CC BY
28УДК 94(476-25)« 1917»: 82-94
М. Я. Сяменчык, дацэнт (БДТУ)
ПАДЗЕ1 У М1НСКУ НАПРЫКАНЦЫ КАСТРЫЧН1КА -ПАЧАТКУ Л1СТАПАДА 1917 Г.
У АСВЯТЛЕНН1 Г1СТАРЫЧНАЙ Л1ТАРАТУРЫ
У артыкуле анал1зуецца пстарычная лггаратура, прысвечаная пытанням Кастрычнщкай рэвалюцьи. Аутар характарызуе палггычнае станов1шча у краше (у тым лжу на Беларуа) пе-рад выбарам1 Устаноучага схода. Таксама разглядаецца дзейнасць Камиэта выратавання рэвалюцьи, яш быу утвораны у сувяз1 з паустаннем петраградскага гаршзона i рабочых суп-раць Часовага урада. Асабл1вая увага надаецца часу i абставшам прыходу бальшавжоу да улады у М1нску.
The article analyzes historical books devoted to the questions of the October revolution. The author characterizes the political situation in the country (including Belarus) before the elections to the Con-stituent Assembly. The activity of the Revolution Salvation Committee wich was set up in connec-tion with the armed revolt of Petrograd garrison and workers forces against the Provision Government is dealt with as well. Time and circumstances of Bolsheviks' accession to power in Minsk are specified.
Уводзшы. Да пачатку 1990-х гг. партый-ныя, у тым лшу беларусюя, даследчыю рэвалю-цыйных падзей восеш 1917 г. акцэнтават увагу на вызначальнай poni у ix рабочага класа у саю-зе з бяднейшым сялянствам на чале з партыяй бальшавшоу. Адначасова паз1тыуная дзейнасць Часовага урада, небальшавщюх партый i падна-чаленых ¿м Саветау, яюя прытрымл1валюя дэ-макратычнага шляху пераутварэння Pacii, не вывучалася. Як i у жыцщ, усе, хто пауставау на шляху бальшавшоу щ нават разыходз1уся з iMi па щэйных меркаваннях, так i у пстарыяграфн, набывал1 кляймо контррэвалюцыянерау. Давол1 выразна таю падыход партыйных псторыкау (былых i дзеючых) выяв1у сябе у адносшах да удзельшкау грамадска-пал1тычнага аб'яднання «Камгот выратавання рэвалюцьи (КВР) Заход-няга фронту», яю узшк у М1нску у сувяз1 з узброеным паустаннем у Петраградзе 25 кастрычшка 1917 г. Характэрна, што усе без вы-ключэння аутары звязват пачатак «трыумфаль-нага шэсця Савецкай улады» на Eenapyci мена-в1та з 25 кастрычшка, каш, на ix думку, у Мшску гэтую уладу узяу у свае pyKi Савет рабочых i салдацюх дэпутатау [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [10], [11], [12], [13].
Пэуныя змены у ацэнках падзей 1917 г. ад-былюя пасля краху усеуладдзя КПСС i усталя-вання дэмакратычнага рэжыму на Беларусь У прыватнасщ, М. С. Сташкев1ч у лшу першых заяв1у аб тым, што 25 кастрычшка адбылася не рэвалюцыя, а пераварот, яю «быу здзейснены бальшавшам1 у разлшу на непасрэдную пад-трымку сусветнай пралетарскай рэвалюцьи» [14]. Акадэмш I. М. 1гнаценка першым у KpaiHe адкшуу палажэнне аб сацыялютычным характа-ры Кастрычнщкай рэвалюцьи [15]. П. К. Башко звярнуу увагу на грамадска карысны характар дзейнасщ КВР i выказау меркаванне аб тым,
што члены камгота з'яулялюя не контррэвалю-цыянерам1, а апазщыяй новай уладзе [16].
У канцы XX - пачатку XXI ст. гэтае пытан-не закраналася у творах шшых аутарау [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23], [24], [25], [26], [27], але памылкова вызначаная дата узяцця Мшсюм Саветам (25 кастрычшка) улады заста-лася дам1нуючай, роуна як I погляд на сутнасць барацьбы пам1ж КВР 1 бальшавшамь Комплексны анатз л1таратуры 1 выкарыстанне дакумен-тальных крынщ дае магчымасць пераадолець партыйныя стэрэатыпы у гэтым пытанш 1 пра-духшщь ¿х выкарыстанне у навуковых публша-цыях РэспублЫ Беларусь.
Асноуная частка. Восенню 1917 г., нягле-дзячы на сацыяльна-эканам1чныя цяжкасщ 1 па-лпычныя супярэчнасщ у грамадстве, аб'ектыу-ных перадумоу для новай рэвалюцьи у Расш-скай рэспублщы не юнавала. Нягледзячы на працяглы палпычны 1 эканам1чны крызю, у кас-трычшку паусюдна, у тым лшу на Беларуси па-чалася перадвыбарчая парламенцкая кампашя. Апошняй м1С1яй Часовага урада заставалася сктканне Устаноучага схода I перадача яму вышэйшых уладных паунамоцтвау.
Да улады, як 1 члены ушх пал1тычных партый, ¿мкнулюя 1 бальшавт, але, у адрозненне ад шшых, асноуную стауку па ажыццяуленш сваёй мэты яны рабш на узброенае паустанне пад лозунгам «Уся улада Саветам». Усе астат-шя партьп, як правыя, так 1 левыя, хоць 1 л1чы-л1 Саветы уплывовай сшай, але у сютэму буду-чых дзяржауных органау ¿х асобна не уключа-л1, надаючы перавагу дэмакратычна абраным гарадск1м 1 земск1м самак1раванням. Таму пад-рыхтоука II з'езда Саветау выклшала значна менш уваг1 грамадскасщ, чым Устаноучы сход. Менав1та з яго склАканнем звязвала спадзяваннА на лепшае (заключэнне м1ру, спы-
ненне разрух^ ажыццяуленне рэформ, сама-вызначэнне народау I шш.) падауляючая боль-шасць расшскага грамадства, у тым лшу бела-русы. Па гэтай прычыне нават «рэвалюцыйная дэмакратыя» не выявша вялшай защкауленас-щ да II з'езда Саветау (а сялянства наогул яго ¿гнаравала!) I сюравала свае намаганш на перадвыбарчую кампашю ва Устаноучы сход [23, с. 156].
Па меры набл1жэння выбарау уплыу Часо-вага урада на пал1тычнае жыццё ¿мктва зшжау-ся. Прэм'ер-мшютр А. Керансю стращу крэдыт даверу у большасщ грамадзян I яуна неда-ацэньвау небяспеку бальшавщкага паустання у Петраградзе, аб падрыхтоуцы да якога адкрыта гаварылася у прэсе. Першапачаткова выступление бальшавшоу чакалася 20 кастрычшка, у дзень адкрыцця II Усерасшскага з'езда Саветау, 1 гэта выкткала моцную маральна-пс1халапч-ную напружанасць у краше. У прыватнасщ, у буйнейшых гарадах Беларус1 стат фармавацца антыпагромныя камготы [23, с. 172], [29]. Адзш з таюх, пад назвай Рэвалюцыйны штаб [30] (па шшых звестках - КВР), стау дзейшчаць у Мшску на базе Савета рабочых I салдацюх дэпутатау [26, с. 153]. Але аб дэталях паустання I спосабах перадачы улады не ведау нават старшыня Пауночна-Заходняга абласнога кам> тэта РСДРП (б) А. Мясшкоу [13, с. 137]. Гэты факт, акрамя шшага, лшш раз сведчыць аб адсутнасщ, як суб'ектыуных, так 1 аб'ектыу-ных, перадумоу рэвалюцьи.
Вестка аб узброеным паустанн1 часцей пет-раградскага гарн1зона I атрадау рабочых на чале з Ваенна-рэвалюцыйным камготам (ВРК) Петраградскага Савета супраць Часовага урада з'яв1лася у Мшску да поудня 25 кастрычн1ка. УдзельнЫ з'езда сялянск1х дэпутатау Заход-няга фронту 257 галасам1 «за», 23 - «супраць» прынял1 рэзалюцыю з асуджэннем «спробы узняць у краше м1жусобную грамадзянскую вай-ну, якая можа тольк1 сарваць выбары ва Устаноучы сход 1 паслужыць на карысць контррэва-люцы1, далейшай разрусе» I г. д. [31].
У той самы дзень аналапчная рэзалюцыя была прынята на пасяджэнш Выканкама Заход-няга фронту (Выкамзах). Прысутныя вырашы-л1 па узору петраградскай грамадскасц1 утва-рыць Кам1тэт выратавання рэвалюцы1 Заходня-га фронту у мэтах захавання парадку I спакою на фронце, у Мшску 1 ва ус1м тыле [32].
26 кастрычшка вестк1 аб арышце Часовага урада I пастановах II Усерас1йскага з'езда натхн1л1 мясцовых бальшав1коу на усталяван-не улады Савета рабочых I салдацюх дэпутатау, якая да гэтага часу належала гарадской думе. 3 гэтай нагоды яны вызвал1л1 з турмау 1 гаупт-вахтау горада каля 800 арыштаваных
вайскоуцау i сфармавал1 I рэвалюцыйны ¿мя М1нскага Савета полк. «Рабочых i сялян» [27, с. 36] сярод ix не было. На пошту, тэле-граф i у штаб Заходняга фронту был1 нак1ра-ваны каравулы.
26 кастрычшка (а не 25, як л1чыць боль-шасць аугарау) [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [10] [11], [12] у другой палове дня бальшавш ад ¿мя Выканкама Савета абвясцш загад № 1 «Да насельнщтва г. Мшска i яго наваколляу», дзе, акрамя шшага, паведамлялася пра пераход улады да Савета рабочых i салдацюх дэпутатау. Аднак тады ж на пашыраным пасяджэнн1 на-званага органа члены небальшав1цк1х фракцый выказат катэгарычнае патрабаванне скасаваць загад на той падставе, што апошн1 з'яв1уся без ix санкцы1. Яны ж абвясцш агульную рэзалюцыю з асуджэннем перавароту [2, с. 112].
Аднак бальшавш працягвал1 дзейшчаць ад 1мя усяго Савета: усталяват цэнзуру перыя-дычнага друку, здзяйснял1 арышты тых, хто распаусюджвау антыбальшавщюя матэрыялы.
Да ран1цы 27 кастрычшка стала вядома, што армейск1я кампэты ycix трох арм1й выказал1ся за асуджэнне бальшав1цкага перавароту. 3 гэтай нагоды па просьбе Выкамзаха 27 кастрычшка пам1ж 14 i 15 гадзшам1 у MiHCK был1 уведзены часц1 2-й Кауказскай дыв1зй (па шшых звестках -у ноч на 27) [26]. Бальшавщюя каравулы был1 выведзены з занятых iMi устаноу. Свабода друку была адноулена.
Увечары, 27 кастрычн1ка, на пашыраным пасяджэнш Выкамзаха была вызначана кампе-тэнцыя КВР як калектыунага органа часовай улады у Мшску i на Заходн1м фронце. Бальша-в1цк1 прэз1дыум Савета абяцау яму падпарадка-вацца на умовах непрызнання Петраградскага ВРК, непасылк1 войск на Петраград i Маскву, раззбраення I рэвалюцыйнага палка. Было пад-крэслена, што «пытанне аб уладзе вырашаецца не у М1нску i не на Заходшм фронце, а у ста-л1цах» i да канчатковага высвятлення с1туацы1 улада у горадзе i на месцах будзе належаць КВР [24, с. 7-12].
У вышку Савет, пацвердз1ушы сваю лаяль-насць КВР, як самастойная уладная структура пераставау ¿снаваць. 3 гэтай нагоды бальшавш был1 вымушаны стварыць новы цэнтр бараць-бы за уладу - ВРК (старшыня А. Мясш-коу) [33]. 27 кастрычшка у радыёграме да франтав1коу бальшавт паведам1л1 пра «бяс-крыуны пераварот» у Петраградзе i Маскве, пра дэкрэты аб м1ры i зямл1, а таксама закл1кал1 «перакульваць пращуныя кам1тэты, ствараць новыя» на грунце падтрымк1 лен1нскага Савета Народных Камюарау. У сваю чаргу, першы загад КВР ад 28 кастрычшка, пад яюм падшсат-ся 19 аргашзацый, абвяшчау распараджэнн1
Петраградскага ВРК на Заходшм фронце 1 у прыфрантавой паласе скасаваным I непадлег-лым выкананню [24, с. 10].
Вызначальную ролю у змяненш балансу сш на карысць ВРК адыграт звестю аб разгроме 29-30 кастрычшка войск Керанскага - Краснова. 3 гэтага часу на Заходшм фронце усе, хто процютаяу бальшавшам, абвяшчалюя «карш-лауцамЬ», «контррэвалюцыянерамЬ> 1 г. д.
Дзякуючы актыунай дзейнасщ бальшавщ-юх аптатарау на фронце, некаторыя часщ II ар-мп выказат гатоунасць аказаць ¿м узброеную дапамогу. Так, у ноч на 1 лютапада у Мшск прыбыу блшдз1раваны цягшк «для абароны Савета», што дало магчымасць мясцовым баль-шавшам парваць усе дамовы з КВР 1 выйсщ з яго складу. 2 лютапада, увечары, на пашыра-ным пасяджэнш Мшскага Савета А. Мясшкоу заяв1у пра неабходнасць «пакончыць са здрад-нщюм камготам выратавання 1 пачаць працу рабоча-сялянскага ВРК». Але абвешчаная ¿м рэзалюцыя у падтрымку леншскага СНК вы-кткала нязгоду небальшавщюх дэпутатау мяс-цовага Савета, а прадстаушк КВР пацвердз1у яго (кампэта) намер ажыццяуляць вышэйшыя уладныя функцьп да сфарм1равання у сталщы агульнага сацыялютычнага урада. Але рабщь гэта даводзшася усё цяжэй, бо камготы II, III 1 X армш устат на бок ВРК.
Нават галоунакамандуючы Заходшм фронтам П. Балуеу запэушу апошш у тым, што да устанаулення новай улады у Расп 1 навядзення парадку ён не будзе уступаць ш у якую пал> тычную барацьбу. Са свайго боку ВРК у зага-дзе ад 6 лютапада распарадз1уся «з прычыны распаду Камгота выратавання аб'явщь яго рас-пушчаным, а яго загады непадлеглым1 выкананню». Старшыня КВР Т. Калатухш 1 фран-тавы камюар У. Жданау был1 арыштаваны, але праз колью дзён - вызвалены [24, с. 12]. Па прапанове вядомага дзеяча С. Каватка, гарад-ская дума узяла на сябе клопат аб «абароне го-рада I выратаванш рэвалюцьи».
Пасля адмовы 6 лютапада I. Метлша ад пасады губернскага камюара буйнейшай ура-давай асобай звергнутага рэжыму заставауся галоунакамандуючы фронтам. Лаяльнае стау-ленне П. Балуева да ВРК не уратавала яго ад рэпрэсш. 3 прычыны адмовы пачынаць перага-воры з пращушкам аб м1ры генерал быу адх> лены ад пасады. 12 лютапада да выканання абавязкау галоунакамандуючага фронтам прыстушу бальшавш В. Каменшчыкау. Мена-в1та з гэтага часу уся улада у горадзе I нава-коллях сканцэнтравалася у ВРК пад старшын-ствам К. Ландэра. Ён жа узначальвау 1 Мшсю Савет, яю толью фармальна л1чыуся органам улады [24, с. 13].
Процютаянне шматпартыйнага КВР 1 баль-шавщкага прэзщыума Савета скончылася на карысць апошняга. Канчатковая перамога пет-раградсюх бальшавшоу сталщы абумовша распад ус1х мясцовых КВР. Роля працоуных мае ва усталяванш Савецкай (дакладней, бальша-вщкай) улады на Беларус1 была нязначнай.
Заключэнне. Асэнсаванне узаемаадносш КВР Заходняга фронту, бальшавшоу Савета I Заходнефрантавога ВРК залежыць ад ацэню падзей, яюя адбылюя у Петраградзе 25-26 кастрычшка 1917 г. Агульнавядома, што тагачас-ная грамадскасць успрыняла ¿х як спробу чар-говага бальшавщкага перавароту, яю пагражау пагромам1, грамадзянскай вайной 1 папбеллю рэвалюцыйных заваёу [34]. 3 усведамленнем таго (а не для абароны Керанскага!) [22, с. 189] ва ус1х гарадах рэспублш, у тым л1ку на Беларуси грамадскасць аб'яднаналася у КВР.
Спроба асобных аутарау уключыць народ-ныя масы у кола удзельшкау перавароту у сталщах 1 на месцах 1 тым надаць гэтай акцьп маштаб рэвалюцьи, давол1 няудалая, як 1 тэзю наконт таго, што Кастрычнщкая рэвалюцыя -гэта «сацыяльная рэвалюцыя, у ходзе якой да улады прыйшла партыя бальшавшоу» [28, с. 552]. Па такой логщы, у Мшску пачыналь-шкам1 рэвалюцьи был1 дзеячы КВР. Але ж гэта не так. Яна адбылася пазней, кал1 бальша-вш, пасля заваявання улады у вышку перавароту (галоуным чынам з апорай на арм1ю), сваёй далейшай пал1тыкай прывял1 да рады-кальных змен ва ус1х сферах жыццядзейнасщ грамадзян Рас11, у тым лшу Беларус1, аб чым справядл1ва казау Прэз1дэнт А. Р. Лукашэнка 6 л1стапада 2009 г. у сва1м в1ншаванн1 суай-чынн1кау з нагоды Дня Кастрычн1цкай рэва-люцьп [35].
Выдаваць скрупулёзна спланаванае ЦК РСДРП(б) 1 своечасова здзейсненае узброенае паустанне за «попытку трудового народа вырваться из цепи политических и социально-экономических противоречий, обусловленных тогдашним уровнем рыночных отношений и усугубленных мировой войной» [36, с. 71], мо-гуць толью тыя аутары, для яюх г1старычны факт не асноуны аргумент у ¿х творчасц1.
Таксама няма падстау для таго, каб л1чыць удзельн1кау Заходнефрантавога КВР контррэ-валюцыянерам1 1 нават апазщыянерам1, паколь-к1 ¿х асноунай задачай заставалася падтрыман-не звычайнай ж^1ццядзейнасц1 у М1нску 1 у дзе-ючай арм11. Азначаныя факты 1 палажэнш па-в1нны заняць належнае месца у сучаснай гюта-рыяграф11 1 вучэбных дапаможн1ках, што дасць магчымасць, акрамя ¿ншага, пазбавщца ад са-старэлай партыйна-савецкай канцэпцьп рэвалюцыйных падзей 1917 г. на Беларус1 [37].
Л1таратура
1. Кнорин, В. Г. 1917 год в Белоруссии и на Западном фронте / В. Г. Кнорин // Под красным знаменем Октября: воспоминания участников рев. событий в Белоруссии в период Великого Октября / сост. В. П. Осмоловский [и др.]. -Минск: Беларусь, 1987. - С. 25.
2. Киржниц, А. Октябрьские дни в Белоруссии / А. Киржниц // Пролетарская революция. - 1927. - № 12. - С. 98-120.
3. Гапоненко, Л. Солдатские массы Западного фронта в борьбе за власть Советов (1917 г.) / Л. Гапоненко. - М.: Госиздат, 1953. -196 с.
4. Каменская, Н. Вялшая Кастрычнщкая са-цыялютычная рэвалюцыя 1 утварэнне БССР / Н. Каменская. - Минск: Выдавецтва АН БССР, 1954. - 184 с.
5. Ивашин, В. Г. Великий Октябрь в Минске / В. Г. Ивашин. - Минск: БГУ, 1957. - 168 с.
6. Ивашин, В. Победа Великой Октябрьской социалистической революции на Западном фронте / В. Ивашин // Великий Октябрь -торжество идей марксизма-ленинизма: материалы науч. конференции, состоявшейся в Институте истории партии при ЦК КПБ в сентябре 1967 года. - Минск: Беларусь, 1970. - 240 с.
7. В борьбе за Октябрь в Белоруссии и на Западном фронте / под ред. Н. А. Халипова, Н. М. Мешкова. - Минск: Гос. изд-во БССР, 1957. - 372 с.
8. Игнатенко, И. М. Беднейшее крестьянство - союзник пролетариата в борьбе за победу Октябрьской революции (1917-1918 гг.) / И. М. Игнатенко. - Минск: Изд-во Мин-ва высшего, среднего специального и профессионального образования БССР, 1962. - 500 с.
9. Победа Советской власти в Белоруссии / редкол.: И. И. Минц [и др.]. - Минск: Наука и техника, 1967. - 507 с.
10. Почанин, С. Историей обреченные / С. Почанин. - Минск: Беларусь, 1977. - 288 с.
11. Сташкевич, Н. С. Приговор революции. Крушение антисоветского движения в Белоруссии 1917-1925 / Н. С. Сташкевич. - Минск: Университетское, 1985. - 304 с.
12. Большевики Белоруссии в борьбе за победу Октября / А. С. Король [и др.]. - Минск: Беларусь, 1987. - 271 с.
13. Под красным знаменем Октября: воспоминания участников рев. событий в Белоруссии в период Великого Октября / сост. В. П. Осмоловский [и др.]. - Минск: Беларусь, 1987. - 287 с.
14. Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции / под ред. Э. М. Энтина. В 3 ч.
Ч. II: У истоков политического противостояния (материалы и документы по истории общественных движений и политических партий Республики Беларусь). - Гомель: Белорус. агентство науч.-техн. и деловой информации, 1993. - 228 с.
15. 1гнаценка, I. М. Кастрычнщкая рэвалюцыя на Беларусь асабл1васщ 1 вынт / I. М. 1г-наценка. - Мшск: БелНДЦДАС, 1995. - 270 с.
16. Башко, П. Контрреволюционеры или оппозиционеры / П. Башко // Крыжовы шлях: да-паможшк для вывучаючых псторыю Беларусь -Минск: Згода, 1993. - С. 167.
17. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паттычнае жыццё у Мшску (сакавш - кастрычшк 1917 г.) / М. Я. Сяменчык. - Мшск: БДПУ, 1994. - 112 с.
18. Нарысы псторьи Беларусь у 2 ч. / М. П. Касцюк [1 шш.]. - Мшск: Беларусь, 1995. - Ч. 2. - 560 с.
19. Кастрычнщкая рэвалюцыя // Энцыкла-педыя псторьи Беларусь у 6 т. - Мшск: Бела-руская Энцыклапедыя, 1997. - Т. 4. - С. 139.
20. Сяменчык, М. Я. Каштэт выратавання рэвалюцьп Заходняга фронту // Энцыклапедыя псторьи Беларусь у 6 т. - Мшск: Беларуская Энцыклапедыя, 1997. - Т. 4. - С. 49-50.
21. Круталев1ч, В. А. Псторыя дзяржавы I права Беларус1 (1917-1945 гг.) / В. А. Крутале-в1ч, I. А. Юхо. - Мшск: Беларуская навука, 1998. - 238 с.
22. Беларусь на мяжы тысячагоддзяу. -Мшск: БелЭн, 2000. - 432 с.
23. Сяменчык, М. Я. Грамадска-палпыч-нае жыццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай \ Кастрычнщкай рэвалюцый (сакашк 1917 -сакашк 1918 гг.): у 2 ч. / М. Я. Сяменчык. -Мшск: БДПУ, 2001. - Ч. 1: Грамадска-паль тычнае жыццё ва умовах дэмакратычнага рэ-жы му. - 200 с.
24. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паттычнае жыццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай { Кастрычнщкай рэвалюцый (сакашк 1917 - сакашк 1918 гг.): у 2 ч. - Мшск: БДПУ, 2001. - Ч. 2: Грамадска-паттычнае жыццё ва умовах склад-вання тататтарнага рэжыму. - 160 с.
25. Псторыя Беларус1 у кантэксце еура-пейскай цывшзацыь дапаможшк / У. Р. Каз-лякоу; пад рэд. Л. В. Лойкь - М1нск: ТАА Ц1ПР, 2003. - 348 с.
26. Солский, В. 1917 год в Западной области и на Западном фронте / В. Солский; науч. ред. С. Н. Хомич. - Минск: Тесей, 2004. -224 с.
27. Псторыя Беларусь У 6 т. Т. 5: Беларусь у 1917-1945 гг. /А. Вабшчэв1ч [1 шш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар) [1 шш.]. - М1нск: Экаперспектыва, 2006. - 613 с.
28. Рудович, С. Октябрьская революция 1917 г. в Беларуси: Энциклопедия: в 6 т. / ред-кол. Г. П. Пашков [и др.]. - Минск: БелЭн, 2007. - Т. 5. - 752 с.
29. Бобруйский курьер. - 1917. - 20 окт.; Луч. - 1917. - 20 окт.; Витебское слово. - 1917. -24 окт.
30. От президиума Минского Совета рабочих и солдатских депутатов // Минская газета. -1917. - 26 окт.
31. НАРБ. - Фонд. 60. - Воп. 3. - Спр. 339. -Л. 18.
32. К восстанию в Петрограде // Социалист-революционер. - 1917. - 26 окт.
33. Кнорин, В. Октябрьские дни в Западной области // Звезда. - 1918. - 7 нояб.
34. Тревожно // Минская жизнь. - 1917. -
27 окт.; Слухи // Могилёвская жизнь. - 1917. -
28 окт.; Безумная авантюра // Луч. - 1920. -28 окт.; Ликвидация движения большевиков // Мстиславский голос. - 1917. - 29 окт.
35. http://www.president.gov.by/by/press78996 html.
36. Российские и славянские исследования: науч. сб. / редкол.: А. П. Сальков, О. Я. Яновский (отв. редакторы) [и др.]. - Минск: БГУ, 2009. - Вып. 4. - 226 с.
37. Сяменчык, М. Я. Асвятленне рэвалю-цыйных падзей 1917 года у сучаснай вучэбнай лпаратуры / М. Я. Сяменчык // Гумаштарна-эканам1чны весшк. - 2009. - № 4. - С. 77-84.
Пастуту 02.04.2010
