CC BY
19УДК 94(476)«1917»
М. Я. Сяменчык, доктар пстарычных навук, прафесар, загадчык кафедры (БДТУ)
НАСТУПАЛЬНАЯ КАМПАН1Я РУСКАЙ APMII 1917 ГОДА У ЛЁСЕ ЛЮТАУСКАЙ РЭВАЛЮЦЫ1
У публшацьи анал1зуецца месца ваеннага пытання у жыцщ расшскай грамадскасщ i паль тыцы Часовага урада вясной - летам 1917 г. Звяртаецца увага на стауленне розных палггыч-ных сш Беларуа да праблемы дасягнення Mipy. Асвятляецца ход падрыхтоуш Пауднёва-Заход-няга i Заходняга франтоу да наступления, а таксама звязаная з iM маральна-палггычная атмас-фера у крайне. Акцэнтуецца увага на палггычных наступствах няудалай для pycKix войскау летняй KaMnaHii, яыя адбшся ва узмацненш рэпрэсш супраць парушальшкау вайсковай дыс-цыплшы, зшжэнш папулярнасщ лозунга «рэвалюцыйнага абароннщтва» i далейшым пагар-шэнш становшча у краше.
The article represents the study of the military problem situation both in the life of the Russian public and the policy of the Provision Government in spring and summer of 1917. The author pays attention to the attitude of different political forces in Belarus to the problem of achieving the peace. The process of the Southwestern and Western fronts' preparation for the attack is enlightened, as well as the moral and politic atmosphere related to it. The article focuses on the political consequences of the failed summer campaign, which influenced the reinforcement of repressing military discipline breakers, the collapse of «revolutionary protection» slogan and the further worsening of the situation in the country.
Уводзшы. У аснову асвятлення азначанай тэмы у СССР был1 пакладзены працы У. Леш-на, Л. Троцкага, I. Сталша. Адпаведна у творах партыйных псторыкау вайна 1914-1918 гг. на-была выключна негатыуную характарыстыку. Нават тэрмшы «афщэры» 1 «генералы» аздабля-люя эттэташ «контррэвалюцыйныя», «рэак-цыйныя» 1 шш. Затое факты невыканання сал-датам1 загадау, ¿х уцёкау з перадавой, здачы у палон I г. д. падавалюя як праява «рэва-люцыйнай свядомасщ» або формы пратэсту [1]. На гэтым фоне асвятлення у навуковай лпаратуры летняя кампашя русюх войскау працягвае заставацца надзвычай скажонай, як I яе роля у лесе Лютаускай рэвалюцьп.
Асноуная частка. Пасля страты Рас1яй сва-¿х заходшх зямель яе вайна супраць Германп I Аустра-Венгрьп стала падавацца як Вялшая Айчынная [2, с. 8], а асноуньиш мэтам1 абвя-шчалюя вызваленне занятых ворагам тэрыто-рый I дасягненне «ганаровага м1ру» [3].
Да канца 1916 г. у расшскай армп праблема недахопу збро1 I боепрыпасау была паспяхова пераадолена, але ёй на змену прыйшла шшая, якая выявшася у пагаршэнш салдацкай дыс-цыплшы, дэзертырстве 1 г. д. [4, с. 33]. Ахвяра-м1 бальшавщкага лозунга аб ператварэнш «вайны ¿мперыялютычнай у вайну грамадзян-скую» рабшся русюя афщэры, у салдацюм ра-зуменш - «буржуЬ> [5, с. 27]. Чутю аб прагер-мансюх настроях царыцы, асобе Распуцша баявога духу вайскоуцау таксама не паляпшат.
24 студзеня 1917 г. Мшалай II зацвердз1у план наступления рускай армп [4, с. 22, 26]. Працэс яе забеспячэння ус1м небходным ¿шоу
дастаткова паспяхова [6, с. 60], кал1 у Петра-градзе выбухнула паустанне. Перамогу Лютаускай рэвалюцьп у мнопм абумовш паводзшы вышэйшага генералготу, яю пал1чыу скасаван-не манархл меншым злом, чым рызыка развалу Дзеючай армп. Нават Мкалай II у Машфесце аб сва1м адрачэнш ад трона заклшау да «давядзення вайны, у што б тое ш стала, да пе-рамоганоснага канца» [2, с. 111].
На працягу тыдня у тыле I на перадавой ад-былося прыняцце вайскоуцам1 прысяп на вер-насць Часоваму ураду. Святкаванне «Дня Сва-боды» ва ус1х гарадах 1 мястэчках Раси, у тым лшу на Беларуси адбылося пад лозунгам! яд-нання армп I народа, абароны рэвалюцьп ад знешняй небяспею 1 шш. Усе урадавыя, грамад-сюя 1 пал1тычныя структуры прызнат неабход-насць змен у армейсюм жыцщ, але па-рознаму ставшся да ¿х сутнасщ. Так, яшчэ 1 сакавша Петраградсю Савет рабочых I салдацюх дэпута-тау, прадухшяючы магчымасць выкарыстання камандаваннем узброеных сш для падаулення рэвалюцьп, у сва1м «Загадзе № 1» закткау гар-шзонных вайскоуцау у частцы «пал1тычных выступленняу» I выдачы збро1 падпарадкоувац-ца не камандз1рам часцей I афщэрам, а Савету I выбарным салдацюм камготам. Раздрукаваны 9-мшьённым накладам [7, с. 208], дакумент трату на усе франты I ва усе гаршзоны.
Утварэнню салдацюх камготау аб'ектыуна спрыяу 1 ваенны м1н1стр А. I. Гучкоу, яю распа-радз1уся аб устараненн1 з армейскага ж^1цця царск1х парадкау. На яго думку, ураунанне сал-дат I аф1цэрау у правах па-за строем дазвол1ць л1кв1даваць ¿снаваушыя пам1ж ¿м1 напружаныя
34
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2011. № 5. История, философия, филология
адносшы. Акрамя таго, ён адправ1у у адстауку 120 «ненадзейных» генералау [4, с. 40].
Але недавер салдат да камандз1рау толью узрос, а разам з ¿м - прощстаянне штабоу I ка-мпэтау. Сваю негатыуную ролю у гэтым ады-грау I Петраградсю Савет, яю у звароце да «ус1х народау свету» ад 14 сакавша заклшау ¿х «...узяць у свае рую рашэнне пытання аб вайне 1 м1ры» [8, с. 20]. 3 гэтага часу щэя, быццам удзел Расп у вайне - не самамэта, а часовая не-абходнасць, выктканая патрэбам1 абароны рэ-валюцьп ад пагрозы германскага уварвання, стала ¿мктва укараняцца. Мауляу, да часу за-ключэння дэмакратычнага, без анексш 1 кан-трыбуцый м1ру, арм1я павшна выконваць свае баявыя задачы. На думку лщарау Петрасавета, таю м1р магла здабыць толью дэмакратызаваная арм1я. 3 гэтай нагоды на працягу красавша - мая ва узброеных сшах адбывалюя з'езды, яюя вы-казалюя у падтрымку наступальнай палпыю Часовага урада [2, с. 133], а таксама абрат са свайго складу салдацюя камготы.
Л1беральная грамадскасць I прафесшныя вайскоуцы асуджат прысваенне Саветам ура-давых прэрагатыу у сферы знешняй палпыю I стварэнне ¿м «двоеуладдзя». Са свайго боку Часовы урад у звароце ад 28 сакавша адмяжоу-вауся ад захопнщкай палпыю [8, с. 21]. Адпа-ведна святкаванне 1 мая прайшло пад лозунгам! «М1р м1ж народам!», «Няхай жыве м1р, роу-насць 1 братэрства». I варта было мшстру за-межных спрау П. М. Мшюкову публ1чна запэу-нщь саюзшкау у гатоунасщ рускай армп зма-гацца да перамоганоснага заканчэння вайны, як гэта выкткала моцнае абурэнне «рэвалю-цыйнай дэмакратьп» 1 нават яго адстауку.
30 красавца А. Гучкоу здау свае мшютэр-сюя паунамоцтвы. А. Ф. Керанскаму, аднаму з лщарау «рэвалюцыйнай дэмакратьп». Невыпац-кова апошт устау у абарону салдацюх кампэ-тау. Але пацтсаная ¿м «Дэкларацыя аб правах салдата» ютотна зшжала аутарытэт афщэра. На-далей у мэтах устаранення канфл1ктау пам1ж ка-мпэтам1 1 камандаваннем, а фактычна, каб «сачыць за контррэвалюцыйнасцю каманднага складу» [4, с. 74], у Стауцы, на франтах, у арм> ях I акругах была уведзена пасада ваенных ка-мюарау.
Меушае адбыцца наступление запатрабава-ла ад Часовага урада дзейснай працы па матэ-рыяльным забеспячэнш армп. Таму спрыяла усерасшская кампашя па падшсцы на «Пазыку Свабоды». У гэты ж час беларусюя сяляне ах-вяравал1 шмат хлеба 1 шшых прадуктау на ка-рысць Дзеючай армп [2, с. 141-144].
Прыфрантавыя раёны стат ачышчацца ад дэзерщрау. Таму спрыяла актыуная дзейнасць мшцьп, вайсковых патрулёу 1 грамадскасщ [9].
Па загадзе А. Керанскага ад 21 мая, замест генерала М. Аляксеева - пращушка «дэма-кратычных» навацый у армп, пасаду Вярхоу-нага галоунакамандуючага заняу ¿х прыхшь-шк генерал А. А. Брусшау, яю ускладау асабл1выя спадзяванш на патрыятычны уздым народа. Так, 23 мая ¿м быу зацверджаны «План фарм1равання рэвалюцыйных батальё-нау з валанцёрау тылу». У л1ку таюх фарм1ра-ванняу на Заходш фронт прыбыла жаночая вайсковая часць.
У ма1 - чэрвеш тэма дасягнення м1ру стала вызначальнай у грамадска-пал1тычным жыцщ Расп. Кадэты, акцябрысты, народныя сацыялюты, правыя эсэры 1 меншавш-пляха-науцы нязменна прытрымл1валюя лозунга вайны да пераможнага канца. Толью бальша-в1ю выступал! за яе неадкладнае спыненне. Пасля вяртання У. Ленша з эмнрацьи гэты закл1к на франтах стау увасабляцца у братаниях, непадпарадкаваннях як камандаванню, так 1 салдацюм кам1тэтам. Аб перавазе насту-пальных настрояу «рэвалюцыйнай дэмакра-тьп» сведчыл1 пастановы падауляючай частк1 яе партыйных 1 грамадск1х арган1зацый. Свае станоучыя рэзалюцы1 на гэты конт вынесл1 Усерас1йск1я з'езды сялянск1х, а затым -рабочых I салдацюх дэпутатау.
Па стал1нскай трактоуцы тых падзей, быццам абураныя пал1тыкай наступления рабочыя I салдаты Петраграда арган1завал1 дэманстра-цыю пратэсту [10, с. 185]. Вщавочна, яна адбы-лася таму, што бальшав1кам не была выгаднай перамога рускай армп, а разам з ёй 1 шанц Рас11 на дэмакратычныя пераутварэнш.
Пасля аддадзенага 16 чэрвеня А. Керанс-к1м загаду аб наступленш асноуны удар па прац1ун1ку мусЫ нанесц1 арм11 Пауднёва-За-ходняга фронту, але першыя ж сутыкненн1 з ¿м выяв1л1 высокую ступень разлажэння руск1х салдат [11, с. 148]. Падчас упартых баёу пад Тарнопалем генерал Л. Карн1лау, прызначаны галоунакамандуючым фронтам, загадвау расстрэльваць сва1х вайскоуцау за непадпарадкаванне камандз1рам, марадзёрст-ва, уцёк1 з поля бою 1 г. д., але нават гэтыя захады плёну не прынос1л1.
Па прычыне «нежадання войскау наступаць» [4, с. 74] тэрмшы наступления на Заходшм фронце неацнаразова перанос1л1ся. 6 лшеня рас-пачатая у раёне дыслакацы1 10-й арм11 артпад-рыхтоука забяспечыла пяхоце паспяховую атаку у в1ленск1м напрамку. У вын1ку 9 лшеня генерал I. Доубар-Муснщю далажыу, што даручаныя яму войсю 38 корпуса прайшл1 па Крэве, «праз развал1ны замка Гедым1на, як па Неусюм прас-пекце». Разам з салдатам1 20 корпуса яны занял1 пак1нутую прац1ун1кам л1н1ю абароны, знял1
замю з трафейных гармат 1 спустошыл1 склады з абмундз1раваннем. Але камандз1рам не удалося пераканаць або прымусщь ¿х утрымаць за-ваяваныя пазщьп [12, с. 168]. У вышку «абаронцы свабоднай Расп» вярнулюя у свае акопы. Таюя выпадю зрабшся масавай з'явай. Невыпадкова А. Брусшавым было падшсана рас-параджэнне аб пакаранш тых, хто закткау да невыканання баявых загадау. 10 лшеня ¿м заба-ранялюя сходы 1 м1тынп у раёне баявых дзеян-няу, а 12 лшеня - абмеркаванне камготам1 загадау камандз1рау. У тэлеграме ваеннаму мь нютру А. Брусшау шсау, што «толью выкарыс-танне смяротнай кары спынщь разлажэнне армп 1 выратуе Радз1му» [13]. Але у той самы дзень уам расшсюм войскам быу аддадзены загад А. Керанскага аб спыненш наступления.
Таюм чынам, спроба рускай армп дамагчы-ся перамоп 1 тым набл1зщь м1р скончылася няу-дала. У вышку баявых дзеянняу Пауднёва-За-ходш фронт стращу 1 222 афщэрау 1 37 500 сал-дат, або 14% усяго свайго складу [4, с. 77]. На Заходшм фронце страты был1 меншым1, але па ступеш маральнага разлажэння ён не
Пасля краху летняга наступления узро-вень папулярнасщ лозунга «рэвалюцыйнага абароннщтва» зшз1уся, але ¿дэя ваеннага разгрому Германп 1 яе саюзшкау не зшкла. Спадзяванш на аднауленне баяздольнасщ ар-ми, а разам з ёй 1 на пераадоленне крыз1сных з'яу у кра1не стала звязвацца з ¿менем новага Вярхоунага галоунакамандуючага генерала Л. Карн1лава.
Л1таратура
1. Гапоненко, Л. Солдатские массы Западного фронта в борьбе за власть Советов (1917 г.) / Л. Гапоненко. - М.: Госиздат, 1953; Ивашин, В. Г. Великий Октябрь в Минске / В. Г. Ивашин. -Минск: БГУ, 1957; Король, А. С. Большевики Белоруссии в борьбе за победу Октября /
A. С. Король. - Минск: Беларусь, 1987; Смоль-янинов М. М. Революционное сознание солдат Западного фронта в 1917 г. / М. М. Смольяни-нов. - Минск: Навука 1 тэхшка, 1991; Смолья-нинов, М. М. Морально-боевое состояние российских войск Западного фронта в 1917 г. / М. М. Смольянииов. - 2-е изд. - Минск: Белорус. наука, 2008.
2. Сяменчык, М. Я. Грамадска-пал1тычиае жыццё на Беларус1 у перыяд Лютаускай 1 Кас-трычи1цкай рэвалюцый (сакав1к 1917 -сакавш 1918 гг.): у 2 ч. / М. Я. Сяменчык. -Мшск: БДПУ, 2001. - Ч. 1: Грамадска-пал1-тычиае жыццё ва умовах дэмакратычиага рэ-жыму. - 200 с.
3. Сяменчык, М. Я. Рас1йская арм1я \ жыха-ры Беларус1 на зломе I сусветнай вайны / М. Я. Сяменчык // Труды БГТУ. Сер. V, Политология, философия, история, филология. -2009. - Вып. XVII. - С. 110-114.
4. Стратегический очерк войны 1914 - 1918 гг. Кампания 1917 г.: в 7 ч. / сост. А. М. Зайонч-ковский. - М.: Воениздат, 1923. - Ч. 7. - 205 с.
5. Солский, В. 1917 год в Западной области и на Западном фронте / В. Солский; науч. ред. С. Н. Хомич. - Минск: Тесей, 2004. - 224 с.
6. Друцкой-Соколинский, В. А. На службе Отечеству: записки русского губернатора /
B. А. Друцкой-Соколинский. - Орел: Невероятный мир, 1994. - 405 с.
7. Верховский, А. И. На трудном перевале / А. И. Верховский. - М.: Воениздат, 1959. -448 с.
8. Сяменчык, М. Я. Грамадска-паттычнае жыццё у Мшску (сакавш - кастрычшк 1917 г.) / М. Я. Сяменчык. - М1нск: БДПУ, 1994. - 112 с.
9. Нацыянальны арх1у Рэспублш Беларусь. -Фонд 60. - Воп. 3. - Спр. 174. - Л. 21.
10. История ВКП(б). Краткий курс. - М.: ОГИЗ: Госполитиздат, 1945. - 352 с.
11. Генерал Гофман. Война упущенных возможностей; пер. с нем. В. Кулакова. - М.; Л.: Госиздат, 1925. - 203 с.
12. Шихлинский, А. А. Мои воспоминания / А. А. Шихлинский. - Баку: Азернешр, 1984. - 200 с.
13. Речь. - 1917. - 18 июля.
14. Войтинский, В. С. 1917-й. Год побед и поражений / В. С. Войтинский. - М.: Терра-книжный клуб, 1999. - 320 с.
Паступгла 30.03.2011
саступау Пауднёва-Заходняму.
Заключэнне. Па словах тагачаснага камь сара Пауночнага фронту У. С. Вайцшскага, правал наступления быу «не толью ваенным паражэиием Рас11, але \ паражэннем рэвалю-цы1» [14, с. 184]. Сапрауды, крах наступаль-иых плаиау рускай арм11 адклау вырашэиие злабадзёииых праблем, выкл1каиых вайной 1 рэвалюцыяй, на нявызначаную перспектыву. У л1ку прычыи, як1я абумовш паражэиие рус-к1х войскау, варта иазваць урадавую (пры пад-трымцы л1дарау «рэвалюцыйиай дэмакраты1») пал1тыку устаранення ад камаидавания прафе-с1йиых камандз1рау, ¿нстытуцыянал1зацы1 сал-дацк1х кам1тэтау, досыць л1беральнага стау-лення да тых элементау, як1я наумысна падры-вал1 вайсковую дысцыпл1ну. Не апошнюю ролю у правале летняй кампан11 адыграла тая акал1чнасць, што з пачаткам рэвалюцы1 падрыхтоука наступления была выведзена з выключнай кампетэнцы1 ваеннага каманда-вання, а зраб1лася здабыткам самага шырока-га абмеркавання, якое не скончылася нават падчас распачатых баёу, у тым л1ку з удзелам сам1х наступаушых.
