CC BY
2Оразымбетова А.М. лауреат государственной премии имени Зульфии
молодой исследователь Республика Узбекистан, г.Нукус
РОЛЬ НАДЖИМА ДАВКАРАЕВА В СТАНОВЛЕНИИ И РАЗВИТИИ КАРАКАЛПАКСКОГО ФОЛЬКЛОРА
Аннотация: В статье анализируется роль Наджима Давкараева в становлении и развитии каракалпакского фольклора.
Ключевые слова: Фольклор, фольклористика, литература, искусство, монография.
Orazimbetova A.M. Winner of the State Prize named after Zulfiya
young researcher Republic of Uzbekistan, Nukus
THE ROLE OF NAJIM DAWKARAEV IN THE FORMATION AND DEVELOPMENT OF KARAKALPAK FOLKLORE
Annotation: This article analyzes the role of Najim Dawkaraev in the formation and development of Karakalpak folklore.
Keywords: Folklorefolkloristics, literature, belles-lettes, monograph.
Фольклор - (англичан сези халык данальгеы) - халыктын ауыз еки тYPде дереткен керкем сез енери. «Фольклор» термини дYнья халыкларынын кепшилигинде кабыл етилген, оны гейде «халык ауыз еки
деретпеси» депте айтады. Фольклористика - фольклорды изертлей^ын
12
илим. 12
Фольклор хэм эдебияттын ез-ара байланысы проблемасы хэзирги эдебияттаныу илиминин ен ири илимий хэм практикалык жактан эхмийетли мэселелеринин бири болып табылады. Фольклор хэм эдебият узак уакытлардан бери бирин-бири байытып рауажландырып келген. Олардын ез-ара байланысынын хэр кыйлы дэуирде хэр кыйлыша болFанлыFы, хэр бир жазыушы, шайыр бул мэселелерге хэр кыйлы караFанлыFында.
Каракалпак фольклорынын кэлиплесиуи хэм рауажланыуында Нэжим Дэукараевтын коскан Yлеси OFада Yлкен.
K,аракалпакстандаFы биринши илим докторы Нэжим (Нэжиматдийин Саатдийин улы) Дэукараев 1905 - жылы бурынFы Хийуа ханлыFы Конырат
12 Низаматдинов.Ж.М «Каракалпак фольклористикасы» лекция текстлери Н9КИС 2007-ж. 2-б
беклигиниц Соркел елатында (хэзирги Мойнак районы Мойнак хожалыгеы) халык миллий байлыкларын кэдирлейтуFын белгили курFын шацаракта дYньяFа келди.
Нэжим Дэукараев 1951-жылы Москвада Шь^ысты изертлеулиц илимий кецесинде «Каракалпак эдебиятыныц очерклери» атлы докторлык диссертация жумысын жаклады. Сол докторлык диссертациясы Yш Yлкен белимнен туратуFын еди. Биринши белим Каракалпак халык ауыз еки деретпелери, екинши белими ревоюцияFа шекемги каракалпак эдбияты, Yшинши белими каракалпак совет эдебияты. 13
Н.Дэукараевтыц диссертаци жумысыныц фольклорFа арналFан белиминде фольклордыц каракалпак материаллары тийкарында KOCыкларFа, дэстYP жырларына, толFаулаFа «Алпамыс», «Коблан», «Кырык кыз>^а уксаFан дэсталарFа биринши илимий талкылау берди. Солай етип Н. Дэукараев каракалпак фольклористикасыныц тырнак тасын салды.
Нэжим Дэукараев эдебият хэм керкем-енердиц миллеттиц тэFдириндеги Yлкен эхмийетин тYCинип, оныц алтын мийрасларын изертлеп, биринши рет халыктыц хызметине койды. Ол уллы алым, жазыушы хэм драматург, К,аракалпакстанда филология илиминиц тийкарын салыушы инсан болып есапланады. Оныц дэслепки шыгеармалары жигирмаланшы жыллардыц акырында жазылды. Студентлик дэуиринде жазFан «Кеп кYнлердиц бири» атлы гYPрици 1929-жылы Алма-Ата каласындаFы «Жаца мектеп» журналында басылып шыкты. Оныц «Интернатта», Партизанлар, «ТоЙFа барFанда», «БаFман», «Бийбихан», «0лимди писент етпеушилер» усаFан келемли шыгеармалары каракалпак эдебиятында жаца жанрдыц кэлиплесиуи ушын Yлкен эхмийетке ийе болды. 14
Сондай-ак ол «Алпамыс» драмасы аркалы каракалпак эдебияты хэм керкем-енериниц рауажланыуына салмаклы Yлес косты. Бердактыц деретиушилигин изертледи. ДYнья жYЗилик эдебият Yлгилеринен А.С. Пушкинниц «Капитан кызы», «FарFаныц гYлдэстеси», Н.А. Некрасовтыц «Темир жол», Л.Н.Толстойдыц «Кавказ туткыны», А.П.Чеховтыц «Каштанка», «Ванка», В.М. Гаршинниц «Саяхатшы курбака», К.М.Симоновтыц «Рус адамлары», В.Гюгоныц «Гаврош» шыFармаларын жокары керкемлик дэрежеде ана тилимизге аударып, китап окыушыларына ылайыклы сауFа кылды. 0збек тилинен Алишер Науайыныц «Фархад хэм Шийрин» дэстанын аУдарыуFа катнасты. Дилмаштыц бул мийнетлери хэзирги кYнге шекем езиниц кунын жоFалткан жок. Эткен эсирдиц 30-жылларында каракалпак тили хэм эдебиятыныц хэр тэреплеме изертлениуинде жэрдемлескен кеплеген тууыскан халыклар алымлары бар еди, олардан Н.А.Баскаков, С.Малов,
13 Пархатдинов.Ю «Каракалпак фольклоры» лекция текстлери Н9КИС 2007-ж. 6-б
14 Каракалпакстан Республикасы Малимлеме - китапхана орайы. «Каракалпак халкыныц биринши илим докторы» Н9КИС 2018-ж. 5-б
Е.Д.Поливанов, Г.Алфаров хэм баскаларды атап етиуге болады. Аты aTanFaH алымлардан айрыкша профессор Н.А.Баскаковтын каракалпак филологиясынын хэзирги ^нги дэрежесине келиуинде салмаклы Yлеси бaрлыFын хеш ким бийкарлай алмайды. Нэжим Дэукараев усындай кернекли эдебиятшы, тилши, тарийхшы алымлар менен де тыгеыз катнасып, каракалпак эдебияттаныу илими, фольклоры бойынша пикирлесип, хатлар алысып турды. Н.А. Баскаков Н. Дэукараевтын «К,аракалпак эдебиятынын тарийхы бойынша очерклер» aтaмaсындaFы монографиясына эдил баха берди. Атаклы тYрколог езинин тYркологиянын эхмийетли мэселелери, сондай - ак каракалпак эдебиятына aрнaлFaн мийнетлеринде Н.Дэукараевтын изертлеулерине айрыкша баха берди, олар aрaсындaFы илимий хэм дослык байланыслар узак жыллар дауам етти.
Нэжим Дэукараев биринши рет каракалпак дэстанларынын идеялык мазмунына, аткарылыуына карап жанрлык жактан айырды, дэстанлардын дерелиу тарийхына токтады. К,аракалпак халкынын «Алпамыс», «К,ырык кыз», «К,облан» сыяклы дэстанларын салыстырмалы-тарийхый, эдебий-тарийхый жактан изертлеу жумысын жYргизди. «Алпамыс», «К,облан» дэстанларынын баска хaлыклaрдaFы вариантлары менен биринши рет салыстырып изертледи хэм каракалпак версиясынын езгешелигин керсетти. Ал «К,ырык кыз» дэстанынын баска халыкларда версиясы жок, тек каракалпакларда бар дэстан екенлигине токтады, онын эййемги матриархат дэуиринен, эййемги Окс жaFaсындaFы хаяллар пaтшaлыFынaн мaFлыумaт беретуFын дэстан екенлигине айрыкша токтап етти.
Н.Дэукараевтын каракалпак фольклоры жениндеги мийнетлери бизин фольклортаныу илимимиздин тарийхын, теориясын ашып берген бYгинги ^ни эхмийети кYшли мийнетлерден есапланады.
К,аракалпак халкынын хадал перзенти, уллы илимпаз, жэмийетлик Faйрaткер, талантлы жазыушы, эдиули устаз Нэжим Дэукараев 1953-жылы 20-июльде 48 жасында тосаттан кайтыс болды. Ол ез шэкиртлерине илимпаз болыудын, устаз болыудын, ез халкын калай CYЙиУдин Yлгисин берип кетти. 0з халкына хеш генермейтуFын байлык езинин эдебий, илимий мийнетлерин таслап кетти. Онын мийнетлери эдебияттаныу, фольклортаныу бойынша изертлеулерде бYгинги жас илимпазлар ушын жол керсетиуши жулдыз сыяклы кэдирли болып, олар илимий жумысларды Нэжим Дэукараевтын мийнетлериндеги пикирине CYЙене отырып алып барады. Онын деретиушилиги мектеп, жокары окыу орынларынын сабаклыкларында ез орнын aлFaн. Илимпаздын деретпелери, онын хызмети, мийнетлери халкымыздын бaйлыFы, бизин миллий руухый бaйлыFымыз. Нэжим Дэукараев бaслaFaн К,аракалпакстан илиминин кэруаны узак жолFa, бийик шынFa карай ез мэнзилине бармакта.
Использованные источники:
1. Низаматдинов.Ж.М «Каракалпак фольклористикасы» лекция текстлери Н0КИС 2007-ж. 2-б
2. Пархатдинов.Ю «Каракалпак фольклоры» лекция текстлери Н0КИС 2007-ж. 6-б
3. Каракалпакстан Республикасы Малимлеме - китапхана орайы. «Каракалпак халкынын, биринши илим докторы» Н0КИС 2018-ж. 5-б
