CC BY
16УДК 94(476)«1917»
М. Я. Сяменчык, доктар пстарычных навук, прафесар, загадчык кафедры (БДТУ)
РЭФАРМАЦЫЙНЫЯ I РЭВАЛЮЦЫЙНЫЯ ЗМЕНЫ НА БЕЛАРУС1 (CAKABIK - КАСТРЫЧН1К 1917 Г.)
У публшацьп асвятляюцца змены у дзяржауным шраванш Расшскай iMnepbii, выктканыя пе-рамогай узброенага паустання у Петраградзе 27 лютага 1917 г. Асабтвая увага надаецца абставшам фарм1равання i зместу дзейнасш Часовага урада i яго органау на месцах, у тым лшу на Беларуси Паказваюцца эканашчныя i палггычныя змены, яшя адбьшся на Беларуа у вышку палпъш Часовага урада i «рэвалюцыйнай дэмакратьп» з сакавша да канца кастрычшка 1917 г.
In the article one can find analyses of the state governing changes of the Russian Impire, caused by the historical events in Petrograd on February 27, 1917. Special attention is paid to the activities of Provisional Government and its local authorities in Belarus. The author characterises attitude of different social groups and political grouping to-ward the ways solving actual state and social problems. Economic and political changes in Belarus resulting from the Provisional Government politics and «revolutionary democracy» in the end of October, 1917 are also given in the article.
Уводзшы. Пстарыяграф1я савецкага часу не узбагацшася адмысловьиш працам1, прысве-чаньиш пераутварэнням у Расшскай ¿мперьп па-сля краху самауладдзя. Амаль усе яны сюроу-валюя на раскрыццё заканамернасцяу сацыял1-стычнай рэвалюцьи. Толью у пачатку 1990-х гг. самы аутарытэтны расшсю навуковец П. В. Ва-лабуеу прызнау юнаванне «рэфармюцкай аль-тэрнатывы Кастрычшку» [1, с. 159]. Не менш аутарытэтны псторык КПБ М. С. Сташкев1ч за-яв1у, што «менав1та Кастрычшк» паклау пача-так разбурэнню дэмакратьп у краше [2, с. 3].
Мяркуем, зараз юнуюць спрыяльныя умовы для таго, каб прасачыць уздзеянне рэфарма-цыйных 1 рэвалюцыйных мерапрыемствау на грамадска-паттычнае I гаспадарчае жыццё на-сельнщтва свабоднай ад германскай акупацьи Беларус1 у сакашку - кастрычшку 1917 г.
Асноуная частка. 27 лютага 1917 г. у Петраградзе у вышку узброенага паустання царсю урад быу арыштаваны. Ядром аргашзацьп но-вай улады зрабшся л1беральныя дзеячы Дзяржаунай думы. Створаны ¿м1 з удзелам прадстау-шкоу Петраградскага Савета Часовы камгот Дзяржаунай думы звярнууся да вайсковага начальства, юраунщтва Земскага саюза I Саюза гарадоу, органау самаюравання з заклшам да згуртавання, упарадкавання харчовага забеспя-чэння насельнщтва, аргашзацьп грамадсюх ка-мготау 1 недапушчэння анархи. Адпаведныя тэлеграмы атрымат штаб Заходняга фронту, заходнефрантавыя камготы Усерасшсюх Земскага I Гарадского саюзау, начальнЫ чыгунак I шшых аргашзацый [3, с. 16-19].
Магчымасць чарговай хват гвалту у сгалщы 1 пагроза яго пашырэння на шшыя рэпёны кра1ны падштурхнула думсюх дзеячау да кансультацый з вышэйшым камандаваннем, а затым - 1 пера-гаворау з царом аб выхадзе з крызюу. Начальшк штаба Стауи генерал М. В. Аляксееу разам
з галоунакамандуючым1 франтам! выказаш значна большую защкауленасць лесам армп, чым манархи. Пад ¿х уздзеяннем 1 сакавша Мшалай II выказау згоду на увядзенне «адказнага м1тс-тэрства», а назаутра - I на адрачэнне ад трона.
Сшам1 Часовага кам1тэта Дзяржаунай думы, ЦК кадэцкай партьп I Бюро прагрэс1унага блока [4, с. 7] был1 прызначаны 12 мшстрау «першага грамадскага кабшета» пад старшынст-вам Г. Я. Львова. Адпаведны Указ быу падшсаны 1мператарам 2 сакавша да свайго адрачэння.
Пасля скасавання самадзяржаунага рэжыму новы урад засяродз1у у сва1х руках вышэйшую выканаучую I заканадаучую уладу у краше. Па гэтай прычыне замест «Савета Мшютрау» ён прыняу назву Часовага урада.
Да ночы 2 сакавша была зацверджана «Дэк-ларацыя Часовага урада аб яго складзе I задачах». У лшу апошшх абвяшчалюя: амшстыя па пал1тычных 1 рэлпшных справах, паттычныя свабоды з ¿х распаусюджаннем на вайскоуцау, скасаванне ус1х сацыяльных абмежаванняу, замена палщьп народнай мшцыяй, выбары у органы самаюравання на дэмакратычных па-чатках. У лшу шшых задач дэкларавалася пад-рыхтоука да склшання Устаноучага сходу, на яю ускладалася усталяванне формы юравання кра1най 1 яе канстытуцыя.
Абвешчаныя у абнародаванай 3 сакав1ка 1917 г. Дэкларацьп «рэформы 1 мерапрыемст-вы» стал1 неадкладна аж^1ццяуляцца у кра1не, у тым л1ку на Беларуси Пад к1раун1цтвам кам1тэ-тау грамадскай бяспек1 адбывалася раззбраенне палщьи 1 жандарау, святкаванне Дня Свабоды, скасаванне цэнзуры I царскай атрыбутык1. У кантакце з кампэтам1 дзейн1чал1 ваенныя улады, Саветы рабочых I салдацк1х дэпутатау, прафсаюзы 1 шш.
Важнейшым укладам урада у барацьбу з ру-дыментам1 царызму стал1: загад аб вызваленн1
зняволеных, скасаванне смяротнай кары, л1кв1-дацыя дыскрымшацыйных законау у дачынен-т яурэяу I многае шшае. На Беларус1 на сака-вщюм этапе усталявання новага ладу выкары-стання рэвалюцыйных захадау практычна не спатрэбшася. Нават губернатары в1тат Новы урад, выказват гатоунасць працы на чале з ¿м I прасш далейшых шструкцый [5].
3 адрачэннем Мшалая II ад трона салдаты I афщэры вызвалялюя ад дадзенай яму прысяп, таму важнейшай палпычнай 1 грамадскай ак-цыяй, сюраванай на умацаванне новага ладу, з'явшася прывядзенне вайскоуцау да прысяп на вернасць Часоваму ураду. Масавыя машфес-тацьи у гонар перамоп над самауладдзем, акра-мя шшага, муст азначаць, што рэвалюцыя за-вершана 1 уся энерпя павшна быць сюравана на умацаванне яе заваёу, I у першую чаргу - на падтрымку новага урада як гаранта ажыццяу-лення дэмакратычных свабод 1 скткання Уста-ноучага сходу [6].
Без парушэння прэрагатыу будучага Усера-сшскага парламента на ажыццяуленне важней-шых мерапрыемствау, яюя б адпавядал1 каранным штарэсам расшскага грамадства, Часовы урад тым не менш пашчыу сва1м абавязкам ар-гашзаваць адпаведную падрыхтоучую працу. У паштычнай сферы, акрамя шшага, узшкла патрэба у рэфармаванш органау мясцовай вы-канаучай улады I самаюравання, пабудове узброеных сш на новых пачатках; у сферы эканам1чнай - лшвщацьп харчовай напружа-насщ, прадухшенш узрастання аграрнага руху, недапушчэнш выступленняу рабочых на аба-рончых прадпрыемствах 1 шш. Усе азначаныя 1 шшыя мерапрыемствы муст ажыццяуляцца у шчыльнай звязцы з падтрыманым народам курсам на працяг вайны да заключэння гана-ровага м1ру.
Пасля скасавання шстытута губернатарау I перадачы ¿х паунамоцтвау урадавым камюарам у Вщебскай, Магшёускай 1 Мшскай губернях на гэтыя пасады был1 прызначаны старшыш гу-бернсюх земсюх упрау, адпаведна, М. Л. Кар-ташоу, В. А. Судзшоусю 1 Б. М. Самойленка [3, с. 28]. На працягу сакавша павятовая улада перадавалася ад земсюх начальшкау да камюа-рау, прызначаных з л1ку павятовых земсюх старшынь. Часткай 1 апорай губернсюх 1 павятовых камюарыятау да сярэдзшы лета з'яуля-люя гарадсюя камготы грамадскай бяспею.
Земсюя 1 гарадсюя самаюраванш актыуна папаунялюя прадстаушкам1 «дэмакратычных элементау» з л1ку левых партый, Саветау, праф-саюзау, а таксама нацыянальных груп. У валас-цях пачалася падрыхтоука да выбарау усеса-слоуных органау выканаучай улады - валасных камготау замест сялянсюх па складзе упрау.
У эканам1чнай сферы першаступенную ува-гу урада прыцягнула неабходнасць упарадка-вання харчовай справы. Яго пастановы аб за-снаванш харчовых каштэтау (3 сакавша), перадачы хлеба у распараджэнне дзяржавы (25 сакавша) 1 «Аб ахове пасевау» (11 красавца) выкт-кат падтрымку усяго грамадства. Так, беларус-кае сялянства абавязалася захоуваць «хлебную манапол1ю» 1 спрыяць дзяржауным нарыхтоу-кам прадуктау [7, с. 18-20].
У мэтах прадухшення пашырэння сялянска-га руху Часовы урад акрэсл1у сваю палпыку у аграрным пытанш. 21 красавца Мшютэрства земляробства выдала пастанову аб заснаванш сетю зямельных камготау: ад Галоунага да валасных, яюм ставшася у абавязак вырашэнне зямельных спрэчак I падрыхтоука да аграрнай рэформы. 3 канца мая ¿м было нададзена права распараджэння незасеяным1 палям1 1 нагляду за выкарыстаннем лясных рэсурсау.
Удзельнш першых сялянск1х сходау 1 з'ез-дау пагадз1л1ся з адтэрм1ноукай аграрнай рэформы да Устаноучага сходу I пад наглядам зямельных кампэтау занял1ся ул1кам ус1х ворных зямель, сенажацей, пашы 1 лясных угоддзяу.
Часовы урад таксама усведамляу неабходнасць паляпшэння станов1шча рабочага класу. Пасля таго як ваенны м1н1стр А. I. Гучкоу увёу на ус1х дзяржауных абарончых прадпрыемствах 8-гадзшны працоуны дзень, таю парадак зраб1уся нормай 1 для прыватных прадпрыемст-вау [8, с. 157]. Надалей вырашэнне рабочага пытання М1н1стэрствам працы пры удзеле прафсаюзау набыло станоучую дынам1ку. А на пераважнай большасц1 прадпрыемствау Бе-ларус1 усталяванне 8-гадз1ннага працоунага дня адбылося адносна хутка I бесканфл1ктна.
Нягледзячы на звяржэнне самауладцзя, яго ваенная пал1тыка у 1917 г., па сутнасщ, застава-лася нязменнай: у саюзе з Антантай вызвал1ць ад акупантау усе рас1йск1я земл1 1 дамагчыся га-наровага м1ру. Лозунг «Вайна да перамог1!» знач-най папулярнасцю у насельн1цгва Беларус1 не карыстауся. Сама рас1йская арм1я, нават нягледзячы на прынесеную Часоваму урацу прысягу, адчувала патрэбу у рэфармаванн1. Ужо на пачатку сакавша А. Гучкоу выступ1у за выкараненне з яе царск1х пераж^гткау I нацанне салдатам «правоу, працастаулен^гх уам грамацзянам». Вел1зарн^1 упл^гу на дэмакратызацыю арм11 аказау Петра-грацск1 Савет, як1 у сва!м «Загацзе № 1» закшкау салдат да стварэння уласн^гх кам1тэтау, у пал1т^гч-ным плане не залежн^гх ад камандз1рау [9, с. 33]. Адн^гм з вышкау распачатай дэмакратызац^г! стала узшкненне 16 красав1ка у Мшску магутнай грамацска-пал1т^гчнай арган1зацы1 - Заходнефран-тавога кам1тэта, - якая гарантавала Часоваму урацу сваю пацтрымку [3, с. 78].
Таюм чынам, вясной 1917 г. у вышку дзей-насщ Часовага урада ва ус1х сферах жыцця ра-сшскага грамадства, у тым лшу жыхароу пры-франтавой Беларуси адбылюя ютотныя змены, галоуным чынам, паттычнага характару, яюя стварат перспектывы негвалтоунага, дэмакра-тычнага вырашэння ус1х злабадзённых праб-лем. Узншшыя рэвалюцыйным шляхам Саветы дапамагат усталёуваць новы лад на месцах I урадавую уладу не аспрэчват. Мэтазгоднасць склшання Усерасшскага парламента ставшася у залежнасць ад паспяховасщ ваенных дзеянняу Антанты супраць аустра-германсюх войск.
М1ж тым, змены, яюя адбывашся у краше пасля Лютаускай рэвалюцьи, был1 выклшаны не толью рэформам1 урада. Пэуная ¿х частка была абумоулена дзейнасцю так званай «рэвалюцый-най дэмакратьи» у асобе левых партый, Саветау, салдацюх кампэтау 1 шш. 3 моманту афарм-лення Петраградскага Савета, а затым Выкан-кама Усерасшскага з'езда сялянсюх дэпутатау I ЦВК Усерасшскага з'езда Саветау рабочых 1 салдацюх дэпутатау яна, гэтая дзейнасць, пай-шла у рэчышчы праграм сацыялютычных партый, што не заусёды адпавядала аб'ектыуным патрэбам усяго грамадства. Так, з вяртаннем У. I. Ленша з эм1грацьи рэзка узмацншася кры-тыка Часовага урада як «буржуазнага». Класа-выя падыходы у адносшах да улады распаусю-дзшся I на Беларусь Так, у ма1 - чэрвеш камь сары, рэкрутаваныя з земсюх старшынь, пад уплывам Саветау сялянсюх дэпутатау саступш месца дэмакратычным абранншам. 20 лшеня дэлегаты з'езда Саветау Магшёускай губерш па паштычных матывах прымусш падаць у адстау-ку губернскага камюара М. М. Друцкага-Сака-лшскага [3, с. 118].
Пасля перамоп на выбарах у гарадсюя думы, валасныя 1 павятовыя земствы кандыдатау «рэвалюцыйнай дэмакратьи» ва уладнай структуры стат дамшаваць эсэры, меншавш 1 бун-дауцы. Завяршэнне фарм1равання сютэмы улады звязвалася са склшаннем Устаноучага сходу.
3 мая - чэрвеня распачатая урадам падрых-тоука да аграрнай рэформы стала выходзщь з-пад яго кантролю. «Чакалася, - шсау А. Ф. Ке-рансю, - што да восеш зямельныя камготы скончаць падрыхтоучую працу I урад унясе за-конапраект аб зямельнай рэформе на зацвяр-джэнне Устаноучага сходу» [8, с. 157]. Але на-данне зямельным камготам права улшу зямл1 1 распараджэння ёю ператварыла ус1х ¿х - ад Га-лоунага да валаснога - у сродак паступовага ажыццяулення эсэрам1 сваёй аграрнай палпыю. Характэрна тое, што наб1раушы сшу захопны сялянсю рух быу не столью стыхшным, колью аргашзаваным менав1та зямельным1 камготамь Таму паспрыяу 1 сам мшстр земляробства эсэр
В. М. Чарноу, яю унёс на разгляд урада да 10 законапраектау у духу партыйнай аграрнай праграмы [10, с. 679]. Да гэтага часу на Беларус1 дзейшчал1 зямельныя кам1тэты у сваёй масе на чале з эсэрамь Змест I рэал> зацыя пастаноу Часовага урада ад 30 мая, 12 I 16 лшеня, 10 кастрычшка сведчыл1 пра ужо распачатую аграрную рэформу, якая на месцах у значнай ступеш ажыццяулялася гвалтоуным спосабам [7, с. 15].
Спроба урада I яго органау на месцах нала-дзщь харчовае забеспячэнне армп I гарадскога насельнщтва таксама сутыкнулася з ютотным1 цяжкасцямь Так, вясной харчовым кампэтам у цэлым удалося здзейснщь нарыхтоую хлеба 1 фуражу м1нулагодняга запасу па так званым «цвёрдым кошце», але прадаваць па ¿м прадук-ты новага ураджаю сяляне адмаулялюя. Сваё нежаданне яны тлумачыл1 адсутнасцю «цвёрда-га кошту» на прамысловыя прадукты - прыла-ды працы, мануфактуру, газ I г. д. Спуацыю па-гаршат перабо1 паставак прадуктау (крупы, цукру, мую) з пауднёвых губерняу крашы 1 не-дарод асобных збожжавых культур.
Жн1веньскае павышэнне закупачных кош-тау тольк1 пагоршыла справу, бо зараз сялянст-ва зус1м перапын1ла продаж хлеба дзяржаве у спадзяванн1 на чарговыя павышэнш Адначасова хлебаробы ¿мкнул1ся прадаць сваю працукцыю гандлярам па рыначным кошце або перагнаць частку збожжа на самагон, продаж якога давау ¿м асабл1ва вял1к1 прыбытак. 3 надыходам восен1 дзяржауная «хлебная манапол1я» заставалася тольк1 на паперы, а гарады, мястэчк1, арм1я, бежанск1я арган1зацы1 1 шшыя спаж^1уцы сельскагаспадарчай прадукцы1 сташ адчуваць ¿х востры недахоп [11].
У ма1 стал1 выяуляць сябе прал1к1 урада у сферы рэфармавання арм11. Насуперак патраба-ванням прафесшных вайскоуцау аб недапуш-чэнн1 у арм1ю «пал1тык1» партыйныя арган1зацы1 легашзаваш сваю дзейнасць нават на фронце. 1нстытуцыял1зацыя салдацк1х кам1тэтау значна абмежавала уладу камандз1ра, а у дадатак да та-го падп1саная ваенным м1н1страм А. Керанск1м «Дэкларацыя аб правах салдата-грамадзянша» [3, с. 81] падрывала аутарытэт аф1цэра. Насуперак шчырым жаданням рэфарматарау узняць баяздольнасць «рэвалюцыйнай» арм11 тых, хто жадау ваяваць, раб1лася усё менш. Невыпадкова летняе наступление рускай арм11 скончылася поуным правалам. Нарэшце, справакаваны А. Ке-ранск1м мяцеж Л. Карншава яшчэ больш узмац-н1у недавер салдат да кацравых аф1цэрау I пагоршыу баяздольнасць узброеных с1л. Новы ваенны м1н1стр А. Вярхоуск1 л1чыу, што «без навядзення парадку у арм11 I пераадолен-ня анархл у войсках ёсць небяспека з'яулення
новага авантурыста, але больш удалага, чым Карншау» [12, с. 234].
Заключэнне. Пагроза усталявання ваеннай дыктатуры актыв1завала рэфармацыйны працэс. 1 верасня абвяшчалася усталяванне у Расп рэс-публшанскага ладу. 21 верасня быу створаны Савет Рэспублш - Перадпарламент. А чарго-вы кабшет Часовага урада нарэшце абвясщу аб падрыхтоуцы да выбарау ва Устаноучы сход [13]. На трох беларусюх 1 адной заходнефранта-вой акругах таксама пачалася перадвыбарчая кампашя. У аптацыйна-прапагандысцюх матэ-рыялах асноунай масы яе удзельшкау дамшава-л1 спадзяванш на заканадаучае вырашэнне Ус-таноучым сходам ус1х дзяржауных 1 грамадсюх патрэб, у тым л1ку усталяванне моцнай 1 аута-рытэтнай улады, заключэнне дэмакратычнага м1ру, лшвщацыя памешчыцкага землеуладання 1 шш. Паралельныя заклш бальшавшоу Белару-с1 да рабочых I салдат аб1раць дэлегатау на II Усе-расшсю з'езд Саветау асабл1вага поспеху не мель Што датычыць сялянсюх Саветау, яюя згуртоуват вакол сябе усю масу вясковых жы-хароу, то яны наогул адмовшся ад усялякай актыунасц1, якая магла б пашкодзщь выбарам ва Устаноучы сход [3, с. 156].
Таюм чынам, з пачатку Лютаускай рэва-люцьи рэфармацыйны шлях вырашэння ус1х наспелых праблем быу прызнаны адз1на пра-в1льным асноунай масай рас1йскага грамад-ства, у тым л1ку 1 на Беларусь Нягледзячы на пагаршэнне сацыяльна-эканам1чнага станов1-шча у краше, узрастанне анарх1чных працэ-сау на фронце 1 у тыле, зшжэнне аутарытэту Часовага урада, грамадзяне рэспублш усве-дамлял1 пагрозу страты дэмакратычных за-ваёу, небяспеку грамадзянскай вайны 1 звяз-вал1 свае спадзяванш на пераадоленне крыз1су, галоуным чынам, з Устаноучым сходам.
Л1таратура
1. Волобуев, П. В. К вопросу об альтернативности исторического развития России в 1917 году (о крахе реформистской альтернативы Октябрьской революции) // Неопубликованные работы.
Воспоминания. Статьи / П. В. Волобуев. - М.: Наука, 2000. - 509 с.
2. Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции: в 3 ч. - Гомель, 1993. - Ч. I. Политические партии России. - 184 с.
3. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паштычнае жыццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай I Кас-трычтцкай рэвалюцый (сакавш 1917 - сакавш 1918 гг.): у 2 ч. / М. Я. Сяменчык. - М1нск: БДПУ, 2001. - Ч. I. Грамадска-пал1тычнае ж^1ццё ва умо-вах дэмакратычнага рэж^1му. - 200 с.
4. Архив новейшей истории России. Серия «Публикации» // Журналы заседаний Временного правительства: Март - октябрь 1917 года: в 4 т. / отв. ред. тома Б. Ф. Додонов; сост.: Е. Д. Гринько, О. В. Лавинская. - М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. - Том 1. Март -апрель 1917 года. - 448 с.
5. Минский голос. - 1917. - 5 марта; Витебский вестник. - 1917. - 5 марта; Могилевский вестник. - 1917. - 16 марта.
6. Известия Минского Совета. - 1917. -10 марта.
7. Рыжанкоу, I. М. Сялянства Беларус1 у вы-рашэнт грамадска-паттычных 1 эканашчных праблем (сакавш - кастрычтк 1917 г.): аутарэф. дыс. ... канд. пет. навук: 07.00.02 / I. М. Рыжанкоу. - Мшск, БДТУ, 2006. - 25 с.
8. Керенский, А. Ф. Россия на историческом повороте: мемуары / А. Ф. Керенский. -М.: Республика, 1993. - 383 с.
9. Сяменчык, М. Я. Наступальная кампан1я рускай арм11 1917 года у лёсе Лютаускай рэва-люцы1 / М. Я. Сяменчык // Труды БГТУ. - 2011. -№ 5: История, философия, филология. - С. 33-35.
10. Политические партии России. Конец XIX - первая треть XX века: энциклопедия. -М.: Российская политическая энциклопедия, 1996. - 872 с.
11. Вестник Минского губернского комиссариата. - 1917. - 30 сент.
12. Злоказов, Г. И. Меньшевистско-эсеров-ский ВЦИК Советов в 1917 году / Г. И. Злоказов. - М.: Наука, 1997. - 336 с.
13. Фронт. - 1917. - 28 сент.
Паступша 13.03.2012
