр сахнасидан тушмади.

"Карсилдок" балети - болалик хакидаги симфониядир." Деган эди мусикашунос Борис Асафьев. Дархакикат унда болалик одатлари, куркувлари, хаёллари, хайрат ва кувончлари.... барчаси акс эттирилган. "Карсилдок" балети Чайковский ижодида алохида уринга эга. Бу асар уша даврдаги балет жанрига асло ухшамас эди, шунинг учун хам у барча учун янгилик булди. Балет 1891-92 йиллар давомида Всеволожскийнинг буюртмасига биноан яратилди. Либреттоси эса Гофман эртаклари асосида Петипа томонидан ёзилган. Рус миллий балети "Карсилдок" асарини негизида фалсафий мазмун яширинган болалар сехрли эртаги сифатида кабул килди. Бутун дунё хозирги кунга кадар бу асарга мурожаат килиб келмокда. Сабаби хар бир ижрода, мусикий драматургиясида янгидан янги жихатлар очилиб келади ва ижрочиларни хам, тингловчиларни хам хайратга солади. "Карсилдок"нинг такдири жуда кайнок

булди. Томошабинлар олкиши ва мутахассисларнинг кескин танкидлари..... бу

бошланиши эди. Аммо вакт утгач, асар кайта ва кайта янграгани сари асарнинг мохияти очилиб борди. Хозирги кунга келиб эса Чайковскийнинг "Карсилдок" симфоник балети бутун дунёда энг севимли ва ёкимли асарга айланди.

МУХ,ОКАМА

Шу уринда мен Чайковский ижодининг узбек бастакорлари ижодига таъсири хакида алохида тухталиб утмокчиман. Унинг ижоди улкан бир лабораторияга киёслаш мумкин. Катталар учун хам, болалар учун хам бирдек мукаммал асарларни яратганлиги барча бастакорларнинг рухий оламига ижобий таъсир курсатади. Аслида узбек композиторларининг барчаси Чайковский ижодини урганиш давомида улгайганлар десам, хато булмайди. Бир нечта композиторларимизнинг берган интервьюларида шунга амин булганманки, хатто Чайковский ижодини узгача мехр билан урганадилар, мухаббат билан тинглайдилар. Шундай композиторлар каторига Р.Абдуллаев, М.Отажонов, У.Мусаев, А.Эргашев ва бошкаларни келтириш мумкин. Композиторларнинг симпозиумлари, учрашувларида композитор Р. Абдуллаев Чайковский ижодини яхши куришини, унинг асарларидан илхомланишини, унинг ижод

April, 2022

692

услубидан урнак олиш мумкинлигини куп бора таъкидлаган. Композитор Мухаммаджон Отажонов эса "Гулдаста" номли болалар учун фортепиано альбомини яратишда Чайковский услубидан унумли фойдаланган. Яъни хар бир асар шеър билан биргаликда келтирган. Энг эътиборли жихати эса ушбу "Гулдаста" миллий охангларга жуда бой. Муаллиф билан булган сухбатимизда, шундай деган эди: "Чайковский бизга гойибона устоз саналади. Фортепиано учун концертлар яратаётганда албатта Чайковскийнинг услубидан фойдаланамиз. Фарки шуки, биз миллий калоритда ёзамиз."

ХУЛОСА

Чайковский барча узбек бастакорларнинг устози десам, янглишмайман, сабаби унинг ижоди хар бир композитор умрининг охиригача хамрохлик килади. Кузатувларимдан келтирмокчиманки, Узбек санъат арбоби Анвар Эргашев "Чеховиана" балетида муаллифнинг Чайковскийнинг балетларидан илхомлангани яккол сезилиб туради. Гарчи асар Чеховнинг "Уч опа сингил" ва "Чайка" номли пьесалари мотивилари асосида яратилган булсада, Чайковскийнинг услубига хос безаклар яккол сезилади.

Албатта Чайковскийнинг ижоди борасида бир канча урганилмаган мавзулар бор. Бугунги кунда ёш санъатшуносларимиз бу мавзуларни илмий даражада урганган холда тадкикотлар олиб боришса аъло нур булар эди.

REFERENCES

1. Вас. Яковлев. Чайковский на московской сцене. — М.—Л.: Искусство, 1940.

2. Богданов-Березовский В. М. Оперное и балетное творчество Чайковского. — Л.-М., 1940.

3. Слонимский Ю. И. П. И. Чайковский и балетный театр его времени. — М.,

4. Протопопов В. В., Туманина Н. В. Оперное творчество Чайковского. — М.,

5. Вайдман П. Е. Творческий архив П. И. Чайковского — М.: Музыка, 1988.

6. Альшванг А. А. Опыт анализа творчества П. И. Чайковского (1864—1878). — М.-Л., 1951.

1956.

1957.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.