CC BY
14
ЭОК 536.75:612.56
!Телеуханов С.Т., !Тоцтыбай А.К., !Жанабаев З.Ж., 2Ахмад Н.С.
1Эл-Фараби атындагы Цазац ¥лттыц Университету К^азацстан, Алматы 2 С.Ж.Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыц медицина университет/
КАЛЫПТЫ ЖЭНЕ СТРЕСС КЕЗДЕР1НДЕГ1 ЖАНУАРЛАР ТЕР1С1НДЕГ1 БИОАКТИВТ1 НYКТЕЛЕP ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫН, ТЭУЛ1КТ1К ДИНАМИКАСЫНЫН, ЭНТРОПИЯЛЫК
К6РСЕТК1Ш1Н ЗЕРТТЕУ
Цоршаган ортанъщ 24 сагат бойы взгеpмелi жагдайында, агзаныщ квптеген процестертде стационарлыц KYйдi сацтауда Yлкен рвл атцарушы ЖYйелеpдiщ бipi - термореттелу. Температураныщ тэулктк ауытцуын байцау Yшiн цалыпты жагдаймен салыстырмалы тYpде бip тэулiкте стресстк жагдайлар агзага эсер еткен кездегi температурадагы взгерктер жэне сол взгеркке сезiмтал MYшелеp алынды. Температураныщ ауытцуы, ыргацтылыгыныщ бузылуы, сыртцы ортага сэйкес келмеуу хроноцурылышыныщ стреске сезiмтал екешн кврсетедь Стресс эсер еткен кезде температураныщ энтропиясын аныцтау Yшiн цалыпты жагдайдагы биологиялыц активтi щктелердщ биофизикалыц цасиеттертщ бipi температура цолданылды.
Стрестк жагдай агзада циркадианды ыргацтардыщ ауытцуына алып келеду ол вз кезегтде - десинхроноздыщ пайда болуына негiз болады. Десинхроноз - термодинамикадагы ретаздктщ влшемi болып табылатын физикалыц шама энтропия арцылы есептелтдь Агзадагы ретаздж дещгеш жогарылаган сайын, энтропия дещгеш де арта бастайтындыгы дэлэлдендь
ТYйiндi свздер: циркадиандыц ыргацтар, температура, термодинамика, биологиялыц активтi щктелер, цалыпты, энтропия, хаос, стресс.
Тipi агза ^ршшк етуше жауапты мушелер жуйеа езшщ жуйе тура;ты тепе-тендапн ;алыпты жагдайда устау ушш Yнемi ;оршаган ортадагы болып жат;ан узджаз езгерютермен байланыста болады. Кептеген зерттеулер нэтижес бойынша, агза нрршаган ортанын, белгш бip периодымен байланысты жумыс ат;арады, оныц iшiнде тipi организмге тэн негiзгi дирижер периодтылыгы 24 сагатты ;ураушы -тэулiктiк ырга;тар [1]. Осы зацдылын; бойынша ЖYзеге асырылып отырган процесстер елiмiзде, шет елдерде ;ызыгушылын; танытып, Yлкен жумыстар ЖYpгiзiлуде.
Калыпты жагдайда агза 24 сагат бойы сырт;ы орта езгеpiсiне багынып гомеостаз, температураны са;тап агза бастап;ы ;алпына келiп отырады. Температуранын, ауытнуы, ырган;тылыгынын, бузылуы, сырт;ы ортага сэйкес келмеуi, хроно;урылымыныц стреске сезiмтал екенiн кеpсетедi [2-4].
Стpесстiк жагдай агзада циркадианды ырган;тардын, фазалы; ауытнуына алып келедi де, ол ез кезегшде агза бешмделушщ бузылысы - десинхроноздын, пайда болуына негiз болады. Десинхроноз -термодинамикадагы ретазджтщ елшемi болып табылатын физикалы; шама энтропия ар;ылы есептеп бiлуге болады. Агзадагы ретаздж децгеш жогарылаган сайын, энтропия децгеш де арта бастайды [5-7].
Стрестж жагдай эсер еткен кезде температуранын, энтропия шамасын аньщтау Yшiн, ;алыпты жагдайдагы биологялы; активтi HYктелеp (БАН) биофизикалы; ;асиеттерш ;олдана отырып аны;тау ;ызыгушылын; тудыруда. Себебi, галымдардын, зерттеу жумыстарында сырт;ы ортанын (геомагниттж еpiс пен атмосфералы; ;ысымныц ауытнуы, гарышты; сэулелердщ езгеpуi жэне т.б.) ^нделжт емipде белсендi жумыс ютейтш адамнын, эpтYpлi физиологиялы; паpаметpлеpiне эсерш ба;ылау Yшiн дэстYpлi (артериялы; ;ысымды елшеу, пульсты аны;тау жэне жагдайды субъективтi багалаудан езге) тексерушшердщ денсаулыгына зиян
келтipмейтiндей, ете ;ыс;а уа;ыт iшiнде кептеген адамдарды тексеруге MYмкiндiк бере алатын эдiстi ;осу ;ажет болды [8-10].
Казipгi уа;ытта тершщ iшкi органдармен жэне ми айма;тарымен езара байланысын зерттеу Yлкен сураныс;а ие болып, оларды биологиялы; белсендi HYктелеp деп аталатын БАН теориясы аясында КЭрастыру жумыстары ЖYpгiзiлiп жатыр [11]. Бiздiн, зеpттеуiмiздiн тургысынан, бipiншi жагынан, агзаныц iшкi ЖYЙесiнiн, жагдайын бейнелейтiн жэне, екiншi жагынан, емдж эсер ету Yшiн пайдаланылатын БАН ;ызметшщ ырга;тылы;тары ерекше ;ызыгушылын; тудырады.
Казipгi еркениеттеу дэуipiнде ендipiске жаца технологиялы; процестердщ енуiнен, технологиялы; нурылгылардын, ;уаттылыгынан, ендipiстеpде, ауылшаруашылыгында ;ол ецбепн
механизациялаумен, авиациялы; жэне космосты; жетiстiктеpмен байланыс;ан гылыми-техникалы; прогресте шу, вибрацияны шыгармайтын техниканы мысал кел^ру ете ;иын [12, 13]. Ец бipiншi нерв ;ызметi мен вегетативи функцияларына эсер ететiнiн, талдагыштар мен эндокpиндi бездеpiнiц ;ызметтеpi езгеpiске ушырайтынын дэлелдейтiн зерттеу жумыстарыныц мэлiметтеpi эдеби деректерде жеткшжи [14-16].
Уа;ыт факторын ескере отырып вибрацияныц агзага типзетш эсеpлеpiн биологиялы; активтi HYктелеpдiц электрофизиологиялы; ;асиеттеpi мен биоырга;тыц хроно;урылымды; паpаметpлеpi амплитуда, акрофаза, мезор, ортофаза бойынша багаланган мэлiметтеpi жайында деректер жары; керу Yстiнде [17-19]. Алайда усынылып отырган жумыста стресске TYскен жануарлар теpiсiнен тацдап алып отырган БАН ар;ылы оpганизмдегi езгеpiстi ба;ылау элi де жары; кермеген. Сонымен, жогарыда беpiлген мэлiметтеp вибрация эсеpлеpiне бешмделуге TYскен тipi агзалардыц теpiсiндегi биологиялы; активтi HYктелеpдiц температурасыныц энтропиясыныц керсетюштерш зерттеуге арналган бiздiц
тэж1рибем1здщ езектшп мен мацыздылыгын кepсетедi.
Зерттеу материалдары мен эдiстеpi
Зерттеу обьектга pетiнде салмактары виварий жагдайында еаршген кояннын, шиншилла тукымдасы алынды, олардын, салмактары 1,5-2,5 кг, бipкелкi ак ала TYCтi, жасы 8-12 ай аралыгындагы екi жыныс особтары зерттелдь Зерттеуге кояндардын, кула; ;ал;анында орналаскан жалпы саны 6; №№ 5, 6, 13, 15, 22, 24- он, кулактын, БАН алынды. Биоактивт HYктелеpiнiн накты орындарын анатомиялык топографиялык карта бойынша аныктау тэсiлi колданылды [20]. Крян кулагынын, калканы ете нэзж, эpi жумсак болып келедь Сырткы орта эсеpлеpiне ете сезiмтал. Тэжиipбе жасалган белмеде ауа температурасы 17-19°С аралыгында туракты TYPДе болды. Тэжipибеге алынган кояндар виварий белгшеген кесте бойынша тамактандырылып отырылды.
Тэжipибеге алынган кояндар ею топка бeлiндi. Бipiншi топтагы кояндар (бакылау-калыпты) ешкандай эсер алмаган калыпты жагдайда усталган кояндар тобы, екiншi топта (тэжipибе) жиiлiгi 10 Гц -ке тен, жалпы
вибрация тудыратын арнайы «Виброн» аппаратында тэулж аралыгындагы 12.00, 15.00, 18.00, 21.00, 24.00, 03.00, 06.00, 09.00, келес куннщ 12.00 сагаттарына дейiн бip сагаттан эсер беpiлiп отырды. «Виброн» аппараттары эл-Фараби атындагы Каз¥У-дагы тэжipибелiк eндipiстiк орталыкта арнайы тапсырыспен жасалган. Тэжipибеге алынган eKi топтагы кояндардын, аурикулярлы биоактивтi HYKтeлepiнiн, бip тэулiктeгi температурасынын, динамикасы мен энтропиясы зepттeлдi. Кояндардын, терюшщ аурикулярлы БАН температуралары арнайы Биотемп-2 аспабында ^ркелдь Аспап пластмассалык корпустан, онын, бет жагында индикаторы бар панелден, TYЙмeшeктeн, жарык диоды «Сеть» жэне датчиктен куралган. Панелдщ артында алмалы-салмалы «Сеть» пен сактандыргыш орналаскан.
Алынган нэтижелер Microsoft Excel багдарламасы аркылы статистикалык TYPДe eн,дeлдi жэне орташа арифметикалык параметрлер eзгepiсi Фишер-Стьюденттщ жупсыз кpитepиiн колдану аркылы eсeптeлiндi (р<0.05*, р<0.01**, р<0.001***).
Кесте 1 - Калыпты жагдайдагы кояндардын, тepiсiндeгi аурикулярлы биоактивт HYKтeлepдiн, температурасынын, тэулiктiк динамикасы
Сагаттар 12 15 18 21 24 3 6 9 12
БАН M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16 M+m, n=16
№5 31,3+0,8 31,1+0,6 31,7+0,8 32,9+0,6 32,5+0,8 32,2+0,8 31,3+0,8 31,8+0,7 31,4+0,7
№6 31,1+0,6 30,4+0,5 31,7+0,6 32,2+0,8 32,3+0,8 33,2+0,6 31,6+0,6 31,8+0,6 31,5+0,7
№13 32,1+0,6 32,0+0,8 32,4+0,6 33,0+0,7 32,9+0,9 32,2+0,8 31,2+1,1 31,6+0,9 32,0+0,7
№15 31,3+0,6 30,9+0,5 31,0+0,7 32,5+0,8 32,3+0,8 31,7+0,8 30,5+0,6 31,0+0,6 30,7+0,8
№22 32,6+0,5 32,1+0,7 32,4+0,6 34,2+0,6 33,2+0,8 32,5+0,7 31,0+0,7 31,9+0,8 32,4+0,9
№24 32,0+0,5 31,7+0,6 32,1+0,7 33,8+0,5 32,3+0,8 32,3+0,7 30,8+0,8 31,2+0,7 32,2+0,8
Энтропияльщ керсетюштер MATLAB (matrix Laboratory, АКШ, Нью-Мексико) - техникалык есептеpдi шешуге арналган колданбалы багдарламалар пакетi кемепмен есептелiндi. Бул пакеттi миллионнан аса инженерлж жэне гылыми жумысшылар колданады [21].
Зерттеу нэтижелеpi мен оларды талцылау
Калыпты жагдайда кояндардын теpiсiндегi аурикулярлы биологиялык активтi HYктелеpдiн температуралык керсетюштершщ тэулiктiк динамикасын зерттеу бойынша ЖYpгiзiлген тэжipибенi карастырсак, тэулiктiк кеpсеткiштеpi 30,5+0,6^34,2+0,6°С аралыктарында калыпты жагдайдагы кояндардын теpiсiндегi аурикулярлы биоактивтi HYктелеpдiц (БАН) температурасы (Т) теpбеледi. №5, 6, 13,15, 22, 24 бионYктелеpдiн минималды жэне максималды керсетюштершщ арасында статистикалык сенiмдiлiк (р<0,05; р<0,01) дэлелдендi. №15 аурикулярлы БАН ен темен мэнге, №22 аурикулярлы БАН ен жогаргы мэнге ие болды. Жыныстык особь арасында, он жак кулактарындагы аурикулярлы биоактивт HYктелеpдiн
температуралык кеpсеткiштеpiнде мэндер ерекшеленбедь
Барлык аурикулярлы БАН-нын температуралык кеpсеткiштеpiнiн тэулiктiк динамикасында уакыт бойынша теменгi кеpсеткiштеpi 06.00, 18.00 сагаттарга, жогаргы кеpсеткiштеpi 21.00, 03.00 сагаттарга сэйкес келедi.
Калыпты жагдайда кояндардын теpiсiндегi биологиялык активтi HYктелеpдiн температурасынын тэулiктiк динамикасынын кеpсеткiштеpiн алганнан кейiн, тэжipибелiк зерттеу жумыстарынын екiншi сатысы жасалынады. Ол температуранын тэулжтж динамикасынын энтропиялык кеpсеткiштеpiн зерттеу болып табылады
пакеттi миллионнан аса инженерлж жэне гылыми жумысшылар колданады. Энтропиялык керсетюштер мэлiметтеpi бойынша бipiншi кестеде №5, 6, 13, 15, 22, 24 БАТ калыпты жагдайдагы температуранын тэулжтж динамикасынын керсеткМ (кесте 1), екiншi осы HYктенiн температурасынын тэулжтж динамикасынын энтропиялык мэндеpi теменде бершген (сурет 1). Кестеден кepiп турганымыздай калыпты жагдайда тандап алынган БАН бip тэулiкте ауытку шамасы есептелшш алынды. Сырткы ортадан ешкандай стресс организмге эсер етпеген кездеп, HYктелеpдегi температуранын ауытку дианамикасын талдау жасайтын болсак. №5, №6, №13, №15 БАН KYHдiзгi 12.00, 15,00, 18.00 уакыт аралыгында 30,7+0,8^32,4+0,6 аралыктарында тербелш, ете темен кepсеткiштi кepсеттi, дэл сондай керсетюш тангы 06.00, 09.00, жэне келес KYHнiн 12.00 уакытта 30,5+0,6^31,8+0,7 аралыгында теpбелгендiгiн кepсеттi, бул HYKте eзiнiн эсер ететiн байланыскан MYшелеp меридиандарынын KYHдiзгi уакыттагы организмде аткаратын TYpлi физиологиялык, биохимиялык процесстердщ туракты
функцияланатынын кepсетедi. К^улактардагы HYKтелеp ЖYpек, бауыр, тыныс алу, бронхолитикалык, гипотензивтiк жэне т.б. сиякты белгш бip органмен байланысты [22]. Осы HYKтелеp 21.00, 24.00, 03.00 сагаттарда 32,2+0,8^33+0,7 TYHгi уакытта KYHдiзгi керсетюшпен салыстырганда жогарылаган. Сол сиякты №22, №24 БАН 06.00 мен 18.00 сагатта 31,0+0,7^32,4+0,9 аралыктарында салыстырмалы TYPДе жогары кepсеткiш кepсеттi. Ал TYHгi уакытта 21.00, 24.00, 03.00 сагатта 32,3+0,7+34,2+0,6 аралыгында теpбелiп, жогарыда айтылган HYKтелеp кepсеткiшiне караганда едэуip жогары мэнге ие болды. Температура керсетюштершдеп мундай айырмашылык, патологиялык жагдайды емес, эксперименттж жануарлар денесiнiн жеке
Сурет 1 - Калыпты жагдайда кояндардын теpiсiндегi аурикулярлы биологиялык активтi HYктелеpдiн температуралык кеpсеткiштеpiнiн тэулiктiк динамикасынын энтропиясы
Энтропиялык кеpсеткiштеp MATLAB (matrix Laboratory, АКШ, Нью-Мексико) - техникалык есептеpдi шешуге арналган колданбалы багдарламалар пакет кемегiмен есептелiндi. Бул
еpекшелiктеpiн керсетед^ ейткенi экспеpименттiк жумыс кезiнде барлык кояндар сау болган. Галымдар ^i агзада дене температурасы бip ^н iшiнде ауыткып езгеpетiнiн аныктады. Температуранын
ауытнуы эр TYpлi CYт;оpектiлеpде 0,6-дан 1,3 градус;а дейiн. Галымдар мундай тэулжтж температураныц тура;сыздыгын CYт;оpектiлеpде циркадиялы; (тэулж бойы) ырган;тардыц болуымен байланыстырады [23, 24]. Осы мэндеpдi ;оладана оытырып тэжipибелiк зерттеу жумыстарыныц екiншi сатысы температураныц тэулiктiк динамикасыныц энтропиялы; кеpсеткiштеpi зеpттелдi. Сонымен, ;алыпты жагдайдагы №5, 6, 13, 15, 22, 24 БАТ температурасыныц тэулжтж динамикасыныц керсетюшш ;олданып, алынган мэндеpдi МАТЬАВ багдарламасына 30 рет енгiзге отырып температураныц энтропия керсетюшш алды;. Бай;ап отырганымыздай, Калыпты жагдайда №5 аурикулярлы биоактивт HYктелеpдiц
температурасыныц (Т,°С) тэулiктiк динамикасы БАН №5 - 31,3+0,8^32,9+0,6 °С (р<0,05) аралыгында теpбелдi, осы температураныц тербелу динамикасыныц энтропиясы S=2.4313, температура 31 мен 33 °С аралыгын кеpсеттi. Келесi HYкте БАН №6
О 400 600 Ьте
а) №5 БАН
400 600 йте
жогарылай беpедi [25]. Себебi, энтропия ЖYЙедегi pетсiздiктiц елшемi.
Кояндар агзасына Виброн аппараты ар;ылы стpесстiк жагдай туындата отырып, агзада ;алыпты жагдайда ЖYpiп жат;ан физиологиялы; YДipiстеpдiц ^йзел^ке ушыраганын ;алыпты жагдайдан жогарылаган температура кеpсеткiштеpi (2-кесте) дэлелдейдi. Аурикулярлы биоактивт HYктелеpдiц
температурасыныц тэулiктiк кеpсеткiштеpi 33,3+0,9 + 38,0+1,6 °С аралы;тарында болды. №15 аурикулярлы БАН ец темен, №13 аурикулярлы БАН ец жогаргы мэндеpдi беpдi. Калыпты жагдаймен салыстыргандагы сенiмдiлiк (р<0,05; р<0,01) аны;талды. Жынысты; особь арасында, аурикулярлы биоактивт HYктелеpдiц температуралы;
кеpсеткiштеpiнде ерекшеленген айырмашылы;тар кеpiнбейдi (сурет 2).Кесте 2 - Стресс жагдайдагы ;ояндардыц теpiсiндегi аурикулярлы биоактивтi HYктелеpдiц температурасыныц тэулжтж динамикасы.
400 600 (¡те
а) №6 БАН
б) КПЗ БАН
200 400 600 в) N¡15 БАН Йте
35
г) N«22 БАН
400 600 йте
1000 д) N424 БАН
400 600 йте
Сурет 2 - Стресс жагдайда ;ояндардыц теpiсiндегi аурикулярлы биологиялы; активтi HYктелеpдiц температуралы; кеpсеткiштеpiнiц тэулiктiк динамикасыныц энтропиясы
температураныц тербелу динамикасы
30,4+0,5^32,3+0,8 °С (р<0,01) аральщтарында теpбелiп, энтропиясы S=2.4312 мэнiн кеpсеттi. Ал , БАН №13 - 31,2+1,1^33,0+0,7 °С аральщтарында температура теpбелiп, МАТЬАВ багдарламасы ар;ылы энтропиясы S=2.4313 мэнiн керсет, келесi HYкте, БАН №15 - 30,5+0,6^32,5+0,8 °С (р<0,05) аральщтарында тербелген температураныц энтропиясы S=2.4313 тец болды. Келес БАН №22 энтропиясы S=2.4312 мэнiн кеpсеттi, бул HYктенiц температурасы 31,0+0,7^34,2+0,6 °С (р<0,05) аральщтарында тербелдь соцгы HYкте БАН №24 - 30,8+0,8^33,8+0,5 °С (р<0,01) аральщтарында температура кеpсеткiштеpi теpбелдi, ал энтропиясы S=2.4312 екенi алынган нэтижелерден бай;алды. Бip тэулiктегi температура кеpсеткiшi бойынша №15 аурикулярлы БАН ец темен мэнге, №22 аурикулярлы БАН ец жогаргы мэнге ие болды. Жалпы, ;алыпты жагдайдагы ;ояндардыц теpiсiндегi аурикулярлы биоактивт HYктелеpдiц (БАН) 30,5+0,6^34,2+0,6°С аральщтарында тербелген температура (Т) энтропиясы, стресс эсер еткен жагдайда, температура кеpсеткiшiнiц мэнi жогарылай бастайды, сэйкесiнше сол ортаныц энтропиясыда
Кестеден кеpiп турганымыздай вибрация эсерше TYCкен ;ояндардыц теpiсiндегi аурикулярлы агзасында биоактивтi HYктелеpдiц
температурасыныц тэулiктiк динамикасы ауыт;ыган. Тэулiктiк динамикасында барлы; аурикулярлы бионYктелеpдiц темен кеpсеткiшi KYHдiзгi 15.00 сагаттарда, ец жогаргы мэндеpi TYHгi 21.00 мен 06.00 сагаттарына тура келедь Айта кетеpлiк, температураныц жогарылауы барлы; зерттелген HYKтелеpде синхронды TYPДе ЖYPДi. Алынган мэндеpдiц TYHгi уа;ытта жогарылауы агзаныц физиологиялы; KYЙi вибрация эсерше толыгымен жауап бере алмауы себебiнен TYHгi уа;ытта эpбip ЖYЙенiц биологиялы; сагаты бойынша стресс факторларга жауап беpушi ОЖЖ, гипоталамус-гипофиздж ЖYЙенiц жумысы бэсецдейдi, нысана MYшелеpге, стресс гармондарына (катехоломиндеpдiц аса жогары эккрециясы KYHдiзгi уа;ытта 08.00-12.00 сагаттарга сай келедi, себебi осы уа;ыттарда агзаныц ;имыл-н;озгалысы, эмоцинальды; белсендiлiгi артады) эсеpi темен болады [26]. Ал темен мэндеpi KYHдiзгi уа;ытта са;талуы, зерттеулер бойынша стрес фактордыц эсерше агзаныц бейiмделуi мен тезiмдiлiгiн ;алыптастыратын метионин-
S35аминкышкылынын KYHдiзгi мезгiлде агза канында концентрациясы жогары болуымен де TYсiндipуге болады [27]. Сонымен коса стресс жагдайда агзаньщ сол жагдайга бейiмделуiне жауап беpушi кан плазмасында глюкокортикоидтар егеукуйрык канын зерттеу барысында, 15.00-21.00 сагаттарда концентрациясы жогары, 05.00-12.00 сагатта темен екендт аныкталган [28]. Муны дipiл кезiнде дененiн жэне ЖYЙке ЖYЙесiнiн стpесстiк жагдайынан туындаган метаболикалык процестердщ каркындылыгынын жогарылауымен де TYсiндipуге болады. Ягни, KYHдiз вибрация эсер ету уакытында, температуранын калыпты жагдайдан аса ауыткымауы стресске жауап беpушi ЖYЙелеpдiн биологиялык сагатына байланысты болып отыр. БиожYЙеде патологиянын дамуы хаотизациянын артуына экеледi, сэйкесiнше ЖYЙедегi энтропия да, жагдайды коррекциялау (емдеу) эдiстеpi де ЖYЙенiн хаотизациясын темендетуден турады [26, 27]. Сонымен, нэтижелерден кepiп отыргандай температура кepсеткiштеpi БАН №5 - 33,9+0,9 + 37,7+1,3°С (р<0,05) аралыктарында тербелш, энтропиясы S=2.4311 кepсеттi, БАН №6 - 33,6+1,1^ 36,8+1,6°С (р<0,05) аралыктарында теpбелiп S=2.4312 энтропия мэнш кepсеттi, БАН №13 - 34,4+0,5^ 38,0+1,6°С (р<0,05) аралыктарында тербелген температурасы S=2.4311 кepсеткiшiн кepсеттi, БАН №15 - 33,3+0,9^ 36,8+1,7°С (р<0,05) аралыктарында,
бул HYKтенiнде энтропиясы S=2.4311кepсеттi, БАН №22 - 35,0+0,9^ 37,7+1,8°С (р<0,05) аралыктарында S=2.4313, БАН №24 - 34,2+0,8^ 37,3+1,7°С (р<0,05) аралыктарында тэулж бойында теpбелiп S=2.4313 энтропия керсеткшш кepсеттi. Осылайша, энтропия мэнiнде езгер^ болуы азганьщ стpесстiк жагдайды бастан кешipуiне байланысты, eзгеpiстеpдiн, физиологиялык жэне биохимиялык реакциялар ЖYPуiнiн KYPДелi бузылыстарынын бастамасын кepсетiп отыр. Энтропия - хаос eлшемi болгандыктан, бул жагдайда ЖYЙе жумысынын «реттшгш» кepсететiн интегралды кepсеткiш болып колданылады [29, 30]. Корытынды
Сонымен, жануарлар теpiсiндегi биоактивт HYKтелеp температурасынын тэулiктiк ауыткуын байкау Yшiн калыпты жагдаймен салыстырмалы TYPДе бip тэулiкте стpесстiк жагдайлар агзага эсер еткен кездегi температурадагы езгер^тер байкалды. Калыпты жагдайда БАН температура динамикасы тeменгi кepсеткiштеpi 06.00, 18.00 сагаттарга, жогаргы кepсеткiштеpi 21.00, 03.00 сагаттарга сэйкес келдi, стресс кезшде БАН температурасынын темен кepсеткiшi KYHдiзгi 15.00 сагаттарда, ен жогаргы мэндеpi TYHгi 21.00 мен 06.00 сагаттарына тура келедi. Алынган мэндер колданылып энтропия S кepсеткiштеpi аныкталынды. Егер ЖYЙе стационарлык жагдайдан ауыткыса, энтропия артуы ЖYpетiндiгi дэлелдендi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1 Телеуханов С.Т. Биологиялык ыргак- тipi табигаттын ipгелi заны // Гылым кекжиегiнде: Fылыми-кепшiлiк жинак. - Алматы, 2006 - 59-68 б.
2 Чайка В.Я. Биоритмы человека - ключ к прогнозированию работоспособности, надежности, совместимости // Научно-методический сборник. -2013. -№3. - С. 55.
3 Banks G. Genetic background influences age-related decline in visual and nonvisual retinal responses, circadian rhythms, and sleep // Neurobiol. Aging. - 2015. - Vol. 36, № 1. - P. 380-393.
4 Cernysiov V. Influence of circadian time and lighting conditions on expression of melatonin receptors 1 and 2 in murine lymphocytes // In Vivo. - 2014. - Vol. 28, № 5. - P. 831-835.
5 Cho Y. Effects of artificial light at night on human health: A literature reviw of observational and experimental studies applied to exposure assessment // Chronobiol. Int.
- 2015. - Vol. 32, № 9. - P. 1294-1310.
6 Тулеуханов С.Т. Временная организация биологических систем. - Алматы: Казак университет^ 1999. - 156 с.
7 Тулеуханов С.Т. Биологические ритмы-фундоментальный закон живой природы. // Известия НАН РК. Серия биологическая и медицинская. - 2002. -№ 6(234). - C. 3-16.
8 Застрожин М. С., Агарвал Р. К., Чибисов С. М. Десинхроноз как проявление нормы и патологии // Здоровье и образование в XXI веке. - 2012. - Т. 14, № 2.
- С. 51-54.
9 Костенко Е.В., Маневич Т.М., Разумов Н.А. Десинхроноз как один из важнейших факторов возникновения и развития цереброваскулярных заболеваний // Лечебное дело. - 2013. - Вып. 2. - С. 104-116.
10 Анисимов В.Н. Световой десинхроноз и риск злокачественных новообразований у лабораторных животных: состояние проблемы // Вопросы онкологии. - 2014. - Т. 60, № 2. - С. 15-27.
11 Акишева Л.М. Изучение показателей электропроводности корпоральных биоактивных точек кожи у разных возрастных групп людей // 59 республик. науч. конф. молодых ученых и студентов Актуальные вопросы современной биологии и биотехнологии. - Алматы, 2005. - С. 138-139.
12 Писарев А.П., Писарев М.А., Голобокова Е.М. Прогнозирование заболеваний с использованием хронобиологических данных //Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. - 2017. - №. 11-3.
- С. 35-37.
13 Виноградова И. А. и др. Световое загрязнение, десинхроноз и старение: состояние проблемы и пути решения // Успехи геронтологии. - 2014. - Т. 27. - № 2.
- С. 265-268.
14 Чибисова С.М., Рапопорта С.И., Благонравова М.Л. Хронобиология и хрономедицина: монография -Москва : РУДН, 2018.
15 Замощина Т. А. и др. Влияние экстракта лабазника на ритмическую организацию суточной динамики температуры тела и поведенческой активности крыс//Вестник Томского государственного университета. Биология. - 2018. - №. 44
16 Гостюхина А.А. и др. Адаптивные реакции крыс после световых десинхронозов и физического переутомления // Бюллетень сибирской медицины. -2018. - Т. 17, № 3. - С. 22-34.
17 Гостюхина А.А. Уровень серотонина в сыворотке крови крыс после физического переутомления в условиях светового десинхроноза в разные сезоны
