Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁДА СЎНГИ УЙҒОНИШ ДАВРИ ВА ҒАРБ РЕНЕССАНСИ'

ЎРТА ОСИЁДА СЎНГИ УЙҒОНИШ ДАВРИ ВА ҒАРБ РЕНЕССАНСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
644
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
РЕНЕССАНСИ / СЎНГИ УЙғОНИШ / ЎРТА / ХУСУСАН

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бўриев И.И.

Ўрта осиёда сўнги уйғониш даври ва ғарб ренессанси.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁДА СЎНГИ УЙҒОНИШ ДАВРИ ВА ҒАРБ РЕНЕССАНСИ»

УДК 1

Буриев И.И.

кафедраси ассистенти Карши мухандислик-иктисодиёт институти "Ижтимоий фанлар"

УРТА ОСИЁДА СУНГИ УЙГОНИШ ДАВРИ ВА ГАРБ РЕНЕССАНСИ

Аннотация: урта осиёда сунги уйгониш даври ва гарбренессанси.

Ключевые слова: ренессанси, сунги уйгониш, урта.

Шарк Уйгониш даври, хусусан Урта Осиёдаги Уйгониш 1Х-ХУ асрларни камраб олган булса, Гарб ренессанси ХУ-ХУП асрларга тугри келади. Шундан аён буладики, Уйгониш Шаркда олти аср мукаддам пайдо булган. Лекин бу икки ходиса факат вакт жихатидан фарк килибгина колмасдан, балки турли ижтимоий-иктисодий тузумда пайдо булиши ва бошка жихатлари билан фарк килади. Айни бир вактда уларнинг муштарак ва ухшаш томонлари хам йук эмас.

Бу икки ходиса тугрисида суз кетганда шу нарсани эътиборга олиш лозимки, Гарб Ренесанси Шарк, хусусан, Урта Осиёдаги Уйгониш даври масаласига келсак, бу хакда академик М. Хайруллаев узининг илмий ишларида батафсил урганган.

Уйгониш даврининг мухим хусусиятларининг бири бу - иктисоднинг усиши, ишлаб чикаришни йулга куйилиши, халкнинг моддий ахволини яхшиланиши, мамлакатда сиёсий вазиятнинг баркарорлашуви, илм-фан ва маданиятнинг равнак топиши, тинчлик ва осойишталикнинг урнатилишидир. Лекин Урта Осиёни мугуллар томонидан забт этилиши мамлакат иктисоди ва маданий хаётига катта зарба берди. Мугуллар хукмдорлиги даврида куплаб шахар ва кишлоклар вайрон булди, ирригация иншоатлари, куприк ва каналлар ишдан чикди. Улар босиб олинган жойларда махаллий халкларга вахшиёна

муносабатда булиб, аямай кирдилар. И. П. Петрушевский Жувайнининг "Тарихи жахонгушои" асарига мурожаат килиб, мугул боскинчилари Байхак округида "оммавий киргин" утказганлигини, бунинг натижасида 70 мингга якин ахоли катл этилганини хабар килади. Самарканд забт этилгандан сунг шахар ахолисининг аксарияти йук килинади, косиб ва хунармандлар эса Чингизхоннинг якин кариндошлари ва аслзодаларга таксим килиниб берилади.

Дехкон, хунарманд ва майда савдогарларнинг боскинчиларга карши аёвсиз кураши хамда мугуллар билан махаллий амалдор ва феодаллар уртасидаги зиддиятлар Чингизхон бошчилигидаги мугуллар хукмдорлигини заифлаштирди хамда уларга карши кураш ва мамлакатни боскинчилардан озод килиш учун кулай шароит яратиб берди, мана шу кулай шароитдан Амир Темур окилона фойдаланиб, 1370 йилда давлат тепасига келди ва Мовароуннахрнинг яккаю ягона хукмдорига айланди. Амир Темур узининг саъй-харакатлари билан кучли марказлашган давлат барпо килди, майда феодал урушларга бархам берди.

Сохибкирон Амир Темур турли тадбирлар куллаб мамлакат иктисодини кутаришга интилди. У забт этган мамлакатлардан олиб келган бойликларни Самаркандни обод килиш ва курилиш ишларига сарфлади. У турли мамлакатлардан гишт терувчилар, курувчилар, турли сохадаги хунармандлар, тукувчилар, тери ошловчилар, метални кайта ишлаш буйича усталар, уймакорлар, наккошлар ва бошкаларни олиб келди. Бу даврда кишлок хужалиги буйича муайян ютукларга эришилди. Хусусан янги ирригация иншоатлари курилди, эскилари таъмирланди, боглар барпо килинди, кишлок хужалиги махсулотлари етиштирила бошлади.

Темур малакатни иктисодини яхшилаш учун куп саъй-харакатлар килди. Унинг даврида Самарканд Шаркнинг энг обод шахарларидан бирига айланди. Бу ерда катта ободончилик ишлари олиб борилди, хусусан, улкан бинолар, катта хиёбонлар курилди. Мовароуннахрда хунармандчилик, ганчкорлик, тукимачилик, металлани кайта ишлаш йулга куйилди, камишдан шакар олина бошлади.

XIV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб чорвачилик ва богдорчилик ривож топабошлади, бугдой, шоли етиштириш билан бир каторда анор, бехи, урик, олхури, бодом, олма, шафтоли, олхури хамда пахта, кунжуд ва ковун етиштирила бошлади.

XIV асрнинг охирида Самаркандга ташриф буюрган испан сайёхи Р.Г. де Клавихо Самаркандни ободлиги, хашаматли бинолари, кенг кучалари, богуроглари, полиз экинлари ва меваларга бойлигини куриб койил колади. Унинг айтишича, Самарканд урмоннинг кок уртасида жойлашган. Буш майдонларда пахта ва ковун экилган.

Темур мамлакат кудратини ошириш ва иктисодий салохиятини кутариш учун Оврупа мамлакатлари билан алока урнатишга харакат килди. Хусусан у 1402 йилда Франция киролига хат юбориб, у мамлакат билан савдо алокаси урнатиш истагини билдирган. Англия кироли Генрих IV (1399-1413) Темурга ёзган мактубида Урта Осиё билан савдо алокаси урнатишга хохиш билдирган. Билардан ташкари Сохибкирон Испания, Венеция, Византия ва Генуя билан иктисодий алокалар урнатишга интилган.

Темур вафотидан сунг унинг авлодлари, айникса Шохрух, Мирзо Улугбек, Хусайн Бойкаро даврида Мовароуннахр ва Хуросонда ишлаб чикариш кучлари усди, бунёдкорлик ишларига эътибор берилди, мугиллар даврига нисбатан буерда тахт учун курашлар, хокимлар уртасида баъзи низо ва келишмавчиликларга карамасдан тинчлик ва осойишталик хукм сурди.

Энди бу даврни Гарбий Оврупа Ренессанси Уйгониш даври иктисоди билан таккосласак, улар уртасидаги ухшашликларни куриш мумкин. Гарбий Оврупада Уйгониш даври XIV асрда Италиядан бошланиб ХУ асрда бутун Оврупага таркалди. XV аср Гарб Ренессансининг юкори чуккиси хисобланади. Шарк ва Гарб Уйгониш даврининг ухшашлик жихати шундан иборатки, уларнинг хар иккисида хам, ишлаб чикариш кучлари усди, иктисод сохасида кутаринкилик юз берди. Оврупада саноат, хунармандчилик, савдо-сотик ва мануфактура ривож топди, шахарларнинг жамият хаётидаги ахамияти ошди,

янги иктисодий муносабатлар юзага келди. Уларнинг фарк килувчи жахати шундан иборатки, Оврупа феадал тузумидан капиталистик муносабатларга утилабошлади. Шарк, хусусан, Х1У-ХУ асрлар ривожланган феодализм даврига тугри келади. Шарк ва Гарб Уйгониш даврининг муштарак жихатлари, фарк килувчи томонлари хакида акад. М. Хайруллаев куйидаги фикрни билдирган эди: "... Урта ва Якин Шарк мамлакатларидаги Ренессанс даври икки ижтимоий-иктисодий тузум чегарасида эмас феодал ишлаб чикаришнинг бир боскичидан иккинчи боскичига утиши билан боглик холда юзага чикди дейиш мумкин. Бу Ренессанс даври, Европадагидек, буржуа ишлаб чикариши ва буржуа маданиятининг жарчиси эмас эди. Ренессанс давридан кейин Европадагидек саноат ривожланиши ва буржуа маданияти вужудга келмади. Европада ижтимоий-иктисодий ривожланиш узлуксиз давом этиб, буржуа тузумининг галабасига олиб келди. Якин ва Урта Шаркда ижтимоий ривожланиш катор зарбаларга, кризисларга учради, у ички феодал зиддиятлар, катта боскинчиликлар ва салб юришлар нихоят гарб буржуа давлатларининг мустамлакачилик сиёсати туфайли инкирозга юз тутди. Лекин Шаркда хам Ренессанс даври феодал тузуми доирасида булса-да, ижтимоий-иктисодий, сиёсий ривожланиш асосида вужудга келганини, у хусусан мустакил йирик феодал давлатларининг ташкил топиши, шахар ишлаб чикариши, косиб-хунармандчилик, савдо-сотикнинг тараккийси асосида ривожланиши, ишлаб чикаришнинг маълум даражада уюштирилишининг натижаси эканини курамиз."

Олимлар Европа Уйгониш даври маданияти ва фалсафасининг тахлил килар эканлар, уларнинг баъзи мухим белгиларини кайд киладилар. Булар куйидагилардан иборат; урта аср маданиятида худо биринчи уринда турган булса, Ренессанс даврида инсон энг олий кадрият сифатида талкин килинди. Тирик мавжудотлар ичида инсон биринчи уринда акл сохибидир. Уйгониш даври дунёкарашининг асоси чексиз оптимистик рух билан сугорилган. Уйгониш даврининг одами ташки дунёга нисбатан антик даврдаги кузатувчанлик урта асрга хос сустликни енгиб, илм-фан, санъат ва амалий

фаолиятда узини намоён килди. Уйгониш даври маданиятининг фалсафаси асосида гуманистик неоплатонизм гояси ётади. Ренессанс маданиятида Худонинг мавжудлиги, рухнинг улмаслиги тан олинади. Уйгониш даврининг донишмандлари атеист эмас эдилар. Бу даврда индивидуаллик, ижодий янгилик, шахсий шухратга интилиш каби тушунчалар пайдо булди. Гуманистлар лотин тилини тикладилар, юнон тилини ургандилар, антик давр мутафаккирларининг асарларини кайта таржима килдилар. Гарчи Уйгониш даври буржуазия даври булмаса хам, унинг мавжуд булиши учун шарт-шароит яратилди. Уйгониш даврининг ижтимоий-иктисодий асоси булиб, шахарларда ривожланган хунармандчилик, мануфактура ва оддий товар ишлаб чикариш хизмат килди. Худди шундай белги ва хусусиятларнинг аксарияти Х1У-ХУ асрларда Урта Осиёда руй берган Уйгониш даврининг сунгги боскичига хам хос эди. Тугри, Оврупа Уйгониш даври маданияти узгача ижтимоий-иктисодий шароитда юз берган булса хам, улар уртасида фарк килувчи жихатлари билан бир каторда, умумийлик ва ухшаш томонлари мавжуд.

Темурийлар даврида кучли марказлашган давлатнинг ташкил топиши, феодал таркокликка бархам берилиши, иктисод ва ишлаб чикариш кучларининг олдинги даврларга нисбатан равнак топиши, ички ва ташки савдонинг кучайиши, кишлок хужалигининг ривожланиши, шахарларнинг усиши ва бошка омиллар Мовароуннахр ва Хуросонда маданият, илм-фан, санъатни юксалишига, турли сохаларда ижод килган олимлар ва санъат вакилларининг пайдо булишига, ижтимоий-фалсафий, сиёсий ва ахлокий фикр шаклланишига олиб келди.

Умуман олганда, Шарк ва Гарб Ренессансининг мухим хусусиятларидан бири бу - гуманизм, инсонпарварликнинг юксак даражага кутарилишидир. Гуманизм фалсафий тафаккур тарзида намоён булиб яхлит дунёкараш сифатида Оврупага хос тушунчадир. У дастлабки пайтда, яъни XIV асрлардан бошлаб Италия ва бошка мамлакатларда пайдо булган. Унинг йирик вакиллари Жованни Бокаччо, Данте Алигьери, Франческа Бокаччо, М.Фичино, Г.Талилей, Боттитчелли, Леонардо да Винчи, Рафаэл ва бошкалардир.

Лекин гуманизм кенг маънода хам кулланилади. Инсонпарварлик узининг узок тарихига эга. У инсоннинг узини узи англай бошлаганидан, дунёга келишидан максади, мохияти ва вазифаси, теварак-атрофдаги ходиса ва нарсалар, борлик ва вокелик хакида фикр юрита бошлагандан буён кишилараро муносабатда, узаро мулокот натижасида пайдо булган.

XIV-XУ асрларда, худди Оврупадагидек, илм-фан ва маданият равнакига улкан хисса кушган мутафаккирлар, жахонга машхур олимлар ижод килдилар. Бу даврда Тафтазоний, Журжоний, Камол Хужандий, Лутфий, Саккокий, Дурбек, Гиёсиддин Жамшид, Козизода Румий, Улугбек, Али Кушчи, Бехзод, Жомий, Навоий, Биноий, Хусайн Воиз Кошифий ва бошкалар узларининг табиий-илмий, ижтимоий-фалсафий, сиёсий, ахлокий ва эстетик фикрларни ривожлантирдилар. Айникса улар инсонпарварлик гояларига катта эътибор бердилар. Уларнинг гуманистик карашлари дунёвий ва илохий билимларни урганишда, антик давр фалсафасини узлаштиришда, инсон акл-заковатига эътибор беришида, билим ва мантикка кизикишида, инсоннинг юксак фазилатлари булмиш, ширинсуханлик, узаро ёрдам, сахийлик, ватанпарварлик, миллатпарварлик, мардлик, донолик, олий химматлилик, мехр-шафкат, адолат ва бошка ахлокий хислатларни куйлашда уз инъикосини топди.

Шуни айтиш керакки, Гарб гуманизми инсонни субъектив томонларига купрок эътибор бериб, индивидиуализм ва шахсиятпарастлик рухи билан сугорилган эди. Шарк гуманизми эса улардан фаркли уларок, кишиларни жамоавийликка, хаётда фаол булишга, бунёдкорликка, мехр-шафкатли булишга ундар эди.

Хулоса килиб шуни таъкидлаш лозимки, хали Оврупа ва Шарк, хусусан, Марказий Осиёдаги сунгги Уйгониш даври тарихий-фалсафий нуктаи назардан етарли равишда киёсий урганилмаган. Бу мавзу уз тадкикотчиларини кутмокда.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:

eLibrary.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.