CC BY
22ИСТОРИЯ
УДК 9(476)«1917/18»:355(470)
М. Я. Сяменчык, дацэнт
РАС1ЙСКАЯ АРМ1Я I ЖЫХАРЫ БЕЛАРУС1 НА ЗЛОМЕ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ
The article dwells upon the situation in Belarus from the period of the command's preparation of the offensive operation against German and Austrian troops (spring - summer 1917) to the end of the First World War in November, 1918. The author studies state of soldiers' opinion and their action concerning the question of military operation continuation both after the February and October revolutions and in connection with the Civil War and the German offensive in 1918.
Уводзшы. Першая сусветная вайна замацава-лася у свядомасщ сучасткау як несправядтвая, ¿мперыялютычная, а удзел у ей Расп - як праява рэакцыйнай паттыю царскага, а затым I Часовага урадау [1, с. 11-14]. 1ншых ацэнак не магло I быць, бо «адзша правшьныя» щэ1 укаранялюя тым1, хто прыйшоу да улады у Кастрычшку 1917 г. 1 затым ператварыу вайну «¿мперыялютычную» у «рэва-люцыйную» [2, с. 43], «найсправядшвейшую», «нашу слауную грамадзянскую» вайну [3, с. 100]. Сёння прагрэауныя расшсюя псторыю адкшуш бальшав1цкую канцэпцыю рэвалюцый 1917 г. [4], а нашы партыйныя публщысты па-ранейша-му, у традыцыях «Политического собеседника» услауляюць сва1х саратшкау, мус1руюць «верен» пра «жыда-масонау», с1яшстау, проста яу-рэяу I г. д. [5]. Зразумела, што ацэнка гэтых творау за межаш навуковых крытэрыяу.
Мяркуем, што настро1 1 паводзшы нашых суайчыншкау у час сусветнай вайны уяуляюць значную навуковую щкавасць. Вывучэнне ус1х крынщ па гэтай праблеме - ад творау У. I. Ле-нша да ненавюных квазтсторыкам «истлевших бульварно-желтых газетенок» [6] - дапа-можа дакладней акрэслщь становшча на Бела-рус1 напярэдадш I у час рэвалюцый 1917 г. 1 дэтатзаваць працэс перарастання сусветнай вайны у грамадзянскую.
Асноуная частка. 3 иящ расшсюх франтоу, яюя у 1917 г. стрымл1ваш нащск Германп 1 яе саюзнщ, два - Заходт 1 (часткова) Пауночны размяшчашся на тэрыторьи Беларуси Тут трыма-ла абарону каля 2 млн. чалавек [7, с. 22]. У гэты час адбывалася падрыхтоука расшсюх узброеных сш да рашучага наступления. Тыл раб1у усё маг-чымае, каб дапамагчы сва!м абаронцам. Колькасць аграрных правапарушэнняу сышло на шшто, бо для памешчыкау 1 сялян асноунай праблемай з'яулялася апрацоука зямлг Невыпадкова кошт працы работшка (акрамя яго харчавання) у ма-ёнтку складау 800 руб. у год. [8, спр. 623, л. 67].
Рабочы клас, заняты у прамысловасщ, на чыгунцы, у аргашзацыях Земскага 1 Гарадскога
саюзау 1 шш., выконвау свае абавязю 1 не пару-шау законау ваеннага часу. Нягледзячы на не-дахоп сиажывецюх таварау, шфляцыю, рост цэн 1 г. д., працоуныя з паразуменнем ставшся да цяжкасцей 1 не прад'яулял1 уладам надзвы-чайных ирэтэнзш [7, с. 10].
1нфармацыя, быццам прыфрантавая Беларусь была пастаулена на грань эканашчнай катастрофы, надзвычай перабольшана. У. Я. Казлякоу шша, што «Мшск, Вщебск, Гомель аиынулюя у студзеш 1917 года перад прывщам голаду -няма ш хлеба, ш мяса, ш пашва» [6]. Па-першае, нават тады иатва не ужывалася у якасщ ежы. Па-другое, «голад» - паняцце адиос-нае. Так, «Мо-гилёвский вестник» за 7 лютага паскардз1уся на «каубасны голад». 23 лютага «Минский голос» паведашу, што дума, каб не раздражняць бедныя пласты насельнщтва, иастанавша забаранщь вы-раб трожных I канфет. Характэрна, што адразу пасля Лютаускай рэвалюцьи харчовыя цяжкасщ был1 пераадолены.
Адноснаму грамадскаму спакою спрыяла адпаведная маральна-иахалапчная I ¿дэалапч-ная апрацоука насельнщтва. Пасля страты Ра-с1яй вел1зарных тэрыторый, у тым л1ку паловы Беларуси вайна больш адпавядала назве «Другая Айчынная», чым «¿мперыялютычная». Прэ-са укараняла у грамадскую свядомасць щэю аб неабходнасщ усебаковай падтрымю армп для давядзення вайны да пераможнага канца 1 гана-ровага м1ру. 3 гэтай нагоды у канцы снежня 1916 - пачатку 1917 гг. у гарадах Беларус1 прайшл1 кампанп па зборы сродкау на карысць акопшкау, шватдау, с1рот 1 сямей шжшх чы-ноу. У вёсках пад наглядам валасных упрау ад-бывауся збор ахвяраванняу у выглядзе грошай 1 прадуктау [7, с. 11-12].
Значную ролю ва умацаванн1 ¿дэйна-мараль-нага духу абаронцау Айчыны I ж^1хароу адыг-рывала Руская праваслауная царква. Яе ¿ерарх1 наведвал1 бл1зк1я да лшш абароны прыходы, бывал! у лазарэтах 1 г. д. РПЦ здзяйсняла вял1-кую дабрачынную працу: займалася зборам па-
дарункау для франтавшоу, клапацшася аб хворых 1 параненых, сем'ях вайскоуцау [9].
Прапаганда левых плыняу эсэрау I сацыял-дэмакратау, яюя выступал! за паражэнне Расп у вайне, на Беларус1 ютотнага распаусюджання не мела. Ледзь прыкметная антыурадавая ак-тыунасць наз1ралася у асяроддз1 служачых Земгара 1 яурэйсюх рабочых [7, с. 9-13]. Прык-меты стомленасщ ад вайны выяулялюя толью у армейсюм асяроддзг Так, у кастрычшку 1916 г. у Гомел1 адбыуся салдацю бунт. Акрамя таго, падчас аблау палщэйсюя затрымл1ват не толь-ю дэзерщрау, але 1 цывшьных асоб, яюя ухшя-люя ад мабшзацьи [7, с. 8].
Што датычыцца асноунай масы насельнщ-тва Беларуси то яно адкрыта не выказвала неза-давальнення сва1м становшчам 1 цярптва вы-конвала свае грамадзянсюя абавязю. Чутю аб хутюм заканчэнш вайны был1 настолью моц-ным1, што стат вяртацца бежанцы. Так, 25 лю-тага 1917 г. мшсю губернсю земсю сход разгля-дау праект аб швакуацьп 10 тыс. бежанцау, а на адрас губернатара паступат тысячы хадайнщт-вау аб вяртанш дадому [10, спр. 6, л. 9].
Таюм чынам, Беларусь зус1м не нагадвала той рэпён ¿мперьп, дзе «нарастала бура народна-га гневу» [6]. На справе ¿м зраб1уся Петраграц, дзе 27 лютага 1917 г. перамагло узброенае паустанне рабочых I салдат. Каб утрымаць спуацыю пац кан-тролем, Дзяржауная дума 1 вышэйшы генералпэт ахвярават манарх1яй. Сам манарх ацрокся ад трона, матывуючы свае рашэнне ¿мкненнем заспа-кощь «унутраныя народныя хвалявант» перац неабходнасцю «давядзення вайны, у што б тое ш стала, да перамаганоснага канца» [7, с. 18]. Часовы урац на чале з Г. Я. Львовым таксама выказау намер працягваць вайну.
Усе масавыя машфестацьп з нагоды звяр-жэння самауладдзя прайшл1 пад лозунгам пад-трымю новага ладу 1 працягу вайны як гаранты! абароны рэвалюцьп ад германскай навалы. На-сельнщтва Беларуси франтавыя 1 гаршзонныя вайскоуцы таксама выказалюя у падтрымку Ча-совага урада, яго унутранай 1 знешняй паттыю. Беларускае сялянства адгукнулася на яго закт-ю аб дапамозе рэвалюцыйнай армп. У сакавшу на Беларус1 патрабаванняу неадкладнага м1ру щ заканчэння вайны шхто не выстауляу. Так, 7 са-кав1ка на сходзе грамадскасщ Мшска, м1ж шшым, было заяулена, што «у адносшах да вайны нашым лозунгам павшна быць поуная перамога над знешшм ворагам» [11, с. 19].
Але у «Загадзе № 1» Петраградскага Савета ад 1 сакавша, яю неузабаве распаусюдз1уся па гаршзонах 1 франтах, абвяшчалася аб утварэнш ва ус1х часцях салдацюх камготау, яюя не падпарадкоувалюя камандз1рам па паттыч-ных пытаннях. Наступны удар па баяздоль-насщ армп быу нанесены зваротам Петрасавета ад 14 сакавша да народау свету з заклшам да
спынення вайны. У вышку наступальнщю настрой расшсюх салдат рэзка зшз1уся. Не менш разбуральныя наступствы такога ж кшталту мела ажыццяуленне юраушкам1 ваеннага Mrni-стэрства так званай дэмакратызацьп (зваль-ненне асобных генералау, наданне салдатам грамадзянсюх правоу) i паттызацьп (утва-рэнне партыйных аргашзацый, удзел у гра-мадсюх i урадавых установах) узброеных сш. У вышку прысяга, дысцыплша i загад каман-дз1ра гублял1 сшу, а арм1я паступова страчвала сваю галоуную функцыю.
Да кастрычшка 1917 г. грамадскасць Бела-pyci, у тым л1ку гаршзонныя вайскоуцы (за выключэннем бальшав1коу), цалкам давярал1 Часоваму ураду. За увесь час яго юнавання тут не адбылося н1воднага пал1тычнага выступления з антыурадавым1 лозунгам!. На ycix ман1фе-стацыях, як1я адбыл1ся у гарадах Eenapyci 18 чэрвеня, ix удзельн1к1 выказал1ся у падтрымку наступления расшскай apMii. Характэрнай праявай патрыятычнага уздыму, як1 наз1рауся у прыфрантавой Eenapyci, стала фарм1раванне часцей reoprieycKix кавалерау, ударн1кау, нават добраахвотнщ-жанчын [7, с. 102].
Жорсткае паражэнне, якое пацярпел1 вой-CKi Пауднёва-Заходняга i Заходняга франтоу, акрамя шшага, сведчыла аб заняпадзе вайско-вай дысцыпл1ны. Каля тысячы «абаронцау Айчыны», як1я адмов1л1ся выконваць загады камандз1рау, был1 змешчаны у мшскую турму.
У той самы час 3-4 лшеня небывалую на-ступальнщкую актыунасць выяв1л1 часц1 петраградскага гаршзона на чале з бальшав1кам1 i анарх1стам1, кал1 здзейсн1л1 спробу звяржэння Часовага урада. Ударнай сшай путчыстау был1 вайскоуцы, як1я яшчэ у сакав1ку 1917 г. дамаг-л1ся права пастаяннай дыслакацы1 у стал1цы пад выглядам абароны яе ад контррэвалюцы1.
Заклапочанасць гэтым1 часцям1 выказал! i арган1затары жн1веньскай Дзяржаунай нара-ды у Маскве. Адным з яе вын1кау стала пагад-ненне пам1ж м1н1страм-старшынёй А. Ф. Ке-ранск1м i Вярхоуным галоунакамандуючым генералам Л. Г. Карншавым аб умацаванн1 стал1чнага гарн1зона надзейным1 казацк1м1 войскам!. Але у вышку непаразумення або правакацы1 рух гэтых войск у напрамку Пет-раграда быу успрыняты як спроба усталявання ваеннай дыктатуры. Дзякуючы энерг1чным на-маганням «рэвалюцыйнай дэмакраты1», у тым лшу Часовага рэвалюцыйнага кам1тэта Заходняга фронту, на Eenapyci канфлшт быу выра-шаны без кравапралщця. Генерал Карн1лау, усведамляючы небяспеку узшкнення грама-дзянскай вайны, не пайшоу на абвастрэнне канфл1кту [12, с. 3-12].
1ншая справа, што з падауленнем карн1лау-скага мяцяжу аутарытэт камандз1ра заняпау яшчэ больш, а ваенны шлях дасягнення Mipy быу
адкшуты канчаткова. Бальшавш ужо амаль ад-крыта стат звязваць ¿дэю спынення вайны з пераходам улады да Саветау.
Да часу, пакуль дзеючая арм1я выказвала настрой абараняць Айчыну, беларускае сялянства дзялшася з франтав1кам1 хлебам, дэманструючы высокую грамацзянскасць 1 патрыятызм. Талена-впы даследчык I. М. Рыжанкоу даказау, што ба-дай шдзе больш, як на Беларуа, насельнщтва I салдаты не брат такога актыунага удзелу у пад-шсцы на Пазыку Свабоды. Ён таксама зауважыу, што са зшжэннем наступальнщюх настрояу 1 патрыятычнага уздыму адбылося пагаршэнне забеспячэння армп сялянсюм хлебам [13, с. 19].
Характэрна I тое, што з восеш грамадс-касць Беларус1 ужо не выяуляла шюзш адносна перамоп над германцам!, а спыненне вайны звязвала толью з Устаноучым сходам. Звестю, быццам «на выбарах дэпутатау II з'езда Саветау беларусы ахвотна галасават за бальшав1-коу» [6], з жанру баек, бо такой ахвоты беларусы не выказваль
У. Леши меу рацыю, кал1 казау, што пы-танш узяцця улады вырашаюцца не з'ездам1, «хаця б нават з'ездам1 Саветау», а паустаннем [14, с. 435]. Менав1та таму ён не прысутшчау на першым пасяджэнш з'езда, а займауся штурмам 31мняга 1 шшым1 аперацыямь Толью на друпм пасяджэнш 26 кастрычшка у 21 гадз1ну У. Ленш выстушу перад дэлегатам1 з дакладам аб м1ры. У аднагалосна прынятым дэкрэце ус1м народам I ¿х урадам прапаноувалася пачаць перагаворы аб заключэнш агульнага м1ру без анексш 1 кантрыбуцый. У лшу важнейшых па-станоу з'езда был1 дэкрэт аб зямл1, утварэнне Часовага рабоча-сялянскага урада (СНК) 1 шш.
Грамадскасць крашы, у тым лшу Беларуси успрыняла паустанне рабочых I салдат Петра-града супраць Часовага урада як спробу баль-шавшоу захашць уладу, небяспеку зрыву выба-рау ва Устаноучы сход I пагрозу грамадзянскай вайны [15, с. 6]. 3 гэтай нагоды ш у адным населеным пункце Беларус1 урачыстых мера-прыемствау не адбывалася, а прыхшьнш дэма-кратьн аб'ядналюя у Каштэты выратавання рэ-валюцьн. Актыуную падтрымку бальшавщкаму ураду выказат узброеныя сшы, у тым лшу салдаты Заходняга фронту, яюя зрабшся апорай Саветау як органау дзяржаунай улады. Менавь та салдаты узял1 у свае рую справу заключэння перам1р'яу з германцам!, кат да гэтага заклша-л1 У. I. Ленш 1 новы Вярхоуны галоунакаман-дуючы прапаршчык М. В. Крыленка.
Большасць франтавшоу успрыняла дэкрэт аб м1ры як факт выхаду Расп з вайны. А дэкрэт аб зямл1, па словах сучасных псторыкау, «зрабшся для сялян, апранутых у салдацюя шынял1, той спакусай, пераадолець якую было немагчы-ма. Натоупы салдат хлынул! з фронта дадому дзялщь зямлю» [16].
У тых умовах салдат губляу уласщвасщ аба-ронцы Айчыны 1 ператварауся у «чалавека з ружжом». Яшчэ з лета 1917 г. гаршзонныя вай-скоуцы стат уяуляць небяспеку для яурэйства, а пасля Кастрычнщкай рэвалюцьи яны учынш пагромы у Глыбоюм, Рэчыцы [17], Койданаве, Радашков1чах 1 шшых пунктах [15, с. 49].
Як вядома, разлш У. Ленша 1 Л. Троцкага на сусветную рэвалюцыю, а разам з ёю - на закан-чэнне вайны, не спраудз1уся. Але сепаратнае пе-рам1р'е дазваляла ¿м узмацнщь нащск на «уну-траную контррэвалюцыю», да якой адносшся пращунЫ «Савецкай улады» (чытай - бальшавь коу). На Беларус1 першым1 бальшавщюм1 ахвя-рам1 стат афщэры, расстраляныя непадалёк ад Жлобша [18, с. 215], абвешчаны «ворагам народам» [19, с. 249] 1 забпы у Магшёве генерал Духонш. Шматтюя ахвяры мел1 месца у вышку справакаванага бальшав1кам1 канфлшту з I Поль-сюм корпусам [20, с. 139-150].
3 разгонам Устаноучага схода надзея на м1р, па словах В. М. Чарнова, «не шкурн1цк1, не сепаратны, а усеагульны дэмакратычны м1р» [21] зн1кла. «Кавалерыйская атака на каттал» дала бальшав1ц-каму ураду магчымасць у 10 разоу павял1чыць жа-лаванне добрахвотн1кам. Але жадаючых служ^1ць было няшмат: сярод ¿х - т^1я, ч^1я радз1ма застава-лася пад акупац^1яй (лат^1шы, паляю), хто застауся без сродкау да юнавання (аф1цэры, служач^1я фран-тавых арган1зацый 1 ¿нш.). У цэлым, гэт^1я войск1 прызначал1ся для барацьбы з ^<унутранай контррэ-валюц^1яй^>, але н1як не з германцам!. Мшсюя ба-льшав1к1 А. Мясн1коу, В. Кнорын, К. Ландэр 1 шш. цалкам падзялял1 тактыку свайго ЦК [22], таму 1 не панеош пакарання за катастраф1чн^1я вын1к1 свайго юравання Заходн1м фронтам I Беларуссю. Наадва-рот, атрымал1 больш прэстыжныя 1 менш адказн^1я пасады у Смаленску.
Бальшав1к1 здолел1 захаваць сваю уладу ¿, ка-рыстаючыся Брэсцюм м1рам, стал1 ¿мкл1ва яе умацоуваць ус1м1 спосабам1, у тым л1ку шляхам ^<чырвонага тэрора^».
Герман1я 1 яе саюзнш захап1л1 значныя тра-фе1 1 матэрыяльныя рэсурсы акушраваных тэ-рыторый 1 разам з ¿м1 магчымасць для далей-шай барацьбы з Антантай. У вышку, дзякуючы У. Лен1ну, Л. Троцкаму 1 ¿нш., сусветная вайна скончылася значна пазней 1 далёка не на ка-рысць Рас11. Пасля эвакуацьи германск1х войск, дэнансацы1 Брэсцкага дагавора I заканчэння су-светнай вайны беларуск1 народ так 1 не набыу доугачаканага м1ру.
Заключэнне. Так1м чынам, насельн1цтва Бе-ларус1 1 размешчаныя на яе тэрыторьи рас1йск1я войск1 у канцы 1916 - пачатку 1917 гг. мел1 пад-ставы спадзявацца на заканчэнне вайны. Пасля правалу летняга наступления расшскай арм11 асноуныя надзе1 на м1р звязвал1ся з Устаноучым сходам. 3 прыходам да улады бальшавшоу беларуск1 народ трап1у у рэчышча ¿х пал1тык1,
якая грунтавалася на прыярытэтах сусветнай рэвалюцьи, дыктатуры пралетарыяту I штэрна-цыянашзму. У вынку, цяжар вайны з Гермашяй узмацшуся вайной грамадзянскай.
Л1таратура
1. Великий Октябрь и защита его завоеваний. Победа социалистической революции / отв. ред. И. Минц. - М.: Наука, 1987. - 480 с.
2. Семанов, С. Н. Брусилов / С. Н. Семанов. -М.: Мол. гвардия, 1980. - 318 с.
3. Акшинский, В. С. Климент Ефремович Ворошилов: биогр. очерк / В. С. Акшинский. - 3-е изд., дои. - М.: Политиздат, 1979. - 286 с.
4. Революции в мифах и наяву // Российская газета. - 2007. - 3 ноября.
5. Козляков, В. Е. Из истории красного террора в Беларуси (октябрь 1917-1920 гг.) / В. Е. Козляков // Труды БГТУ. Сер. V, Политология, философия, история, филология. - 2007. - Выи. XV. -С. 71-76; Новк, Я. К. Расшсюя рэвалюцьп 1917 г. у лесе Беларуа / Я. К. Новк // Беларуси пстарыч-ны часотс. - 2008.- № 1. - С. 5-7; Новк, Я. К. Псторыя Беларуси Ад старажытных часоу - па 2008 г.: вучэб. дапам. / Я. К. Новк, I. Л. Качалау, Н. Я. Новк; пад рэд. Я. К. Новка. - Мшск: Выш. шк., 2009. - 512 с.
6. Белорусская нива. - 2007. - 24 окт.
7. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паштычнае жыццё на Беларуа у перыяд Лютаускай \ Кас-трычнщкай рэвалюцый (сакавк 1917 - сакавк 1918 гг.): у 2 ч. / М. Я. Сяменчык. - Мнск: БДПУ 1мя М. Танка, 2001. - Ч. I: Грамацска-паттычнае жыццё ва умовах дэмакратычнага рэжыму. - 200 с.
8. Нацыянальны пстарычны арх1у Беларус1 (НГАБ). - Фонд 2084. - Воп. 1. Справы Магшёу-скага губернскага земства.
9. Минские епархиальные ведомости. - 1917. -№ 7-8. - С. 131; Могилевские епархиальные ведомости. - 1917. - № 2. - С. 208.
10. НГАБ. - Фонд 1265. - Воп. 1. Журнал VI Мшскага губернскага земскага схода.
11. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паттычнае жыццё у Мшску (сакавк - кастрычнк 1917 г.) / М. Я. Сяменчык. - Мшск: 1994. - 112 с.
12. Сяменчык, М. Я. Керансю супраць Кар-ншава: чыя перамога? / М. Я. Сяменчык // Беларуси пстарычны часошс. - 2007. - № 8.
13. Рыжанкоу, I. М. Сялянства Беларус1 у вырашэнш грамадска-палпычных \ эканам1ч-ных праблем (сакав1к - кастрычн1к 1917 г.): аутарэф. дыс. ... канд. пет. навук: 07.00.02. / I. М. Рыжанкоу; Бел. дзярж. тэхнал. ун-т. -М1нск, 2006. - 24 с.
14. Ленин, В. И. Полн. собр. соч. Т. 34.
15. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паттычнае ж^1ццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай \ Кас-трычн1цкай рэвалюцый (сакавк 1917 - сакавк 1918 гг.): у 2 ч. / М. Я. Сяменчык. - М1нск: БДПУ 1мя М. Танка, 2001. - Ч. II: Грамадска-пал1тычнае жыццё ва умовах складвання татат-тарнага рэжыму. - 160 с.
16. http://www.mod.mil.by/! 1krasnaja.html
17. Сяменчык, М. Я. Дэмакратызацыя гра-мадска-пал1тычнага ж^1цця \ рэцыдывы анты-семиызму на Беларус1 (вясна - восень 1917 г.) / М. Я. Сяменчык // Труды БГТУ. Сер. V, Политология, философия, история, филология. -2004. - Вып. XII. - С. 7-14.
18. В борьбе за Октябрь в Белоруссии и на Западном фронте. Воспоминания активных участников Октябрьской революции / Под ред. Н. А. Ха-липова, Н. М. Мешкова. - Минск: Гос. изд-во БССР, 1957. - 372 с.
19. Октябрьский переворот / сост. А. Л. Попов. - Петроград: Новая эпоха, 1918. - 415 с.
20. Сяменчык, М. Я. Польсюя вайсковыя аргашзацьн 1 фарм1раванш на Беларус1 у 19171918 гг. // Праблемы айчыннай 1 сусветнай г1с-торы1 (Да 60-годдзя доктара г1старычных навук, прафесара У. М. М1хнюка): матэрыялы навуковых чытанняу, г. Брэст, 28 верасня 2007 г.; Брэст. дзярж. ун-т 1мя А. С. Пушк1на; аргкам.: М. Э. Часноуск1 1 шш.; рэдкал.: У. В. Зданов1ч, А. А. Сав1ч (адк. рэд.), I. I. Шаучук. - Брэст: БрДУ, 2008. - 173 с.
21. Чернов, В. М. Перед бурей. Воспоминания / В. М. Чернов. - Нью-Йорк: Издательство имени Чехова, 1953. - 413 с.
22. Звезда. - 1918. - 19 февр.
