CC BY
20Л.С.ТОЛСТОВАНЫЦ КАРАКАЛПАК этногенези ^эм ЭТНОМЭДЕНИЙ БАЙЛАНЫСЛАРЫ ХДККЫНДА ИЗЕРТЛЕУЛЕРИ
Давлетияров Мадатбай Махсетбаевич
Тарийх илимлери бойынша философия докторы (PhD), Yлкен илимий хызметкер. ЭзР ИА ККБ Каракалпак гуманитар илимлер илим-изертлеу
институтыныц докторанты Эбдикаримов Бахыт Оракбаевич Каракалпак мэмлекетлик университети Этнография, этнология х,эм антропология кэнигелигиниц магистранты https://doi.org/10.5281/zenodo.7311618
Аннотация: Маколада этнограф-олим Л.С.Толстованинг ижодий хаёти, коракалпокларнинг тарихи, этнографиясига оид тадкикотлари борасида айтилади. Унинг илмий ишлари, Коракалпогистондан ташкаридаги коракалпоклар тарихи, Фаргона коракалпоклари буйича ишлари ва унинг ахамияти хакида суз боради.
Аннотация: В статье рассматривается о творческой жизни ученого-этнографа Л.С.Толстовой, исследованиях по истории, этнографии каракалпаков. Говорится о его научной работе по истории каракалпаков за пределами Каракалпакстана, о его работе по ферганским каракалпакам и ее значении.
Илим, билимлендириу тарауы барлык тараулардыц рауажланыуыныц тийкары. Бул тараудыц рауажланыу тарийхына нэзер салсак илим, билимлендириу кеплеген пидайы инсанлардыц машакатлы мийнетлери нэтийжесинде рауажланганы белгили.
Эзбекстан Республикасы Президенти Ш.М. Мирзиёев: «Биз ата-бабаларымыздыц жаркын эстелигин асырап абайлап жYрегимизде мэцги саклаймыз» (Мирзиёев Ш.М., 2017) - деген эди. Бугинги кYнде билимлендириу тарауына Yлкен дыккат итибар каратылып атырган бир дэуирде усы тараудыц рауажланыуыныц тарийхын, тийкаршылары болган илим пидайыларыныц ибратлы ислерин уйрениу хэм сол аркалы усы тарауды еледе рауажландырыуды талап этпекте.
Усындай илимпазлардыц бири Лада Сергеевна Толстова болып есапланады. Л.Толстова каракалпак халкыныц тарийхын терец изертлеп, халыкты дунья жYЗине таныткан, дунья жYЗине белгили алым Сергей Павлович Толстов шацарагында 1927-жылы тууылган. Ол каракалпак келини (филология илимлериниц докторы, профессор Досжанбай Насыровтыц емирлик жолдасы)
хэм каракалпак халкыныц тарийхын изертлеп, илимниц рауажланыуына салмаклы Yлес коскан, бир канша илимий жумыслар жазган алым.
Л.С.Толстова 1951-жылы Москва Мэмлекетлик университетиниц тарийх факультетин тамамлаганнан соц, сол жылы СССР Илимлер академиясыныц Этнография институтыныц аспирантурасына окыуга кирди. Ол биринши гезекте каракалпак халкыныц тарийхы хэм этнографиясына байланыслы мэселелер Yстинде жумыс ислеуди максет етип койды. Л.С.Толстова Каракалпакстан аймагынан узакта жасаушы каракалпаклардыц этникалык процесслерин, олардыц этникалык рауажланыу жолларын кайта тиклеу, Хорезм оазиси каракалпакларыныц тарийхын толыктырыуда зэрYP мэселе екенлигин тYCинди.
Л.С.Толстова ушын баска аймакларда жасаушы каракалпаклардыц майда топарларыныц тарийхын хэм мэдениятын уйрениу жYДЭ кызыклы хэм машакатлы жумыс еди. Олар хаккында маглыуматлар жеткиликсиз хэм толык емес еди. Олардыц тарийхы менен мэдениятын уйрениуде дала жагдайындагы тарийхый этнографиялык изертлеулер жYргизиу зэрYP хэм Yлкен эхмийетке ийе еди. Л.С.Толстовага шекем тек Фергана каракалпакларына гана азлы кепли дала жагдайындагы этнографиялык изертлеулер жYргизилди. Каракалпаклардыц баска майда топарларына арнаулы этнографиялык изертлеулер жYргизилмеген еди. Усы жагдайларды есапка алган халда Л.С.Толстова 1953-1954-жыллары Фергана областында (Материалы... 1957), 1960-1961-жыллары Самарканд областында тарийхый этнографиялык изертлеулер жYргизди.
Л.С.Толстова, Т.А.Жданко, А.Утемисовлардыц 1961-1969-жыллардагы изертлеулериниц нэтийжесинде каракалпаклардыц муйтен урыуыныц шыгыс Европа, Кавказ хэм алдыцгы Азия халыклары менен болган байланысы дэлийллеп берилди Толстова Л.С., 1963).
1969-жылы Л.С.Толстова Москвага келип СССР Илимлер академиясы Этнография институтыныц Орта Азия хэм Казакстан халыклары секторында жумыс ислей баслады. Бул дэуирде оныц «Советская этнография» журналында хэм т.б. коллективлик монографиялары топламларда Арал Каспий регионы халыкларыныц тарийхый-фольклор маглыуматы бойынша жыйнаган материаллары баслып шыгып турды.
1975-жылы оныц Фергана, Самарканд, Бухара каракалпаклары хэм олардыц этникалык рауажланыуы жолларына арналган, тарийхый очерк жазба дереклер менен халык ацызларыныц алынган материаллары тийкарында жазылган. Жокары каракалпаклар атамасындагы мийнети жарыкка шыкты.
1984-жылы Л.С.Толстова «Кубла Арал бойларыныц тарийхый ацызлары Арал Каспий регионындагы халыклардыц этномэдений байланыслары
тарийхынан» - деген эхмийетли китабы баспадан шыкты хэм бул китап оныц кеп жыллык изертлеу жумысларын жуумаклады. Л.С.Толстованыц мийнетлерине Кубла Арал бойы халыкларыныц Хорезм езбеклериниц, тYркменлердиц, каракалпаклардыц бир катар топарларыныц ата-бабаларыныц алдыцгы Азия хэм Арка Кавказ халыклары менен этникалык хэм мэдений байланыслардыц эййемги заманнан берли бар екенлигин керсетти.
Мэселен, Л.С.Толстова каракалпак муйтенлериниц этногенези эййемги калдыкларын кубла хэм кубла батыстыц, эййемги шыгыс алдыцгы Азия (шумер митаны, Кетт патшалыгы, Ассирия) мэмлекетлери мэдениятыныц сондай-ак, Кубла ТYркменстандаFы энеолит дэуириндеги археологиялык мэдениятлары менен уксаслыFын дэлийлейди.
^тэ ертедеги Кубла ТYркменистан алдыцFы Азия аналогиясы гилемлердеги каракалпак наFышларыныц бир катар элементлеринен кериуге болады. Мэселен, кутэ ертедеги каракалпак наFышлары элементлеринен бири ромб ямаса сегиз кырлы формасындаFы медалльонныц ишине салып койыла^ын кутэ кеп таралFан атанак болып есапланады. Л.С.Толстова бундай фигураларды Хорезм, Самарканд, ФерFана хэм Бухара каракалпакларыныц гилемлеринен ушырасатуFынын айтып етеди (Толстова Л.С., 1963).
Л.С.Толстованыц пикиринше Арал бойы каракалпаклары менен езбеклериниц хэм Заравшан ойпатлыFы езбеклериниц арасында хэзирге шекем сакланып келген муйтен (митан) этнонимлери, сондай-ак жокарFы Хорезмниц сол жаFалауындаFы эййемги араб хэм парсы жазба дереклеринде (хош митан, Арды хош митан, Мада митан) ол Заравшан ойпатлы^ында бул атамалардыц кебиси (митан, актепе митан, хоштепе-митан, урмитан, рамитан хэм т.б) аныклаFан, митан тийкарындаFы топонимлердиц басым кепшилиги Хорезм тарийхындаFы усы эййемги дэуир уакыяларын кез алдына келтиретуFынын хэм бул этнонимлердиц Бухара, Заравшан халыкларындаFы мэнисин, ацызларыныц бир-бирин уксаслыFын езиниц дала жазыуларынан алFан маFлыуматларында келтирип етеди (Толстова Л.С., 1975).
Л.С.Толстова бир катар изертлеушилердиц каракалпак халкыныц этногенезин уйрениулерин жуумаклай отырып, оны мына темендеги баскышларын керсетип етти.
Б.э.ш. II мыцыншы жыллары Арал бойында бурыннан жасап киятырFан кэуимлер (келтеминар хэм ТазабаFжап мэденияты) арасында Кубла батыстан баска бир шыFыс жер-орта тецизи антропологиялык типтеги, мумкин алды^ы Азия типи менен де аралас, топарлардыц келип кириуи Хорезмниц кола дэуириндеги СуУжарFан мэденитында сырттан келгенлердиц тэсири сезиледи. Б.э.ш. Ьмыцыншы жыллары кола дэуириндеги хэм ТажабаFжап мэдениятыныц араласыуы базасында кэлиплескен ертедеги темир дэуириндеги Эмирабад
мэденияты.
Арал бойындагы сак-массагет кэуимлери бул мэдениятта дауам еттириушилерден есапланады, булар кубладан келген алдыцгы Азиялы этникалык группалардан болыуы мYмкин. Бир катар илимпазлар (Венгер илимпазы Э.Новотин, Т.А.Трофимова) Арал бойы халыкларыныц бир белиминде сак хэм массагетлердиц шыгыс Азия белиминде жергиликли сакларда алдыцгы Азия халыкларыныц белгилериниц бир екенлигин сезеди.
Каракалпаклардыц ата-бабалары соцгы уакытлары Хорезмнен алыста жасаган кэуимлердиц араласыуынан кэлиплескен болса керек. VIII эсирге келип Хорезмнен узак аркадагы ярым гэрезсиз Кердер ийелиги, сондай-ак Арал тецизиниц арка жагалауында жайласкан Халиджан областы пайда болады. Халиджан топонимиде этногенетикалык ойлауларга себеп болады деп керестип етеди.
С.П.Толстовтыц хэм Т.А.Жданконыц мийнетлеринде керсетилген каракалпаклардыц этногенезиниц буннан кейинги баскышлары кепшиликке белгили. IX-XI эсирлерде-ак, турк тилин кабыл еткен Арал бойыныц огуз-печенег кэуимлери каракалпак халкыныц кэлиплесиуинде тийкаргы компонент болып, бул жерде шыгыс печенеглер менен бир катарда Кара тециз бойларындагы хэм батыс печенеглери кейинги каракалпаклардыц тарийхый ацызларында сез етиледи.
Каракалпак халкыныц кэлиплесиуинде Арал бойына Иран хэм Орта Азияныц Кубла районлары аркалы емес, ал Кавказ аркалы келип, Кара тециз хэм Волга бойларындагы далаларга келген, буннан кейин бирдейине кешип жYрген ярым кешпели халыклар менен Арал бойы далаларына келип конысласкан печенеглердиц эййемги шыгыс элементлери де белгили роль ойнаган. Бул топарлар келген уакытта Арал бойларында ертеде кешип келген эййемги шыгыс кэуимлериниц эуладлары жасап атыр еди.
Бул каракалпаклардыц ата-бабаларыныц бир жерден екинши жерге кешип конысласыуларыныц керинисин тагы да курамаластырады.
Л.С.Толстованыц пикиринше кейин кэлиплескен каракалпаклар кем-кемнен кыпшаклар аукамыныц Алтын Орда улкен Ногай ордасыныц курамына кире баслаган, бул жерде каракалпаклардыц этногенези тамам болады хэм олардыц этникалык келбети менен урыулык-кэуимлик курамыныц соцгы тур езгешеликлери пайда болады.
Соныц менен бирге каракалпаклардыц ата-бабаларыныц бир белими печенег кэуиминиц курамында батыска карай кешкен болыуы керек, бул кешип коныулар каракалпаклардыц он терт руу арысынан тарийхый фольклорында керсетилген. Каракалпак кэуимлериниц арасындагы жийдели Байсыннан келгени хаккындагы ацызлар Коцырат арысыныц курамына киретугын
кэуимлерде таралган.
Сырдэрьяныц ортацгы хэм теменги белиминдеги каракалпаклар XVII асирдиц биринши ярымындагы дереклерде айтып етиледи. Усы территория ушын XVI-XVII эсирлерде казак ханлары менен Шайбанийлер арасында тез тезден урыслар болып турган.
XVII эсирдиц басларында Орта Азияныц сиясий турмысына Сырдэрья каракалпакларыныц катнасканы хэккында биз Бухара тарийхшысы Мухаммед Юсуп Муншиниц «Муким хан тарихы», Л.С.Толстовтыц «Жокаргы каракалпаклар» деген мийнетинен билемиз. 1605-жылы каракалпаклар казаклар менен бирге Бухара ханы Баки-Мухаммедке карсы кетеригени, ол 1611-жылы Бухара хэкими Имамкулы кетерилис шыгарган казакларга, каракалпакларга хэм калмакларга карсы атланыс жасаганы, бул атланыстыц ТYркистан хэм Каратау районларына жол алганы айтылады.
Бул дэуирде каракалпаклар тийкарынан кала этирапында жасаган, себеби олар бул жерде кешпелилердиц шабылыуынан корганалатугын еди. Бул жагдайлар каракалпаклардыц бир белиминиц алыс шыгыска Ташкентке шекем кешип кетиуине себеп болды.
Шамалауларга караганда XVII эсирдиц акыры XVIII эсирдиц басларында каракалпаклардыц Фергана ойпатлыгына келип, араласыуы басланса керек. Каракалпаклар шамасы бул жерге усы дэуирде майда топарлар болып кешип келе баслаган. 1704-жылдыц басында шыккан «Убайдулла-намэ»да мынындай делинген: «Х,эзирги уакытта казаклар менен каракалпаклар хэм Андижан, Хожент, Ак-кутел, Ташкент, Сайрам жэне ТYркистаннаныц, хэтте Уллы тау менен Киши таудыц барлык халкы да Газий бий, Юздиц баласы Мухаммед-Рахим бай Юздиц кол астында болады» (Толстова Л.С., 1961). Буны сол уакытлары Андижан хэм Хожент халкыныц курамында каракалпаклар да болган деп тYCиниуге болады.
Солай етип, XVIII-эсирдиц басында каракалпаклар мына темендеги аймаклык топарларга белине баслаган: олардан биреулери Сырдэрьяныц куяр жеринде жасап, казак ханларыныц кол астында болган, ал баска биреулери кубла районларга карай жылысып Бухара жактан келген; мине усы дэуирде Фергана ойпатлыгында каракалпаклардыц ушинши бир кубла шыгыс топары болыуы мумкин деген пикирлер бар.
Жуумаклап айтканда, Л.С.Толстова белгили алым сыпатында Каракалпакстан тарийхыныц белгизис бетлерин ашыуга ез салмаклы Yлесин коскан. Уындай инсанлардыц хэр тэреплеме емири, деретиушилик ислери хэзирги хэм келешек жасларга Yлги болады, емирдиц мэнисин дурыс тYCиниyге жэрдемлеседи.
ПайдаланылFан здебиятлар:
1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Узбекистан давлатини биргаликда барпо этамиз. Узбекистон. Тошкент 2017. 5-бет
2. Материалы по этнографии ферганских каракалпаков. Краткие сообщения института этнография АН СССР, вып. XXI. Из истории ферганских каракалпаков (к вопросу о переселении группы каракалпаков в Ферганскую долину). Ученые записки Каракалпакского Госпединститута. Нукус. 1957.
3. Толстова Л.С. «»Каракалпаки за пределами Хорезмского Оазиса в XIX началы ХХ вв» Нукус-Ташкент 1963, 203-бет.
4. Толстова Л.С. «Каракалпаки Бухарской области Узбекской ССР». «Советская этнография»1961. N 1
5. Толстова Л.С. Жокаргы каракалпаклар. Нокис. 1975. 28-бет
6. Толстова Л.С., Утемисов А. Уточнение некоторых вопросов этногенеза каракалпаков. ВККФ АНУз ССР, 1963г. N 2; Толстова Л.С. Исторический фольклор северо-восточных каракалпаков. ВККФ АНУзССР, 1963 N4
7. Этнографическая группа «Каракалпак» в составе узбеков Самаркандской области. ВКФ АНУз ССР, 1960, N 2; «Некоторые сведения о Каракалпаках Бухарской области» ВКФАНУзССР, 1961,N1 материалы этнографического обследования группы «Каракалпак» Самаркандской области Узбекской ССР», «Советская этнография», 1961 N 3, Каракалпаки Бухарской области Узбекской ССР», «Советская этнография» 1961, N5. Каракалпаки за пределами Хорезмского Оазиса в XIX и начале ХХ в. Нукус-Ташкент, 1963г.
