Научная статья на тему 'НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОС: КАТТА АШУЛА'

НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОС: КАТТА АШУЛА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
273
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
катта ашула / ЮНЕСКО / репрезентатив рўйҳат / конвенция / мерос / санъат / хонанда

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Орол Абдуманнонович Сафаров

Ҳар бир халқнинг ўз номоддий маданий мероси мавжуд бўлиб, уларни асраб авайлаш, давомийлиги ва яшовчанлигини таъминлаш ўша халқнинг зиммасига улкан масъулиятни юклайди. Ўзбек халқининг ҳам бир қатор ана шундай мерослари мавжуд бўлиб, уларнинг кўп қисми ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив рўйҳатига киритилган. Шулардан бири жуда қадимий ва бетакрор санъат тури бўлган Катта ашуладир. Ушбу мақолада, ЮНЕСКОнинг инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив рўйҳати ва унга киритилган катта ашула жанрининг муҳим жиҳатлари ҳақида маълумотлар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОС: КАТТА АШУЛА»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОС: КАТТА АШУЛА

Орол Абдуманнонович Сафаров Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Х,ар бир халкнинг уз номоддий маданий мероси мавжуд булиб, уларни асраб авайлаш, давомийлиги ва яшовчанлигини таъминлаш уша халкнинг зиммасига улкан масъулиятни юклайди. Узбек халкининг хам бир катор ана шундай мерослари мавжуд булиб, уларнинг куп кисми ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив руйхатига киритилган. Шулардан бири жуда кадимий ва бетакрор санъат тури булган Катта ашуладир. Ушбу маколада, ЮНЕСКОнинг инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив руйхати ва унга киритилган катта ашула жанрининг мухим жихатлари хакида маълумотлар берилади.

Калит сузлар: катта ашула, ЮНЕСКО, репрезентатив руйхат, конвенция, мерос, санъат, хонанда.

INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE: GREAT SINGING

Safarov Oral Abdumannapovich Uzbekistan State Institute of Artbi and Culture

Abstract: Each nation has its own intangible cultural heritage, and preserving and ensuring its continuity and survival is a great responsibility for this people. The Uzbek people also have a number of such heritage sites, many of which are included in the representative list of the intangible cultural heritage of humanity by UNESCO. One of them is Katta ashula, which is a very ancient and unique art form. This article provides information about the representative list of the intangible cultural heritage of humanity by UNESCO and important aspects of the Katta ashula genre included in it.

Keywords: katta ashula, UNESCO, representative list, convention, heritage, art, singer.

Номоддий маданий мерос-бу маданий фаолиятнинг анъанавий шакллари ва унинг аъзолари орасида узлик ва давомийлик хиссини шакллантирувчи инсон жамоасининг ваколатлари мажмуидир. Глобаллашув ва оммавий маданият шароитида номоддий маданий мероснинг тезда йуколиб кетиши халкаро хамжамиятни уни саклаб колиш масаласини хал килишга мажбур этди. Анъанавий номоддий кадриятлар авлоддан-авлодга, шахсдан-шахсга утиб, институтлашган шаклларни четлаб утади, улар инсон жамоаси томонидан

доимий равишда кайта тикланиши керак; мероснинг бу усули уларни айникса нозик ва заиф килади. Хориж амалиётида "номатериал" ("non-material") атамаси билан бир каторда "номоддий" ("intangible") атамаси хам тез-тез кулланилиб, предмет шаклида моддийлашмаган объектлар хакида гапираётганимизни таъкидлайди.1

ХХ асрнинг сунгги йилларида номоддий мерос объектларининг такдири жахон диккат марказида булди. Инсон уз-узини идентификация килиш учун маданиятнинг куплаб мухим шаклларини бутунлай йук килиш хавфи ушбу муаммони йирик халкаро форумларда мухокама килишни ва бир катор халкаро хужжатларни ишлаб чикишни талаб килди. Номоддий маданий мерос тушунчаси 1990-йилларда моддий маданиятга каратилган жахон мероси руйхатига ёндошув сифатида ишлаб чикилган. 2001-йилда ЮНЕСКО таърифни ишлаб чикиш учун давлатлар ва нодавлат ташкилотлар уртасида суров утказди. 2003 йилда номоддий маданий меросни мухофаза килиш Конвенцияси кабул килинди. Номоддий маданий меросни мухофаза килиш Конвенцияси (2003) номоддий маданий меросни мухофаза килишнинг хукукий асосларини таъминловчи биринчи халкаро восита булди.2 Конвенция кучга киришидан олдин инсониятнинг огзаки ва номоддий мероси дурдоналарини эълон килиш дастури мавжуд эди.

Халкаро хамжамият номоддий маданий мероснинг бебахо ролини одамлар уртасида якинлашиш, алмашиниш ва тушунишни хамда маданий хилма-хилликни таъминлашга кумаклашувчи омил сифатида деярли бир овоздан эътироф этди. Жамоалар, хусусан, махаллий жамоалар, гурухлар ва айрим холларда шахслар номоддий маданий меросни яратиш, химоя килиш, асраб-авайлаш ва кайта яратишда, маданий хилма-хилликни бойитишда ва инсон ижодига хисса кушишда мухим рол уйнайди. Номоддий маданий мероснинг баркарор тараккиёт гарови сифатидаги ахамиятини кадрлар экан, маданий хилма-хилликнинг мохияти сифатида эътироф этилди.

2003-йил 17-октабрда номоддий маданий меросни мухофаза килиш буйича халкаро Конвенция кабул килинди, унинг вазифалари куйидагилардан иборат:

- номоддий маданий меросни мухофаза килиш;

- манфаатдор жамоалар, гурухлар ва шахсларнинг номоддий маданий меросига хурмат

- номоддий маданий мероснинг ахамияти ва унинг узаро тан олиниши махаллий, миллий ва халкаро даражаларда хабардорликни ошириш;

- халкаро хамкорлик ва ёрдам.

1 Основные тексты Международной конвенции об охране нематериального культурного наследия 2003 г. Издание 2018 г.

2 Основные тексты Международной конвенции об охране нематериального культурного наследия 2003 г. Издание 2018 г.

ГГлЦ^^Ш! 666 http://oac.dsmi-qf.uz

Конвенция номоддий маданий мероснинг куйидаги таърифини кабул килди: "номоддий маданий мерос" - бу урф-одатлар, вакиллик ва ифода шакллари, билим ва куникмалар, шунингдек, жамоалар, гурухлар ва айрим холларда шахслар томонидан тан олинган тегишли воситалар, объектлар, асарлар ва маданий жойлар. Авлоддан-авлодга утиб келаётган бу номоддий маданий мерос уз атроф-мухитига, табиат ва уларнинг тарихи билан узаро алокаларига караб, жамоалар ва гурухлар томонидан доимий равишда кайта яратилади ва шу билан маданий хилма-хиллик ва инсон ижодкорлигига хурматни кучайтиради. Ушбу Конвенция максадлари учун мавжуд халкаро инсон хукуклари воситаларига ва жамоалар, гурухлар ва шахслар уртасидаги узаро хурмат талабларига, шунингдек, баркарор ривожланишга мос келадиган номоддий маданий мерос хисобга олинади.3

Шу тарзда аникланган номоддий маданий мерос куйидаги сохаларда намоён булади

- огзаки анъаналар ва ифода шакллари, шу жумладан, тил номоддий маданий меросни ташувчи сифатида;

- ижрочилик санъати;

- урф -одат, маросимлар ва фестиваллар;

- табиат ва коинот билан боглик билим ва урф-одатлар;

- анъанавий хунармандчилик билан боглик билим ва куникмалар.

2009 йилнинг 30 сентябрь санасида ЮНЕСКО инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив руйхатига 76 хил шаклдаги маданий меросни киритди. Албатта ушбу руйхатда узбек халкининг бебахо ва кадим санъатларидан бири "Катта ашула" хам бор.

Катта ашула жанри жуда кадимий санъат турларидан бири саналиб, мутахассислар бугунги кунда унинг келиб чикиши билан боглик равишда бахс ва мунозаралар олиб бормокдалар. Бир нечта мутахассилар "Катта ашула"ни диний мазмундаги мусикалар билан боглик, деб хисобласа, бошка мусикашунослар эса "шеърларни баланд овозда айтиш, юкори пардада куйлаш оркали катта ашулалар вужудга келган", дейди. Хаттоки, ушбу санъатни кадимда камбагалчилик даврларда пайдо булган булиб, уни мусикий созларни сотиб олишга курби етмаган баланд овозли хонандаларнинг санъати, дегувчи санъатшунослар хам топилади. Аслида "Катта ашула" маълум мезон ва конуниятларга асосланган мустакил ва етук бир санъат тури булиб, Тошкент-Фаргона мусика мактабининг алохида йуналиши саналади. Уни яхши биладиган, мукаммал эгаллаган устозлардан урганиш, таргиб этиш ва шу йулда янги намуналарни ижод этиш бугунги куннинг энг мухим вазифаларидан бири.

3 О.В. Галкова "Культурное наследие: структура и содержание понятия" Электронный научно-образовательный журнал ВГПУ «Грани познания». №4(9). Декабрь 2010 ■ www.grani.vspu.ru

I ГсОТ^^^^Н http://oac.dsmi-qf.uz

Катта ашула санъатининг ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив руйхатига киритилиши бежиз эмас албатта. У маълум тарихий жараёнларни бошдан кечирган, халкнинг ижтимоий, сиёсий хамда маънавий эхтиёжлари каторида хаётида уз изини колдириб келаётган бебахо санъат сирасига мансуб. Энг мухими, катта ашула жанри мусикий меросимиз намуналари ичида алохида уринга эга. Бундай дейишимизга сабаб, бу хонандалик санъати билан боглик булиб, мусикий созларсиз ижро килинадиган мукаммал жанрдир. Умуман олганда, чолгу созларсиз ижро этиладиган жанрлар мамлакатимизнинг бошка вохаларида хам мавжуд. Мисол учун Хоразм достонларидаги речитатив, яъни, нутк билан айтилувчи кисми, Бухоро мавриги ва Бухорча жанрларининг бошланиш, доира усулисиз кисми, Самарканд, Кашкадарё, Сурхондарё вохаларидаги мавжуд айтим яъни эслаш, ёд олиш каби куйлаш жанрлари мавжуд. Аммо Тошкент-Фаргона вохасига мансуб катта ашула жанри нисбатан мукаммал ва узига хосдир.

Юнус Ражабий асрлар давомида жамланган ва хар бири миллий кадриятлар билан йугрилган бебахо мусикий меросимизни нота ёзувларига кучириб, келгуси авлодларга бенуксон етказишдек масъулиятли вазифани шараф билан уддалади. Бунга устоз-санъаткор томонидан тупланиб, 1955-1958 йиллари нашр этилган "Узбек халк мусикаси" ноталар туркумининг I-IV жилдлари яккол далилдир. Ушбу тупламлардан кушик, лапар, ялла, ашула каби халк мусикий ижодининг карийб барча жанрлари, шунингдек, катта ашула, сувора, маком чолгу ва ашула йуллари хамда замондош бастакорлар каламига мансуб айрим ижод намуналари муносиб урин олди. Устоз санъаткорнинг тахсинга сазовор мехнати туфайли асрлар давомида авлоддан-авлодга утиб келаётган, бирок муайян сиёсий-мафкуравий сабабларга кура йуколиб кетиш хавфи остида турган мусикий меросимиз саклаб колинди.4 Ушбу туплам оркали биз катта ашулалар борасида хам бир канча киммали маълумотларга эга булишимиз мумкин.

Узбекистон халк хофизи, Узбекистон Давлат консерваторияси профессори Махмуд Тожибоев катта ашула жанри хакида: "Катта ашула жанри шеърлари факат аруз вазнидадир. Шунинг учун бу жанрни келиб чикиши барибир араблар истилосидан кейинги даврга тугри келади. Чунки аруз вазни бизга араблардан кириб келган. Ундан олдин факат бармок вазнидаги шеърлар булган" деб таъкидлаган эдилар.5 Катта ашула жанрининг ижролари икки хилда булади, биринчиси маком ладидагилари, улар "Ёввойи Чоргох", "Ёввойи Ушшок" каби катта ашулалардир. Ёввойи атамасининг кушилишининг маъноси

4 О.Иброхимов "Юнус Ражабий хакида суз" https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/sanat/oqilxon-ibrohimov-yunus-rajabiy-haqida-soz/

5 Yoshlar радиоканали "Макомот" эшиттириши" 2017 йил февраль ойи сонидан.

шундаки, бу асарларда доира ёки бошка бир мусикий чолгу иштирок этмайди, аммо хонандалар усулни ижро давомида саклаб туришади. Масалан "Ёввойи Чоргох" катта ашуласини тахлил киладиган булсак: ашула номидаги "ёввойи" сузи асарнинг ижроси давомида доира ёки бошка бир мусикий чолгунинг иштирок этмаслигини билдиради. Шундай булса хам ижрочилар томонидан муайян усул сакланиб туради. "Чоргох" атамаси эса макомот сафидаги пардалар мажмуасини англатади. "Ёввойи Ушшок" катта ашуласининг номланиши хам худди шундай маънони беради, факат унда макомлар сафидаги ушшок пардалари мажмуасига нисбат берилган.

"Ёввойи чоргох"ни уч нафар хонанда ижро этади. Аввалига даромад ва миёнхатида аник усул ликобларда билдирилиб, уччала хонандалар бир вактнинг узида ижрони бошлайдилар. «Ёввойи ушшок" эса даромад кисмидан икки хонанданинг навбатма навбат ижроси билан бошланади. Миёнхат ва дунаср кисмлари хам икки хонанданинг бир бирини тулдирувчи газал байтлари билан давом эттирилади. "Ёввойи ушшокда" бу куриниш уч маротаба такрорланади ва сунгги такрорланиши энг юкори авжи билан ижро этилади. Асар фуровард яъни якунловчи кисми билан тугалланади. "Ёввойи чоргох"да эса урта авж ва дунаср кисмларида дастлаб усулсиз яъни тремола кисмида овози нисбатан пастрок булган хонанда бир хатини ижро этади, хат якунига етмай туриб унинг охирги харфларидан овози нисбатан юкорирок булган хонанда иккинчи хатни улаб кетади. Худди шу куринишда учинчи хонанда иккинчи хонанданинг сузларини улаб, кейинги хатни ижро килади ва туртинчи хатдан бошлаб уччала хонанда яна биргаликда давом эттирадилар. Асар ижроси авжига келганда яна усулсиз кисми бошланади. Энди овози энг баланд булган хонанда ижрони давом эттиради. У юкори пардаларни чиройли кочиримлар билан олиб келиб, овози нисбатан пастрок булган хонандага ижрони топширади. У хам уз навбатида биринчи хонанданинг овозини кейинги хатга улайди. Учинчи хонанда хам шу тарика давом эттиради ва яна биргаликдаги ижро усули билан фуровард кисми якунланади.

Катта ашулаларни ижро этилиш жараёнининг узи тингловчида узгача завк уйготади, ижрочида эса шижоатни пайдо килади. Четдан караганда катта ашулаларни ижро этиш оддий туюлсада. Аслида у жуда катта куч, махорат ва малакани талаб этади, айникса маком ладида ижро этиладиган катта ашулалар. Аммо бастакорлар томонидан ижро этилган катта ашулалар ижроси хам узига хос талабларга эга. Бастакорлар томонидан басталанган катта ашулаларда шеърнинг маъно-мохиятига мос равишда пардалар ва мусикий йул танланади. Бу катта ашулаларнинг барчаси хам аслида макомлар ладидан узоклашмаган. Чунки миллий мусикамизнинг асосий негизи барибир макомларимизнинг парда асосларига бориб такалади. Масалан, "Кукарди чаман" катта ашуласини яратар

экан Журахон Султонов "Мухайяри Чоргох" намудадидан мохирона фойдаланган. Фаттоххон Мамадалиев эса "Дугох" намуди куринишларидан тулалигича "Топмадим" катта ашуласида фойдаланган.6

Катта ашула жанрининг ноёб жихатларидан бири шуки, унда маком ва халк охангларидан мохирона фойдаланилади. Навбатда, бир нечта катта ашулаларни тахлилида фикримиз янада ойдинлашади.

Катта ашулалар орасида жуда машхур асарлардан бири "Бог аро" катта ашуласи булиб, у Чустийнинг мухаммасига басталанган. Унинг сузлари хам, куй йули хам жуфт хонандалар ижросини талаб этади. Бу ашуланинг ижроси жуда кийин булсада, тингловчининг калбига тезда етиб боради. Чунки сузлари жуда осон ва тушунарли. Катта ашулани ижро этиш конуниятига кура, агар ижрочилар икки нафар булса, катта ашулани ижро эта бошлаган хонанданинг овози нисбатан пастрок, иккинчи хонанданинг овози эса баландрок булмоги лозим. Бошлаб берган хонанда авжига олиб чикиб беради ва туширим кисмини ижро этади, иккинчи хонанда эса авжини ижро этади. Умуман, ижро жараёнида жуфтлик хонандалар бири ижро килган сатрни иккинчиси узлуксиз тарзда давом эттириши керак булади.

Аслида катта ашулани ижро этишни бошлаган хонанда авж кисмларини ижро килмайди, лекин катта ашуланинг бутун огирлиги, яъни авжга олиб чикиш, авждан тушириш каби пардалар хам мукаммаллик ва мохирликни талаб этади. Бу хонанданинг овози баланд булса шеригининг овоз имкониятларини инобатга олган холда пастрок пардалардан бошлаши лозим булади, аммо бунда табиийки у уз имкониятларини тула намойиш эта олмайди.

Яна бир катта ашула "Кукарди чаман" деб аталади. Унинг шундай номланиши "Кукарди чаман" деб номланувчи газалга айтилганлиги сабабидандир. Узбекистон халк артисти Журахон Султонов бу асарни катта ашулалар конуниятларига буйсунган холда басталаганлар. Бу асосан Маргилон мактаби катта ашулачилари мусикий услубига хос булиб, унда овоз хосил килиш конуниятларига тула амал килинган. Умуман Фаргона - Тошкент ашулачилик ижро мактабларининг бизгача етиб келишига асосий сабабчи хам Журахон Султоновдир. Аслида катта ашулалар конуниятида мусикий чолгулар иштирок этмайди. Лекин Журахон Султонов "Кукарди чаман" ашуласида най ва ансамбл ижросидан мохирона фойдаланган. Шу асардан сунг катта ашулалар ижросида хам мусикий чолгулардан фойдаланиш одат тусига кирган.

Катта ашула жанрининг ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий меросининг репрезентатив руйхатига киритилиши албатта биз каби ижодкорларнинг ва давлатимизнинг зиммасига улкан масъулиятни юклайди. Конвенцияга мувофик, руйхатга олинган жанр "мухофаза"си асосан расмий ва

6 Ш.Матёкубов "Анъанавий ижрочилик тарихи" Тошкент 2018.

LM^^BI 670

pacMHH 6ynMaraH TatnuM opK&nu ypraram, xy^^aTnamTHpum, TagKUKoraap onu6 6opum, ca^nam, xhmoa K^num, par6aTnaHTHpHm, yHHHr ponuHH omupum, gaBOMHHnnrHHH TatMHHnam, my ^yMnagaH, HOMogguH MagaHHH MepocHHHr xaeTHHnnrHHH TatMHHnam ynyH Hopa-Tag6npnap, myHHHrgeK, 6yHgan MepocHHHr Typnn ^HxaTnapHHH THKnamHH Ha3apga TyTagu. fflyHgaH Kenu6 HHKKaH xpnga 6H3 x,aM KaTTa amyna ^aHpHHH Myxp$a3a KunnmHH TatMHHnam 6yHHna 3apyp nopa-Tag6npnapHH KypnmHMH3 gon3ap6 caHanagu. Ym6y HOMogguH MagaHHH MepocHHHr ^aMH^TgarH ponuHH omupumuMro, unMHH-TexHHK Ba 6ag,HHH Tag^HKOTnapHH, myHHHrgeK HOMogguH MagaHHH MepocHH caMapanu xhmoa KH^um 6yHHna HHMHH-TagKHKOT ycny6neTnapHHH umna6 HHKumHH par6aTnaHTHpHm ^yga KaTTa ax,aMHtfira эгa.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Основные тексты Международной конвенции об охране нематериального культурного наследия 2003 г. Издание 2018 г.

2. Основные тексты Международной конвенции об охране нематериального культурного наследия 2003 г. Издание 2018 г.

3. О.В. Галкова "Культурное наследие: структура и содержание понятия" Электронный научно-образовательный журнал ВГПУ «Грани познания». №4(9). Декабрь 2010. www.grani.vspu.ru

4. О.Иброхимов "Юнус Ражабий хакида суз" https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/sanat/oqilxon-ibrohimov-yunus-rajabiy-haqida-soz/

5. Yoshlar радиоканали "Макомот" эшиттириши" 2017 йил февраль ойи сонидан.

6. Ш.Матёкубов "Анъанавий ижрочилик тарихи" Тошкент 2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.