CC BY
20ИСТОРИЯ
УДК 947.6 «1917»
М. Я. Сяменчык, дацэнт
АБ СТАНЕ ЗАКОННАСЦ11 ПРАВАПАРАДКУ НА БЕЛАРУС1 У КАНТЭКСЦЕ РЭВАЛЮЦЫЙНАГА АБНАУЛЕННЯ РАС1ЙСКАГА ГРАМАДСТВА У САКАВ1КУ - КАСТРЫЧН1КУ 1917 ГОДА
The article dwells upon low and order situation in Belarus in the context of the Revolutionary renewal of Russian society in the period of March - October 1917. General estimation is given to the treatment of this question in scientific and training historical works. The author pays attention to constructive interactions between the Provisional Government, Petrograd Soviets and local Soviets during the establishing of new power bodies. Law and order state is characterized; main reasons for its deterioration are explained; the absence of anti-governmental activity before the October revolution in Belarus is concluded by the author as well.
Уводзшы. Партыйныя псторыю Беларус1 абыходзш пытанш аб станоучых зменах, яюя адбывалюя у краше пасля краху самауладдзя. Куды большая увага надавалася ¿м1 стыхшным выступлениям народных мае як паказчыку на-спявання чарговай рэвалюцьи. У 1997 г. вядо-мы расшсю навуковец У. П. Булдакоу у манаг-рафп «Красная смута. Природа и последствия революционного насилия» (М., 1997) паказау прычыны, змест 1 разбуральныя наступствы таюх «выступленняу». Але, як вышкае з «Псторьи Беларуси пад рэдакцыяй прафеса-рау Я. К. Новша 1 Г. С. Марцуля (Мшск, 2007), трактоука гэтага пытання застаецца нязмен-най. У той самы час у азначаным творы не прыгадваецца канструктыуная дзейнасць Чар-говага урада I яго мясцовых органау, стан законнасщ I правапарадку, што, акрамя шша-га, перашкаджае асэнсаванню прычын наспя-вання палпычнага крызюу у краше, у тым л1ку на Беларус1 восенню 1917 г.
Асноуная частка. Як вядома, выступленш петраградсюх рабочых 25-27 лютага 1917 г., падтрыманыя салдатам1, прычыншея да звяр-жэння I арышту царскага урада. Каб прадухь лщь эскалацыю палпычнай напружанасщ, пе-расекчы гвалт у дачыненш да афщэрау I шшых службовых асоб, падпалы палщэйсюх I судовых устаноу, Часовы каштэт Дзяржаунай думы
1 Петраградсю Савет звярнулюя да насельнщт-ва I узброеных сш краны з заклшам да яднан-ня, захавання парадку I спакою. Генералпэт ус-ведамляу сваю адказнасць за баяздольнасць узброеных сш I надавау першаступенную увагу не лесу манархп, а абароне крашы. У вышку
2 сакашка Мшалай II пасля перамоу з думскай дэлегацыяй 1 вышэйшым камандаваннем падш-сау два Машфесты: аб сва1м адрачэнш ад трона на карысць брата I аб зацвярджэнш новага каб> нета мшютрау на чале з Г. Я. Львовым. Вар та
адзначыць, што гэты апошш царею дакумент адыграу сваю станоучую ролю у лептымацьп Часовага урада.
Дэкларацыя кабшета мшютрау, абнарода-ваная 3 сакашка 1917 г., успрынялася грамадст-вам не толью як праграмны дакумент, але 1 як прававы акт. Абвешчаныя у ёй правы 1 свабо-ды, палпычная амшетыя, скасаванне корпусу жандарау, палщьп I аргашзацыя мшцьп стал1 неадкладна, яшчэ да з'яулення адмысловых цыркулярау укараняцца у жыццё. Усе карды-нальныя палпычныя 1 эканам1чныя перау-тварэнш ускладалюя на Устаноучы сход, а да часу яго склшання уся вышэйшая выканаучая 1 заканадаучая улада канцэнтравалася у асобе урада, названага Часовым. Таюм чынам, гра-мадства набывала рэальныя шанцы рэфарма-вання палпычнай сютэмы, вырашэння ус1х зла-бадзённых праблем, пабудовы прававой дзяр-жавы м1рным шляхам.
Фарм1раваннем новых органау аховы правапарадку занялюя адмысловыя грамадсюя ка-мпэты з апорай на гаршзонных вайскоуцау 1 служачых аргашзацый па абслугоуванш фронту. Пасля распараджэння губернсюх камюарау, прызначаных урадам замест губернатарау, бы-лыя палщэйсюя 1 жандары мусш перадаць мь лщыянерам службовыя памяшканш, арх1вы 1 зброю. Здаралася, што па шщыятыве грамад-сюх каштэтау (Бабруйск, Вщебск, Орша) жандары I гарадавыя падвяргалюя арышту, але у далейшым усе яны (прыдатныя да службы у армп) перадавалюя у распараджэнне вайско-вых начальшкау [1, с. 26]. Да таго ж часу па загадзе ваеннага мшютра А. Гучкова был1 адпраулены у адстауку «нядобранадзейныя» генералы. Пазбавшся пасад I асобныя судовыя работнт вышэйшага звяна [1, с. 3 0] Начальны вщебскага [2] 1 мшекага [3] губернсюх жандареюх упрауленняу был1 прыцягнуты да
следства па справах аб сваёй ранейшай дзейн-асщ, а начальшк аршанскай жандармерьп -за чарнасоценную аптацыю [4].
Варта зауважыць, што на Беларуа пагроза новаму ладу выявшася не з боку м1ф1чных «ворагау рэвалюцьп», а у асобе анарх1чна на-строеных груп вайскоуцау. Так, 3 сакавша на станцьп «Корсаука» Рыга-Арлоускай чыгуню салдаты «з чырвоным1 на грудзях стужкамЬ> аб-стралял1 афщэрау [5, л. 4]. У той жа дзень у Рэ-жыцы група салдат, назваушыся дэлегатам1 з Петраграда, разграмша палщэйскае упрауленне 1 вызвалша з тур ш зняволеных [6 , л. 19.] У Рагачоусюм павеце салдатам1 было разраба-вана шмат памешчыцюх маёнткау 1 яурэйсюх лавак. Каб прыпынщь пагромшчыкау, каманда-ванне наюравала супраць ¿х вайсковыя часщ [7]. У сакавшу сялянсюя правапарушэнш не был1 характерным! для беларускай вёсю [8, с. 10].
Часовы урад I камандаванне усведамлял1 небяспеку аслаблення улады. Невыпадкова ад-разу ж пасля таго, як у гарадах сфарм1равалюя грамадсюя кампэты, а у губернсюх 1 павято-вых цэнтрах пачал1 дзейшчаць камюары, важ-нейшым напрамкам ¿х працы стала стварэнне атрадау мшщьи I барацьба за строгае выка-нанне зноу прынятых законау. 3 моманту свайго утварэння значную ролю у падтрымцы правапарадку у гарадах I мястэчках ады-грывал1 Саветы рабочых I салдацюх дэпутатау. Высокая ступень аргашзаванасщ 1 палнычнай свядомасщ жыхарства спрыяла захаванню законнасщ. Менавна гэтыя якасщ дазволш падауляючай большасщ рабочых яшчэ да склшання Устаноучага схода у межах юна-ваушага заканадауства дамагчыся 8-гадзшнага працоунага дня, рэал1зацьи дэмакратычных правоу I свабод.
У л1ку пер пых крокау Часовага урада па вырашэнш жыццёвых праблем грамадзян было абвяшчэнне 25 сакавша «хлебнай манаполп», у адпаведнасщ з якой харчовыя прадукты з ся-лянсюх 1 памешчыцюх гаспадарак мусш пра-давацца толью дзяржауным нарыхтоучым службам. 3 той жа мэтай была выдадзена урацавая пастанова ад 11 красавка «Аб ахове пасевау». Звязаныя з ёй праблемы, у тым л1ку рзгламен-тацыя узаемаадносш сялян з памешчыкам1 ад-носна пуставаушых участкау, ускладалюя на рэаргашзаваныя харчовыя кампэты. Перепек-тыва вырашэння аграрнага пытання Устаноу-чым сходам ставша у парадак дня неабходнасць улшу ус1х зямель I актуал1завала фарм1раванне адмысловых зямельных кампэтау [8, с. 13]. Гэтыя мерапрыемствы патрабавал1 вел1зарнай колькасщ работшкау, з'арыентаваных на рэаль зацыю не класава-партыйных, а дзяржауных 1 грамадсюх штарэсау. У л1ку тых, хто першым1 адгукнууся на урадавыя захады, был1 менавна партыйныя дзеячы, найперш эсэры.
Пастановы урада аб выбарах усесаслоуных валасных выканаучых кампэтау, рэаргашзацьп земсюх 1 гарадсюх самаюраванняу, шзавых харчовых 1 зямельных кампэтау ва умовах на-дання ус1м грамадзянам роуных выбарчых правоу абумовша вызначальную перавагу у аз-начаных структурах прадстаушкоу тых пластоу насельнщтва, яюя традыцыйна займат шжэй-шую прыступку у сацыяльнай лесвщы. 3 уткам салдацкай масы роля так званай «рэвалюцый-най дэмакратьп» у фарм1раванш органау дзяр-жаунай улады рабшася вызначальнай. Парадак, заснаваны на прынцыпе абрання (а не прызна-чэння) работшкау на юруючыя пасады, стау звычайнай з'явай. Да лета амаль усе камюары, хто заняу сваю пасаду, «перасеушы» з крэсла старшыш земскай управы, был1 пераабраны [1, с. 118-119]. Але кал1 крытэрыем вартасщ кан-дыдата на губернскую або павятовую пасаду была яго кампетэнтнасць 1 адукацыя, то на узроуш воласщ с1мпаты1 выбаршчыкау выкл1-кал1 наяунасць у абранн1ка домауладання, доб-рай гаспадарк1, даверу грамады I г. д. Невыпадкова, што з выхадам пастаноу аб хлебнай мана-пол11, рацыянальным выкарыстанн1 пуставаушых глебы 1 пашы, у ¿х ажыццяуленн1 па пры-чыне адвольнага тлумачэння мясцовым1 работ-н1кам1 стат наз1рацца маёмасныя правапару-шэнн1. Так, у ма1 сяляне М1нскай 1 Вшенскай губерняу, успрыняушы рэзалюцыю свайго з'ез-да па зямельным пытанш як законны акт, пача-л1 секчы лес памешчыкау, пасв1ць жывёлу на ¿х пашы 1 г. д. Таюя ж з'явы стал1 наз1рацца 1 на Маг1лёушчыне пасля вяртання сялянск1х дэпутатау з Усерасшскага з'езда Саветау [9].
Асабл1ва актыуную ролю у аграрнай сферы адыгрывал1 эсэры, як1я пераважал1 у адпа-ведных урадавых структурах - ад Мшстэрства земляробства да валасных зямельных кампэтау. Менав1та ¿х намаганням1 яшчэ да аб'явы даты скткання Устаноучага схода азначаныя кампэты пачал1 «браць на ул1к» памешчыцкую маёмасць, а фактычна карыстацца ёю, што вы-кл1кала негатыуную рэакцыю кадэцк1х м1н1ст-рау. Гэтую пазщыю па няух1льным захаванн1 ¿снуючага заканадауства да скткання Устаноучага сходу у пэунай ступен1 падтрымл1вал1 пра-выя меншав1к1 1 эсэры, а таксама народныя са-цыял1сты. У той самы час бальшав1к1 закткал1 да неадкладнай канф1скацы1 памешчыцкай маё-масц11 перацачы яе сялянам. А восенню закл1к1 стал1 пераходзщь у практычную плоскасць, кал1 у Барысауск1м павеце група салдат на чале з П. Голубам ажыццявша каля 20 так1х канф1ска-цый[10, с. 344].
Парушэнн1 законнасц1 адбывалюя I з боку непадкантрольных зямельным кампэтам асоб-ных сялянск1х грамад, як1я па у аснай шь цыятыве ¿мкнул1ся палепшыць свой дабрабыт за кошт чужой маёмасц1. Менавна гэтая катэго-
рыя сялянства легка ¿шла на кантакт з салдата-м11 сумесна з ¿м1 дамагалася свайго [11, с. 122]. Як правша, валасная 1 павятовая мшцыя была не у стане прадухшщь таюя правапарушэнш 1 не знаходзша вшаватых. Адпаведна на вёсцы стал1 узрастаць настро1 беспакаранасщ. Так, законы ваеннага часу, уведзеныя у крайне на па-чатку сусветнай вайны, пасля рэвалюцьн прак-тычна не дзейшчалг 3 заканадауства был1 вы-далены артыкулы аб смяротнай кары I катарзе. Але нягледзячы на тое, што большасць законау заставалюя нязменным1, на практыцы ¿х выка-рыстанне, да прыкладу, супраць парубшчыкау лесу, было велыш рэдюм.
Варта адзначыць, што асноуная маса сялянства, згуртаваная традыцыям1 абшчыны, у дасягненш сва1х штарэсау абашралася, як правша, на пастановы «сваёй» мясцовай улады, яюя нярэдка разыходзшся з урадавьиш законами У вышку санкцыянаваную валасным1 выка-научым1, харчовым1 щ зямельным1 кампэтам1 перадачу сялянам тых щ шшых угоддзяу паме-шчыю успрымал1 як захоп, анархго 1 г. д. 1 апе-лявал1 да вышэйшых шстанцый або ваеннага камандавання [1, с. 121]. На думку начальшка мшскай мшцьн М. Фрунзе, у ма1 - чэрвеш прычынай непарадкау у вёсцы з'яулялася «ад-сутнасць у мнопх месцах зямельных кампэтау 1 яюх бы то ш было судоу...» [12]. Зус1м невы-падкова таму бытавал1 самасуды, пры яюх ра-баунт зб1валюя «да страты прытомнасщ» [13].
Шзкая прававая культура вяскоуцау аса-бл1ва выразна выявшася падчас земсюх выба-рау, кал1 сяляне, абураныя незразумелай ¿м пра-цэдурай тайнага галасавання, успрынятай ¿м як спроба абману, чынш гвалт у адносшах чле-нау выбарчых камюш [1, с. 130].
Аб'ектыуна на прощпрауныя дзеянш сялян уплывала I непаслядоуная урадавая палпыка у ажыццяуленш хлебнай манаполп, зус1м нявы-гаднай ¿м ва умовах няустойл1вых закупачных цэн I перабояу цэнтрал1заваных паставак таварау першай неабходнасщ. У вышку во-сенню нават ва умовах цяжкага харчовага ста-новшча сялянства зрабшася асноуным пастау-шчыком самагону вайскоущм [1, с. 172] а яго абяцанш аб падтрымцы новага ладу 1 выканан-ш законау выконвалюя роуна у той ступеш, на-колью гэта спрыяла абшчыннаму 1 асабютаму дабрабыту.
Давол1 супярэчл1вае стауленне да закон-насщ I правапарадку наз1ралюя I ва узброеных сшах. Са звяржэннем самауладдзя 1 прыняццем прысяп Часоваму ураду камандаванне адчувала патрэбу вайскоуцау у абнауленш армейсюх па-радкау, але яуна недаацанша небяспеку зшжэн-ня дысцыплшы. Так, у пачатку сакавша ваенны мшстр А. Гучкоу паспрабавау усталяваць у ар-ми «таварысюя» адносшы праз скасаванне ка-тэгорьи «шжшх чыноу», а яго пераемшк А. Ке-
рансю сваёй майскай «Дэкларацыяй правоу салдата I грамадзянша» [4, с. 79] фактычна па-дарвау юнаваушую службовую субардынацыю. У вышку разлш урада на умацаванне дысцыпль ны, адзшства салдат I афщэрау I як асноунай мэты - баяздольнасщ «рэвалюцыйнай армп» для працягу «абарончай» вайны, не спраудз1у-ся. Дэмакратызацыя армейскага жыцця выл1ла-ся у л1кв1дацыю поунауладдзя камандз1рау, у партыйнае (1 м1жпартыйнае) 1 службовае (пам1ж салдатам1 I афщэрам1) проц1стаянне, ахап1ла фронт 1 тыл, узмацнша антыурадавыя 1 антыва-енныя настро1.
Апошняя акал1чнасць выразна адбшася на узрастанн1 колькасц1 дэзерщрау, барацьба з як1-м1 зрабшася адной з буйнейшых праблем ра-с1йскага грамадства. Яе вырашэнне сшам1 ад-ных м1л1цыянерау было немагчымым, у тым л1-ку па прычыне ¿х малал1касц1, распыленасц1 1 слабай прафес1йнай падрыхтоук1. Невыпадкова таму да барацьбы з дэзерц1рствам прыцягвалюя цыв1льныя 1 вайсковыя улады, грамадсюя арга-н1зацы1, жыхары гарадоу I вёсак [14].
Узрастанне анарх1чных працэсау у арм11 I тыле, асабл1ва пасля правалу летняга наступления 1 падзей у стал1цы 3-5 лшеня, выкл1кал1 прыняцце м1н1страм-старшынёй А. Керансюм пастаноу аб увядзенн1 ваенна-рэвалюцыйных судоу 1 смяротнай кары за пэуныя в1ды вайско-вых злачынствау [1, с. 148]. Але гэтыя захады плёну не прынесл1, наадварот, дал1 падставу да абв1навачванняу урада у контррэвалюцыйнасц1. Карн1лауск1 мяцеж канчаткова падарвау давер вайскоуцау да урада I камандавання. Усе далей-шыя звароты м1н1страу, савецк1х 1 партыйных (акрамя бальшав1коу) л1дэрау да салдат з закл1-кам1 да выканання «рэвалюцыйнага абавязку» станоучага плёну не далг Лозунг абарончай вайны канчаткова сябе дыскрэдытавау 1 быу ад-к1нуты. Вядома, што тая салдацкая маса, якая не падпарадкавалася камандз1рам I не выкон-вала сва1х прамых функцый, ужо не магла быць гарантам дэмакратычных пераутварэнняу. Яш-чэ у большай, чым у акопшкау , ступень р аз-лажэння наз1ралася у тылавых часцях.
Варта падкрэсл1ць, што на Беларус1 пры-сутнасць салдат у гарадах I мястэчках, населе-ных большай часткай яурэям1, не гарантавала апошшм поунага спакою. Так, у сярэдзше мая «падвып1ушыя салдаты прынял1ся грамщь палац» Святаполк-М1рскага, а затым нак1равал1ся у М1р з мэтай учынення яурэйскага пагрому. Станов1шча выправ1у салдацк1 кам1тэт, як1 вы-клшау у мястэчка увесь полк 1 тым уратавау яго жыхароу [15]. У канцы л1пеня у Калшкав1чах салдаты учын1л1 пагром прывакзальных лавак, а «жыхары у пан1цы стал1 уцякаць у наваколь-ныя вёсю» [16]. Пагроза пагромау пастаянна прысутшчала у Бабруйску, В1цебску, Гомел1. Восенню тутэйшыя жыхары з апорай на Саветы
стварал1 атрады самааховы. Тым не менш 24-25 кастрычшка пагромы усё ж адбылюя у Глыбо-юм, Рэчыцы, Ярэм1чах (Навагрудсю пав.) [17].
Вщавочна, што для узброеных людзей за-конау ужо не юнавала. У кастрычшку - лютапа-дзе з прычыны нездавальняючага забеспячэння армп харчовьиш прадуктам1, а таксама пад уздзе-яннем рэвалюцыйных падзей у Петраградзе на Беларус1 парушэнне правапарадку у выглядзе захопау панскай маёмасщ, рабаунщтва, гвалтау набыло масавы характар. Як паведамляу начальна штаба Заходняга фронту на адрас мшскага губернскага камюара, «...пераважна у большасщ гэтыя злачынствы творацца салда-там1 у раёнах размяшчэння войскау» [18]. Таюя ж прыкладна падзе1 адбывалюя на Вщебшчыне, з удзелам часцей Пауночнага фронту, а таксама у «тылавой» Магшёускай губерш
Заключэнне. Таюм чынам, па меры паль тызацьп грамадскага жыцця, пагаршэння эканам1чнага становшча, зшжэння аутарытату Часовага урада I шш. законы гублял1 сшу на-ват у сялянсюм асяроддз1, якое традыцыйна вызначалюя сваёй законапаслухмянасцю. 3 лета - восеш асноуная маса салдат ужо мала ад-павядаш статусу абаронцы рэвалюцьи I юра-валася уласным1 штарэсамг Тым не менш у азна-чаны перыяд на Беларус1 не наз1ралася праяу «рэвалюцыйнага гвалту» або антыурадавых акцый. Са свайго боку урадавыя органы таксама не мел1 патр §ы у кар 1нцк1х акцыях, уласщвых першай рускай рэвалюцы1. Нават лшвщацыя карн1лаускай Стаук1 скончылася без адзшай ахвяры. В1давочна, што восенню на Беларус1 прыкметы наспяваючага крыз1су не закранал1 пал1тычнай сферы, а адбшся у сялян-ск1х захопах панскай маёмасщ, заняпадзе дыс-цыпл1ны вайскоуцау 1 дэзерщрстве, яурэйск1х пагромах. Характерна, што асноуная маса харства працягвала звязваць надзе1 на лепшае выключна са скл1каннем Устаноучага схода.
Лггаратура
1. Сяменчык, М. Я. Грамадска-палпычнае жыццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай I Кастрычн1цкай рэвалюцый (сакав1к 1917 - сака-в1к 1918 гг.): у2ч. / М. Я. Сяменчык. - Мшск: БДПУ, 2001. - Ч. I: Грамадска-пал1тычнае жыццё ва умовах дэмакратычнага рэжыму. - 200 с.
2. Нацыянальны г1старычны арх1у Беларус1 (НГАБ). Ф. 2533. Воп. 1. Спр. 69. Л. 112. Спра-
вы Вщебскага каменданцкага упраулення (1915-1917).
3 . К делу минской ох р нкп // Ново е варшавское утро. - 1917. - 2 мая. - С. 4.
4. Задержания // Оршанский вестник. -1917. - 7мар. - С. 2.
5. Нацыянальны арх1у Рэспублт Беларусь (НАРБ). Ф. 6 2 2 Воп. 1. Справы канцылярьи Вщебскага губернскага камюара.
6. Нацыянальны арх1у Рэспубл1к1 Беларусь (НАРБ). Ф. 60. Воп. 3. Спр. 242. Л. 19. Справы 1нстытута псторьи парты1 \ сацыялютычнай рэвалюцы1 пры ЦК КПБ.
7. Погромы // Известия Петроградского Совета. - 1917. - 7 апр. - С. 2.
8. Рыжанкоу , I. М. Сялянства Белару1су вырашэнн1 грамадска-пал1тычных \ эканам1ч-ных праблем (сакав1к - кастрычшк 1917 г.): ау-тарэф. дыс. канд. г1ст. навук: 07.00.02. / I. М. Рыжанкоу ; Бел. дзярж. тэхнал. ун-т. -Мшск, 2006. - 24 с.
9. Аграрное движение // Народное слово. -1917. - 20 июня,- С. 4.
10. В борьбе за Октябрь в Белоруссии и на Западном фр ште / Под ред. Н. А. Халипова, Н. М. Мешкова. - Минск: Го с изд-во БССР, 1957. -372 с.
11. Смольянинов, М. М. Революционное сознание солдат Западного фр снта в 1 9 1 7г. / М. М. Смольянинов. - Минск: «Навука \ тэхн1ка», 1991. - 264 с.
12. Аграрное движение // Вестник минского губернского комиссариата. - 1917. - 17 июня. -С. 4.
13. Самосуды // Народное слово. - 1917. -23 июня. - С. 3.
14. Аресты дезертиров // Вестник минского губернского комиссариата. - 1917. - 1 авг. - С. 4.
15. Разгром дворца Святополк-Мирского // Русское слово. - 1917. - 25 мая. - С. 4.
16. Убийство трех офицеров // Рабочая мысль. - 1917. - 28 июля. - С. 2.
17. Сяменчык, М. Я. Дэмакратызацыя гра-мадска-палпычнага жыцця \ рэцыдывы анты-семпызму на Беларус1 (вясна - восень 1917 г.)/ М. Я. Сяменчык // Труды БГТУ. Сер. V, Политология, философия, история, филология. - 2004. -Вып. XII. - С. 14; Разгром магазинов // Народное слово. - 1917. - 21 окт. - С. 4.
18. Телеграмма // Вестник минского губернского комиссариата. - 1917. - 15 нояб. - С. 4.
