Научная статья на тему 'Ўрта мулкдорлар синфининг ривожланишида ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ўрни'

Ўрта мулкдорлар синфининг ривожланишида ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ўрни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
108
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Райханов У. А., Рахматова Н. А.

Ҳозирги даврда жаҳоннинг деярли барча мамлакатларида айниқса қишлоқ жойларда ўрта мулкдорлар синфини ривожлантиришга катта эътибор қаратилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўрта мулкдорлар синфининг ривожланишида ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИНГ ўрни»

Райханов У.А., Рахматова Н.А.

Узбекистан Миллий университети

УРТА МУЛКДОРЛАР СИНФИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИНИНГ УРНИ

1%озирги даврда жацоннинг деярли барча мамлакатларида айницса цишлоц жойларда урта мулкдорлар синфини ривожлантиришга катта эътибор царатилмоцда.

Чунки, бозор муносабатларига асосланган и^тисодиётда тадбиркорлик фаолияти асосий и^тисодий ресурслардан бири хисобланиб, инсоний ресурсларнинг таркибий ^исмини ташкил ^илади ва кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик тузилмалари - йирик ишлаб чи^аришга харакатчанлик бахш этади.

Демак, шундай экан, бозор муносабатлари-нинг узгариши, аграр сохада ислохотларнинг бош мезони - ерга, мулкка ва етиштирилаётган махсулотларга эгалик масаласи, ушбу жараёнда иштирок этувчи турли шахсларнинг фаолият-лари ^онуни булиши мамлакатда олиб бори-лаётган аграр ислохотининг устуворлигини таъминлайди.

И^тисодиётни эркинлаштириш жараёнида урта мулкдорлар синфини шакллантириш-нинг умумий ^оидаларидан таш^ари миллий хусусиятлари хам мавжуддир. Буларни бозор муносабатларига утишнинг дастлабки шароити ва мамлакат тара^иётининг миллий модели белгилайди. Миллий модел аввало урта мулкдорлар синфини шакллантириш заруратидан келиб чи^ан, бозор муносабатларини шакллантириш жараёнининг мараккаблиги ва и^тисодий ислохотларни бос^ичма-бос^ич утказишни назарда тутган.

Урта мулкдорлар синфини шакллантириш хилма-хил хужалик турлари мажмуасида хусусий хужалик укладининг етакчи булишини билдиради. Бунга фа^ат мулкни эмас, балки

и^тисодий фаолиятни кенг ^амровли хусусий-лаштириш ор^али эришилади. Аммо мулкий узгаришлар бирламчи хисобланади1.

Жахон амалиётининг курсатишича хозирда урта синф шаклланишининг ^уйидаги икки йули кенг тар^алган: эволюцион йул; ислохотлар йули.

Биринчи холатда урта синф унинг ю^ори ра^обатбардошлигини таъминловчи курсаткичлар асосида шаклланади ва ривож-ланади. Ислохотлар йулида эса урта синф ^айта та^симот тадбирлари ёрдамида шаклланади. Мазкур ислохотлар революцион ва бос^ичма-бос^ич характерага эга булиши мум-кин. Ислохотларнинг бос^ичма-бос^ич амалга оширилишида давлат асосий роль уйнайди.

Бозор и^тисодиётига утиш шароитида утиш и^тисодиёти мамлакатлари, шу жумладан Узбекистонда урта синф эволюцион йул ор^али шаклланиши мумкин эмас. Чунки, и^тисодий ислохотлар натижасида хусусий мулкнинг мажбуран давлат мулкига айлантирилиши о^ибатида и^тисодий ривожланишнинг мазкур тарихий йули инкор этилган.

И^тисодий ислохотларнинг чу^урлашув дав-рида урта синфни шаклланишининг ислохотлар йули хам назарий хам амалий жихатдан дол-зарб хисобланади.

1 А.Улмасов, А.Ва^обов. Иктисодиёт назарияси: Дарслик. -Т.: "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош та^ририяти, 2006. 40- б.

Тараний этган мамлакатларида урта синф ахолининг 60-80 фоизини ташкил этади ва унинг хиссасига жами истеъмолнинг 80-90 фоизи турри келади. АКШда эса урта синф ахолининг 95 фоизини ташкил этади ва иш ха^и хажми 1500 доллардан бошланади. Гер-манияда ахолини урта синфга киритишда жон бошига турри келувчи даромаддан фойдалани-шади ва у 1000 евродан кам булмаслиги керак. Испанияда эса бу курсаткич 700 евродан кам булмаслиги лозим. Бу эса ишловчиларнинг камбагалларнинг ^аторига тушиб кетишига олиб келади - уни моддий ахволини тузатиш учун социал трансфертлар ёрдам беради.

Республикада урта мулкдорлар синфини шакллантириш индустриал сохалар ва хизмат сохаси билан чекланмасдан, аграр сохасида хам амалга оширлмоеда. Бизга маълумки, Респу-бликамиз ахолисининг 60 фоиздан купроги ^ишло^ жойларда исти^омат ^илади ва мехнат фаолиятини амалга оширади. Шу сабали, бу сохада хусусийлаштиришнинг амалга оши-рилиши ма^садга мувофи^ деб хисоблаймиз. Узбекистонда дех^он хужаликлари энг куп сонли ва ю^ори товар хужалиги булиб, куп укладли тузилмани барпо этишда иштирок этади.

Мамлакатимизда и^тисодий ислохотларнинг бориши, мулкни давлат тасарруфидан чи^ариш, хусусий мулкчиликни вужудга келтириш, хужаликнинг нодавлат шаклларини ривожлан-тириш ислохотларнинг бош мезонига айлан-ган. Хужалик юритишнинг ^айси шакли ^андай булишидан ^атьий назар ислохотлардаги бош мезон булган мулкка эгалик масаласи ^ишло^ларда урта мулкдорлар синфининг шаклланиши ва унинг ривожланиши асосий масала булиб ^олмоеда. «Фермер хужалиги туррисида»ги Узбекистон Республикаси Конунига узгартириш ва ^ушимчалар кирити-лиши, ^ишло^ ва сув хужалигида и^тисодий ислохотлар чу^урлаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим ^онун хужжатларига узгартириш киритилиши натижасида, сув ресурсларидан о^илона фой-даланиш ва сугориладиган ерларнинг мели-оратив холатини яхшилаш масалалари ва шунингдек ^ишло^ жойларда лойихалаштириш ва ^урилиш тизимини тубдан такомиллашти-риш ишлари олиб борилмоеда.

Шу нарса алохида кузга ташланмоедаки, бугун давлатимизнинг ^ишло^а нисбатан ^уллаётган сиёсати аввалги сиёсатдан фар^ ^илибгина ^олмай, балки тамомила янги сиё-сатдир. Бу муста^илликка хизмат ^илувчи хусусий мулкчилик, ширкат ва якка тартиб-даги хужаликлар, дех^он (фермер) хужалиги, шартнома асосида ишлаш, ^ишлоеда ^ушма корхоналар ташкил этиш ва ишга туширишдан иборат купгина йуналишлардир.

Давлатнинг мулк сиёсати ^ишло^ ижтимоий ривожланишининг асосини ташкил этади. Бугунги кунда ^ишло^ларда урта мулкдорлар синфининг асосий вакиллари дех^он (фермер) хужаликлари булиб, аграр соха инфра-тузулмаларини ривожлантириш ва унинг фаолият механизмларини такомиллаштириш, талаб ва таклиф асосида бош^ариладиган ^ишло^ хужалик махсулотлари бозорини шакллантириш бугунги куннинг мухим вази-фасига айланди. Бунда, ^ишло^ хужалиги махсулотларини етиштириш ва унинг тарки-бий структурасини мавжуд ер салохиятидан келиб чи^иб ташкил ^илиш давр талаби булиб ^олди.

Мамлакатимизда и^тисодиётни модер-низациялаш даврида амалга оширилаёт-ган и^тисодий ислохотлар аграр сохада купмулкчиликнинг жадал тарзда ривожлани-шини таъминлади. Натижада урта мулкдорлар синфи вакиллари хисобланган дех^он (фермер) хужаликларининг ^ишло^ хужалик махсулотларини ишлаб чи^аришдаги улуши ^ишло^ хужалик корхоналарига нисбатан ошиб бормоеда. Жумладан, 2000 йилда ^ишло^ хужалик корхоналари томонидан ^ишло^ хужалик махсулотларининг 27,8 фоизи ишлаб чи^арилган булса бу курсаткич 2009 йилга келиб 2,2 фоизни ташкил ^илмоеда.

Бозор и^тисодиётига утиш юзасидан курилаётган тадбирлар тизимининг негизини мулкчилик муносабатларини ^айта ^уриш ташкил ^илади, буни амалга оширмай туриб, республикамининг аграр сохаларида амалий, и^тисодий суверенитетини, корхоналарнинг самарадорлигини охир-о^ибатда ижтимоий ва и^тисодий тара^иётни жадаллаштиришни таъминлаб булмайди. Бу жараёнлар хужалик муносабатларида, ахолининг ижтимоий тарки-бида, унинг турли таба^алари даромадлари ва

мулкий холатида жиддий узгаришларни келти-риб чи^ариши мумкинлигини эътиборга олиб, и^тисодий номутаносибликка ва ижтимоий кескинликка йул ^уймаслик учун мулкчилик-нинг хилма-хил шаклларига бос^ичма-бос^ич утиб борилади. И^тисодиётда мулкчилик-нинг турли-туманлигини шакллантиришнинг зарурлигини ^айд ^илган холда республикамиз Президенти И.А. Каримов ^уйидагича таъкид-лайдилар: «...биринчи галдаги асосий вазифа

- мулкдорлар синфини шакллантириш масала-сини тубдан хал ^илиш лозим. Бош^ача айтади-ган булсак, биз уз олдимизга ^уйган ма^садни

- хусусий мулкчилик етакчи уринда туради-ган куп укладли и^тисодиётни барпо этиш ма^садини амалга оширишимиз керак.»2 Бу ма^садни амалга оширишга бир ^атор восита ва йуналишлар ор^али эришиш мумкин булиб, улар орасида мамлакатимизнинг янада гуллаб-яшнаши куп жихатдан ^ишло^ларимизни обод булиши, ахоли турмуш даражасининг юксали-шига бевосита богли^.

Энг мухими, давлатнинг ^ишло^а нисбатан адолатли сиёсати туфайли бугунги дех^оннинг онги, психологияси, ^арашлари республикада фу^аролик жамияти ^урилиши ^онуниятлари билан мос келмоеда. Урта мулкдорлар синфи-нинг асосини ташкил этувчи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ва дех^он (фемер) хужаликлари томонидан 2000 йилда

2 Каримов И.А. Узбекистан XXI асрга интилмокда. -Тошкент: Узбекистон, 1999. 32 б.

мамлакатимиз ялпи ички махсулотининг 30 фоизи ишлаб чи^арилган булса, 2010 йил якуни билан бу курсаткич ^арийиб 53 фоизни ташкил этди. Хозирги кунда мамлакатимиздаги иш билан банд ахолининг 74 фоиздан ортиги айнан шу мазкур сохаларда мехнат ^илаётгани хам шундан далолат беради3.

Президентимиз И.А.Каримов "^ишло^ хужалигида и^тисодий ислохотларни бос^ичма-бос^ич чу^урлаштириш, фермер хужаликларини ^уллаб-^увватлаш, уларнинг моддий-техника базасини мустахкамлаш, имтиёзлар бериш, ^ишлоеда шаклланадиган янги мулкий муносабатларни, урта таба^а-мулкдорларнинг, тадбиркорларнинг ва ишби-лармонларнинг манфаатларини ишончли химоя ^илиш"4 асосий йуналишлардан бири эканлигини таъкидлаганлар.

Мамлакатимизда дех^он (фермер) хужаликлари ривожланиши учун барча шарт-шароит ва имкониятлар яратилган булсада, хали ечимини кутаётган муаммолар хам борки, уларнинг хал ^илиниши ушбу хужалик шак-лларининг ривожланишини янги бос^ичга кутаради, жумладан:

^ишло^ ахолиси турмуш шароитини бахолаш муаммолари;

3 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация килиш йулини изчил давом эттириш - тараккиётимизнинг му^им омилидир. // Халк сузи. 8. 12. 2010.

4 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жа^он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари» номли асарини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: Иктисодиёт, 2009.

Хужаликлар буйича кишлок хужалик ма^сулотларини ишлаб чикариш* (жамига нисбатан %)

кишлок хужалик корхоналари дездон хужаликлари фермер хужаликлари

2000 27,8 66,7 5,5

2001 27,3 65,4 7,3

2002 25,9 64,1 10

2003 22,1 63 14,9

2004 19,3 62,1 18,6

2005 14 61,7 24,3

2006 6,3 62,3 31,4

2007 2,5 64,1 33,4

2008 2,2 65,3 32,5

2009 2,2 63,3 34,5

* Альманах Узбекистан 2010. -Тошкент, 2010. 59 б.

миллий и^тисодиётда ^ишло^ ахолиси тур-муш шароити курсаткичлари тизимини ишлаб чи^иш ва тавсифлаш;

фермер хужаликларида экиш, ишлов бериш, йигиштириб олиш учун техника таъминотининг муаммолари. Бу уз навбатида ^ишло^ хужалик махсулотлари етиштиришга салбий таъсир курсатмоеда;

фермер хужаликларига ё^илги-мойлаш материаллари, минерал угитлар, керакли уруглар етказиб бериш ва сервис хизмати курсатиш муаммолари;

Кишлоеда саноат ишлаб чи^аришни янада жадал ривожлантириш, мева-сабзавот ва чорвачилик махсулотларини ^айта ишлаш буйича замонавий техника ва технологиялар билан жихозланган ихчам корхоналар ташкил этиш, хизматлар курсатиш ва сервис сохасини сифат жихатдан янги даражага кутариш маса-лалари;

фермер хужаликлар катталигини оптимал-лаштириш масаласи ва ^ишло^ жойлардаги ^урилишни комплекс ривожлантириш, наму-навий турар-жой ва ижтимоий инфраструктура объектларини барпо этишдир.

Урта мулкдорлар синфи таркибини ташкил ^илувчи агросаноат мажмуида вужудга келган хужалик субъектлари республикамиз ахолисининг муайян эхтиёжларини ^ондириш билан бирга мавжуд мехнат ресурсларидан фойдаланиш учун ^улай шароит хам яратади. Ушбу хужаликлар агросаноат мажмуида эркин и^тисодий мухит яратади ва узига хос вазифа-ларни бажаради. Жумладан:

уз хужаликлари эхтиёжини таъминлайди; мазкур хужаликларнинг ишлаб чи^ариш ^увватини оширишга хизмат ^илади ва шу билан бирга, республика бозорларини ^ишло^ хужалиги махсулотлари билан бойитади;

ахолини иш билан таъминлаш билан бирга, уларнинг мехнат ^обилияти ва куникмаларини са^лаб ^олишга имконият туедиради;

бозор муносабатлари шароитида эркин ра^обат мухитини яратади.

Ю^орида ^айд этилган вазифалар агросаноат мажмуи тармо^ларида урта мулкдорлар синфини ривожлантиришда алохида ахамият касб этади. Зеро, агросаноат мажмуида тад-биркорлик узига хос ижтимоий и^тисодий-шароитда равная топмоеда:

агросаноат мажмуида тадбиркорлар янги техника ва технология билан паст даражада таъминланганлиги ва мавжудларини эса модернизациялаш зарурлиги;

турли касб ва тажрибага эга булган киши-ларнинг купчилиги кичик бизнес сохасига утиб кетиши муносабати билан вужудга келган алохида и^тисодий вазиятнинг мавжудлиги;

^ишло^ жойларда тадбиркорлик фаолияти учун зарур билим ва тажрибанинг етишмас-лиги;

бозор инфратузилмасининг аграсаноат мажмуига тули^ кириб бормаганлиги.

Урта мулкдорлар синфининг асосини ташкил ^илувчи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик хамда фермер (дех^он) хужаликлари вакил-лари фаолятини ривожлантириш ма^садида ю^оридаги муаммоларни хал этишда ушбу чора-тадбирларни амалга ошириш талаб эти-лади, деб хисоблаймиз:

^ишло^ жойларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ху^у^ий, ижтимоий-и^тисодий хавфсизлиги кафолатларини кен-гайтириш;

фермер (дех^он) хужаликларга кредитларни бериш тизимини соддалаштириш;

фермерлар тадбиркорлигини ривожланти-ришга ёрдам курсатувчи инфратузулма объектларини шакллантириш;

кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик хамда фермерлик фаолият сохалари буйича тадбиркор кадрларни тайёрлашни кучайти-риш;

фермер ва дех^он хужаликларнинг моддий ресурслардан фойдаланиши учун ^улай шарт-шароит яратиш;

фермер хужаликларда хусусий тадбиркор-ликни ривожлантиришдаги ташаббускорли-гини ^уллаб-^увватлаш;

тадбиркорларнинг бозор конъюнктураси туррисидаги ахборотларни олишига ва бозорни урганишига кенг имкониятлар яратиш;

фермер (дех^он) хужаликларини замонавий техника ва технологиялар билан таъминлашга кумаклашиш;

самарали фаолият юритиб келаётган илгор тадбиркорларни моддий ва маънавий рагбатлантиришни кенг йулга ^уйиш.

Бу ма^садни амалга оширишга бир ^атор восита ва йуналишлар ор^али эришиш мум-

кин булиб, yлаp opасида мамлакатимиз- даpажасининг юксалишига бевoсита нинг янада гyллаб-яшнаши куп жиxатдан |ишлo|лаpимизни oбoд булиши, аxoли тypмyш

Aдaбиётлaр рyйxaти:

1. Kаpимoв ИА Узбекистoн XXI асpга интилмo|да. -^шкент: Узбекистoн, 1999

2. Kаpимoв ИА Мамлакатимизни мoдеpнизация |илиш йулини изчил давoм эттиpиш - таpа||иëтимизнинг мyxим oмилидиp. II Хал| сузи. 8. 12. 2010

3. Kаpимoв ИА Мамлакатимизда демoкpатик ислoxoтлаpни янада чy|ypлаштиpиш ва фy|аpoлик жамиятини pивoжлантиpиш гансепсияси. 12.11.2010.

4. A.Улмасoв, A.Bаxoбoв. И|тисoдиëт назаpияси: Даpслик. -Т.: "Шаp|" нашpиëт-матбаа акциядopлик кoмпанияси Бoш таxpиpияти, 2006. 40- б.

5. Узбекистан Pеспyбликаси Пpезиденти Ислoм Kаpимoвнинг «Жаxoн мoлиявий-и^тигадий ин|иpoзи, Узбекистoн шаpoитида уни баpтаpаф этишнинг йyллаpи ва чopалаpи» нoмли асаpини ypганиш буйича у|ув |улланма. - Т.: И|тисoдиëт, 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.