CC BY
9
1И. А. Цой, 1Г.К. Каусова,1Д.Н. Маханбеткулова,1 2Г.З. Калибекова, 2А.Н.Нурбакыт, 2М.Н.Жакупова
1К,азацстандыц медициналыц университет «КДЖСМ» 2С.Ж.Асфендияров атындагы %азац ¥лттыцмедицинауниверситетi
ЭЙЕЛ БЕДЕУЛ1Г1 МЭСЕЛЕС1НЩ ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ЖЭНЕ ЭЛЕМДЕГ1 ЖАЙ-КУЙГ
Тушн: Ма;алада эйел бедеулiгi мэселесiнiц K;a3ipri уа;ыттагы Каза;стандагы жэне элемдегi жай - куш туралы эдеби шолуы жасалган. 8йткенi эйел бедеулiгi та;ырыбы барлы; элем елдерiнде езект мэселе болып табылады. Элем мэлiметтернiе сэйкес эйелдердщ репродуктивтiк потенциалы темендеуде, ягни бедеу жуптардыц саны артып бара жат;анын дэлелдейдi. Жалпы хальщтыц репродуктивтж денсаулыгыныц жагдайы ;огамдык; - саяси мудде ретiнде тек медицинаныц гана емес, ;огамныц да мэселесi болып табылады.
TY^H4i свздер: эйел бедеулИ,эйел бедеулiгiнiц мэселелерi, эйел бедеулiгiнiц ;аз1рп уа;ыттагы жай - KYЙi
1I.A. Tsoi, G.K. Kausova, 1D.N. Mahanbetkulova,1, 2G.Z. Kalibekova, 2A.N.Nurbakyt, 2M.N. Zhakupova
1Kazakhstan Medical University "Kazakh school of public health" 2Asfendiyarov Kazakh National Medical University
THE CURRENT STATE OF THE PROBLEM OF FEMALE STERILITY IN KAZAKHSTAN AND THE WORLD
Resume: The review of literature on the current state of a problem of female sterility is provided in article. As female sterility is a current problem worldwide. According to world data the genesial potential of female population decreases, thereby, enlarging number of sterile couples. It is important to notice that the condition of genesial health of the population is a subject of interest not only medicine, but also the public and is allocated to the socially - the political importance.
Keywords: female sterility, problems of female sterility, current state of a problem of female sterility
УДК 616.12-036.1
С.Ж. Оразалина, Ш.М. Исмаилова, Э.Х. Исабекова
Кардиология жэне гшкг аурулар гълыжи-зерттеу институты, Алматы ц.
ЖУРЕК-ЦАН ТАМЫРЛАРЫНЫН, ЦАУ1ПТ1 ФАКТОРЛАРЫ ЖЭНЕ ЗАМАНАУИ СТРАТИФИКАЦИЯЛЫ Ц ЖУЙЕС1 (ЭДЕБИ ШОЛУ)
Мацалада журек-цан тамырлары цаyniHe арналган заманауи стратификациялыц мэселелердщ e^6eKmepiHe шолу жасалды. ДэстYрлi цаyin факторларымен цатар «жаца» тYрлерiнiц сипаттамасы берлген, олардыц толыццанды топтамасы керсетлген. Сондай-ац, цаyin факторларын аныцтауга багытталган ке^нен цолданылатын белгш стратификациялыц ЖYйенiц (шкаласы) сипаттамасы берiлген. Автордыц ескертyi бойынша ЕОАГ/ЕОК (2003, 2007) усыныстарына толыцтырулар енгiзy цажет жэне ЖКТТА кезнде жаца цаyin факторларын зерттеуде цолдану тиiмдi.
TyrnHdi свздер: цаyin факторлары, ЖYрек-цан тамырлары цаyniнiц стратификациялыцЖYйесi, цаyinтi багалау
Болжамдау ;аушт ба;ылау жэне багалау непзшде ЖYргiзiледi, эрi ЖYрек-;ан тамырлары (ЖКТА) ауруларыныц алдын алу ЖYЙесiн зерртеуде алгашк;ы ;атардыц бiрiнде тур [30]. Соныц шшде ас;ынган ЖYрек-;ан тамырларыныц кездесу жагдайлары (миокард инфарт (МИ), инсульт жэне ая; асты ЖYрек ;ызметшщ то;тауы(АЖКТ), дамыган мемлекеттерде кецшен таралган елiм салдарыныц ^mi десек те болады [23]. Соцгы еуропалы; зерттеулердщ нэтижесi керсеткендей ^нделжэт емiрде 1-35 жас аралыгындагы адамдардыц ая; асты ;айтыс болуы ЖYректiц то;тауынан екендiгi аны;талды, барлы; елiм-жiтiмнiц тYрлерiнен АЖКТ 7 %-ды ;урайды. Жылдан жылга бул керсеткш еселенiп келедi [42]. Алдында жасалган зерттеулердiц дэйектемелерiмен салыстырмалы тYPде сараптама жасалды.
ЖКТА ;аушнщ ЖYЙесiнде реттiк ЖYЙелендiру жэне топтастыруында бiр;атар келiспеушiлiктердiц бары да аны;талды, оны бiз отанды; жэне шет елдiк авторлардыц гылыми ецбектерш зерттей келе бай;ады;. Журек-цан тамырларыныц к;аутт1 факторлары, оны еселендiрудегi yлесi. «Кауш факторы» магынасын тYсiндiре кетешк [1,18,32].
1 Аныцтамасы. Цаут факторы - индивидтщ жалпы болмысына сай, мекендейтш ортасынан бай;алады, оныц ;алай жэне ;айдан пайда болганы, дамуы жэне адамныц ;андай да бiр ауруга шалдыадандагы ас;ынудыц салдарынан белгш бiр нэтижеге жетуiмен сипатталады. Бай;ауымызша, жеке ;ауш факторы аурудыц ас;ынуына апаратын эр тYрлi салдарын аньщтауга квмектеседi жэне осы сипатымен себеп факторынан ерекшеленедi. ЖЦТА-га келсек, ;ауш факторы ЖЦТА ас;ынуын аны;тайды немесе нау;астыц ауруы созылмалы тYрге айналгандыгын (ас;ынган ЖYрек-;ан тамырларыныц ауруы кезшде) кврсетедi.
Осы аны;тамалар негiзiнде ;ауш факторларыныц бвлiнуiн бай;аймыз:
- 1шк (агзаныц жэне жеке тулганыц ерекшел^) жэне сырт;ы (мекендейтiн ортасы жэне eмiр CYPу салты) факторларга белшу^
- жай жэне KYPделi (;урамдас) факторлар;
- ауруга шалдыгу жэне eлiм ;аушнщ факторлары;
- аса мацызды жэне мацызы орташа (алгашк;ы жэне екiнтi) факторлар, аурудыц ас;ынуына жол ашатын тYрлерi жэне екiншiсi алгашк;ы тYрiнiц модульдеуiне, дамуына экелед^
- езгеретш жэне езгер^аз факторлар, ыкпал етуге болатын (eMip суру салты) жэне болмайтын жагдайлар (жынысы, жасы, генетикасы).
ЖКТА iшкi кауш факторларыныц келесi топтамасы биохимиялык, физиологиялык, психологиялык (жуйке кызметшщ ерекшелiгi) жэне жеке (жас-жыныстык, элеуметтiк жэне т.б.) факторларына апарады. Сырткы кауш факторлары ей улкен топка жiктеледi - адамныц вмiр суру салты (тамактануы, емiрдеп белсендiлiгi) жэне мекендейтiн ортасы (экологиялык жэне элеуметтiк факторы) [18]. Тэжiрибеде наукастарда бiр мезетте екi-Yш немесе одан да кеп кауш факторлары болады, оныц квбi бiр-бiрiмен тыгыз байланысты. Атаулы факторлардыц бiрiмен бiрi кабаттасуы жэне ыкпалы салдарынан ЖКТА кауш еселенiп ершелене тYседi. Осыпан байланысты ЖYрек-кан тамырыныц каушн (ЖКТК) жалпы тYPде багалау мацызды, оныц децгеш ;осал;ы кзушэт факторлардыц болуы немесе болмауынан, агзаныц закымдануымен жэне сэйкес клиникалык жагдайлардыц салдарымен аныкталады. Казiргi тацда мундай факторлардыц 200-ден астам тYрi белгiлi. Колжетiмдi ецбектердщ сараптамасы негiзiнде шетелдiк тэжiрибеде жогарыда аталган мэлiметтерден белек ЖКТА кауш факторларыныц косымша топтамасы калыптасты, оныц езш дэстYрлi (кепшiлiк мойындаган жэне кабылдаган, conventional) жэне жаца тYрге (novel) жiктейдi. Казiргi тацда стратификациялау ЖYЙесiн жетiлдiруге арналган жаца каушт факторлардыц ЖYЗден аса тYрi усынылып отыр, алайда 1998 жэне 2002 жылы келiсiм конференцияларында жаца кауш факторларыныц тиiмдiлiгi женiнде дэйектемелер мен на;ты болжамдар болмагандыктан есепке алынбады. Сондыктан ЖКТА кзушэт факторларын карастыра отырып жогарыда айтылган жiктемелерге CYЙенетiн боламыз. ДэстYрлi ^ауш факторлары.
Кол жетiмдi отандык [1,6,8,9,12] жэне шет елдiк [16, 24,30,38] авторлардыц гылыми ецбектерiн саралай отырып, ЖКТА катысты барлык факторлардыц дэстYрлi тYрмен ерекшелшш жэне уксастыгын аныктауга мYмкiндiк бередь Шет елдiк зерттеулер Yшiн дэстYрлi факторлардыц катарына жататын тYрлерi бiздiц отандык гылыми ецбектерде элi ^нге дейiн орын таппады. Алайда эр тYрлi авторлардыц сараптамалык зерттеулерi ЖКТА кзушэт факторларыныц дэстYрлi тYрге жататын келеа тiзiмiн калыптастыруга кемегiн бердi (жогарыдагы топтамага сэйкес):
I. 1шю ^ауш факторлары. 1. Физиологиялык;.
- Дене массасыныц жогары индексi (ДМИ) жэне семiздiк
[6,8,9,12,16]. Косал;ы аурулар, эсiресе ЖYрек-кан тамырына катысты, жастайынан семiздiкпен ауыратын адамдарда болады. Атаулы керсетгаштщ 44 % диабетке жэне 23 % ишемиялык ЖYрек ауруына (ИЖА) шалдыккандар курайды [24] екен. Ресейде атаулы кауш факторы (ДМИ) кецшен таралган, зерттеулер негiзiнде [8] оныц керсеткiшi 35,3 % курайды.
- Артериалды ^ысымныц жогары кeрсеткiшi (АЦ), артериалды гипертензия (АГ) [9,11,24,32,35]. Кэсшорны дамыган елдi мекендерде артериалды гипертензия (АГ) тургындардыц 25-30% кездеседь кауш факторыныц кецiнен таралган тYрiне жатады. ЖYргiзiлген зерттеулер нэтижесiнде [8] Ресейдеп АК жогарылауы наукастардыц 12,7 % кездескен. Эр тYрлi жас аралыгындагы АГ кебiнесе ЖYрек-;ан тамырлары ауруларын жэне елiм-жiтiмдi аныктауга кемектеседi. АГ наукастарында АК-тыц теменп сатысынан жогары керсеткiшiне дейiн олардыц мацыздылыгы темендейдi, елiмнiц теменгi керсеткiшi бар болтаны 5 % курайды. Кардиоваскулярлы; аурулардан басталып, елiмнiц жогары керсеткiшi 5% асатын кауiптi факторларды аныктады [35]. АК жогары керсеткшшщ салдарынан инсульт керсеткiшi 51 %, ЖИА салдарынан елiм-жiтiм керсеткiшi 45 % курайтындыгы айкындалды [24].
- Цосалкы аурулар, iciHy жэне инфекциялар (диабет, инсулинорезистенттiлiк, ревматоидты артрит, агзалардыц белгiсiз себептерден аскынуы). Кант диабе^мен ауыратын наукастардыц сау адамга караганда ЖYрек-кан тамырлары ауруларына [5,18] шалдыгуы элдекайда жиi кездеседi (2-3 есе кауш бар). ЖИА салдарынан елiмнiц кеп болуы осы кант
шш
шшг ПиуН /ИЧ] (П?3-2018 \ | }
диабетiнен 75% курайды. Журек-кан тамырлары жэне буйрек ауруына (карыншаныц гипертрофиясы, уйкыбез артериясыныц кабыргасы калыцдаган жагдайда, тYЙiншектер, артерияныц катаюы удейе туссе, микроальбуминурия немесе протеинурия жэне т.б.) шалдыккан наукастар жогары каупi бар топтарга жатады.
2. Биохимиялык.
Гиперхолестеринемия. ЖИА жагдайы кезiнде элемнiц уштен бiр бвлiгi кандагы жалпы холестериннiц жогары кврсеткiшiнен атаулы ауруга шалдыккан. Бул да журек-кан тамырларыныц ауруына, инсультке, тамыр ауруларына экелетш бiрден бiр фактор. Гиперхолестеринемия Ресейдеп диспансеризация кезшде зерттелушiлердiц 4,4% курайтындыгы аньщталган [8].
- Гипергликимия [18]. Цан курамындагы глюкозаныц шамадан кеп болуы влiмге апаратын каушт диабеттiц тYрлерiне уксас. ЖИА наукастардыц 22 %, инсульт 16 % курайды [35]. Ресейдеп диспансеризацияда зерттеуден еткен наукастардыц 1,6 % гипергликимияга шалдыкканы аныкталды [8].
- Липопротеин спектршщ (ЛП) бузылуы, дислипидемия, гипергомоцистеинемия. Атаулы фактор жогары тыгыздьщта теменп децгейдеп липопротеидтерден (ХС ЖТЛ), темен тыгыздыктагы жогары децгейдегi липопротеидтерден (ХС ТТЛ), триглицеридтердщ жогары децгейi (А- апоА аполипопротеинi жэне В - апоВ аполипопротеиш) байкалады. ХС ЖТЛ теменп децгеш жасуша мембранасындагы холестериннщ баяу жылдамдыкпен алмасуы трансмембраналык потенциалдыц (ТМП) езгеруiне жэне жасушаныц энергиялык тапшылыгына экеледi [5]. ХС ЖТЛ 1 мг/дл есуi ЖЦТА кауiп факторыныц 2%-3% дейiн темендеуiмен сэйкес. Дислипидемия атеросклероздыц дамуында жэне ЖЦТА катысты аурулардыц аскынуында басты рольдi ойнайды [18]. Цазiргi тацда керсетшген кауiп факторлары гылыми ортада кецшен талкыланып, зерттеулердiц жаца турше жаткызылады.
3. Жеке, дара.
Факторлардыц жеке, дара тобы езгерiссiз, ягни, керсеткштердщ калыпты куйде сакталуымен сипатталады.
- Жынысы [4,13]. Жынысы «ер» болса согурлым ЖЦТА шалдыгу каупi жогары.
- Жасы [4,6,16]. ЖЦТА шалдыгу керсеткiшi адам жасы улгайган сайын артады.
- Отбасылык жэне жеке анамнез [18,30,42], мысалы, отбасылык анамнез кезшдеп ерте жастагы коронарлы атеросклероз ауруына шалдыгу.
- Генетикалык бешмдшМ [4,12,30]. Генетикалык белгiлерi кауiп факторыныц шш баска да тYрлерiн аныктай алады.
II. Сырткы каут факторлары 1. 6мiр CYPУ салты
- Темега шегу, соныц iшiнара (пассивт^ тарту. ЖИА-ныц аскынуы осы темекшщ зардабынан болады, статистикалык мэлiметтерге суйенсек, 35-40 % курайды. Оныц 8 %-ын пассивтi темекi тартудан кайтыс болгандар курайды [35]. Ресейдегi атаулы кауш факторыныц керсеткiшi 25,3%-га жеткен [8].
- Диеталык факторы [12,18]. Майлылыгы кунарлы тагамдарды KYнделiктi диетада кабылдау аркасында холестерин мелшерi арта туседь Дурыс мелшерде кекенiстер мен жемiс-жидектердi KYнделiктi тамактануда колданбагандыктан кажета дэрумендер агзага жетпейдi, нэтижесiнде ЖИА салдарынан елiм-жiтiмнiц саны 11 % курап отыр. Тузды тагамдарды жш колданудыц аркасында АГ, соныц салдарынан ЖЦТ аурулары ершiп тур.
- Дене шыныктыру, физиологиялык белс■ендiлiк [12,18,21,27]. Кунделш^ емiрде дене шыныктырудыц жеткшшаздИ жэне аз кимылдаудыц (гиподинамия) нэтижесшде ЖИА керсеткiшi 30 % жеткен, ал диабеттга 27 % [35]. Кешнп зерттеулердiц нэтижесi бойынша узак мерзiмдi белсендi эрi ауыр физикалык жаттыгулардыц тиiмдiлiгiне кумэн бiлдiредi. Эаресе ЖЦТ ауыратын наукастарда катысты. Алынган мэлiметтер негiзiнде адамдарга KYнiне 30 минуттан артык жаяу журу пайдалы. Цалыпты ЖYрiстiц езi журек-кан тамырларыныц жуйесше жаксы эсер етедi [5].
2. Сыртк;ы орта факторы
- Психоэлеуметтж жэне экологиялы; факторлар [2,5,12,18]. КYнделiктi стресс пен депрессияныц салдарынан ЖЦТ аурулары ас;ынады. ЖYЙке ЖYЙесiне ;ысым тYCкенде ЖYректiц оттегiнi тутыну ;ажеттшп артады, соныц салдарынан миокард ишемиясы туындайды. Ол метаболизм синдромыныц вршуiне жэне ;арыншалы; аритмияныц индукциясына экеледi. Стресс ЖYрек-;ан тамырларыныц ауруларын ас;ындырады [5]. Цаз1рп тацда бойын YPей билейтiн адамдардыц кврсеткiшi халы;тыц 10,5% - 21% ;урайды (19-20% эйелдер жэне 8-10% еркектер). Соныц шшде АГ бар нау;астарда KYЙзелiс кврсеткiшi жогары (;алыпты KYЙi - 48%, жогары керсеткш - 43,5% адамдарда кездеседi), ол адамныц iшкi ;ор;ынышы мен уайымы салдарынан да болады (;алыпты - 41,5%, жогары кврсеткiш - 55,5% адамдарда кездесед^ [2].
Цауш факторыныц жетi тYрi - темек шегу, жогары АЦ жогары ДМИ, гиперхолестеринемия, гипергликемия, турмыста квквнiстер мен жемiстердi аз ;олдану, физикалы; белсендыжтщ жетiспеушiлiгi ЖЦТА экеледi, соныц салдарынан елiм-жmм кврсеткiшi 61% ;урап отыр. ДYние ЖYзi бойынша оныц мeлшерi 30% жеткен. Осы ;ауш факторларыныц салдарынан ЖYректiц ишемиялы; жэне гипертоникалы; аурулары ас;ынып влiм-жiтiм кврсеткiшiн 75%-га жеткiзген [35].
Цауш факторларыныц кептИнен, темекi шегу, семiздiктен ;арыншаныц белсендыж индексi темендейдi, сонды;тан нау;астар арасында дерттен айыгып кету керсеткiшi ете аз [6]. ЖИА салдарынан елiм керсеткшш азайту Yшiн алдын алу жолдарын жасау керек, яки, АЦ темендетiп ;адагалау, холестерин керсеткiшiн темендету т.с.с. Алайда 60-тан ас;ан ер азаматтарда ЖИА бар болтан жагдайда дэстYрлi ;ауш факторлары елiмнiц керсеткшше ы;пал етпейтiндiгi аны;талды. Мацыздысы - ХС ЖТЛ-дыц жэне апоА1 аз мелшерь апоВ/апоА1 мэнiнiц артуына сэйкес. ДэстYрлi ;ауш факторларыныц тYрлерiн аны;тауда заманауи талаптардыц болжамдары мен алдын алу жолдары жеткiлiксiз, ЖYрек-;ан тамырларыныц ауруы артып келедi. Жалпылама зерттеулер дэстYрлi ;ауш факторларыныц барлыгын ;амти алмайды, эрi инфарктiге шалдыгатын нау;астардыц алдын алмайды. Яки, емдеу жолдары дурыс ;ойылмагандык;тан нау;ас тиiстi ем алуга мYмкiндiгi жо;. Сонды;тан кейiнгi жылдары ;ауш факторларыныц жаца тYрлерiн багалау эрi зерттеу тиiмдi болады деген тужырым бар. Цауш факторыныц жаца турлерь
Кейiнгi он жылда медицинаныц гылыми ецбектерiнiц басым белИ ЖЦТА багытталган жаца ;ауш факторларыныц тYрлерiн зерттеуге арналган. Келешекте ЖИА, атеросклероз бен ЖYрек-;ан тамырлары ауруларыныц ас;ынуын болжау ар;асында алдын алу жолдарын табуга болады деген Yмiт бар. Ол зерттеудi ;азiргi ЖЦТА нау;астарынан жина;талган мэлiметтер негiзiнде ЖYргiзуге мYмкiндiк бар [6,18,24,30,26,29]. Алгаш;ыда ;ауш факторларыныц жаца тYрлерi ;осымша модельдер есебшде ;олданылды, яки дэстYрлi факторлардыц ;осымшасы тYрiнде оныц ;ызметш на;тылау жэне дамыту ма;сатында пайдаланды. Байесов критерийлерш ;олданудыц растыгын дэлелдеу Yшiн ^ке асырылды [26,30]. Алайда кейiнгi кезде ;ауш факторларыныц жаца тYрлерiн ЖЦТА ас;ынудыц жэне ЖYрек-;ан тамырлары ауруына шалдыгу белгiлерi есебiнде ;олдануда. Оларды ЖЦТА бай;алмаган нау;астарда ;ауш стратификациясыныц ЖYЙесiнде ;олдану ар;ылы аныщтауга болады.
ЖЦТА ;ауш факторларыныц жаца тYрлерiне созылмалы ;абынудыц биохимиялы; маркерiн, ЖYректiц электрлiк белсендiлiгi кардиомиоциттiц жасуша мембранасыныц ;алыпты жагдайын ;амтамасыз ететiн интегралды маркерi есебiне жат;ызады, сондай-а; иммунологиялы; факторы жэне т.б. сипаты бар [6,18,24,29]. Осы жжтеудщ ар;асында ;аушт факторлардыц бYгiнде белгiлi жаца тYрлерiн ;арастырса;:
1. Биохимиялык; маркер! (зертханалыц).
- Жогары сезiмтал С-реактивтi акуыз (жсСРА) децгейiнiц жогарылауы [10,17,22,28]. ЖсСРА керсеткшшщ есуi
атеросклерозды ;ау1птщ жэне наук;астарда1ы журек-;ан тамырлары ауруларынан кей1нг1 ;олайсыз салдарыныц тэуелс1з факторы екен1 керсетшген.
- Липопротеин ассоциацияланган фосфолипазасыныц жогары децгей1 Лп-ФЛ А2 (Lp-PLA2), патогенездеп атеросклерозды туй1ншектерд1ц (АСТ) ;алыпсыз пайда болуында мацызы зор, сонды;тан ;ауштщ элеуетт1 маркер1 болады [25,29,40].
- Гомоцистеиннщ жогары децгей1 [16,26]. Децгей елшемдер1 бауырдан алынатын ;анныц сарысуынан жасалады. Атаулы керсетк1ш ЖЦТА багалау кез1нде уз1л1сс1з айнымалы рет1нде ;олданылады.
- (а) Липопротеинн1ц ;оюлыгы [7,16,26,34]. Атаулы липопротеиннщ ;ан ;урамында болуы ЖЦТА аны^тауга мумк1нд1к беред1. Ол ЖЦТА децгейш жасына, жынысына, диетасына, физикалы; белсенд1л1г1 мен темек1 шегу/шекпеуше, ара;-шараптарды ;олдануына ;арамастан аны;тайды.
- Липидт1 спектр (апоакуыздар апоА, апоВ, апоС, триглицеридтер, липопротеиндерд1ц ремнанты, ТТЛ к1ш1пр1м белшектер1, ЖТЛ типтестер1, жогаргы тыгыздыщтагы холестерин липопротеиндер1н1ц (ХС)теменг1 тьиыздьиыг ден жогары тыгыздыада дей1нг1с1. - ХС ТТЛ/ХС ЖТЛ) [7,18,24,26,36,37].
- Тромбогенд1/антитромбогенд1 факторлар (тромбоциттер жэне факторлардыц уюы, фибриноген, VII белсенд1 факторы, плазминоген-1 белсенд1л1г1н ;амтамасыз етет1н ингибитор, плазминогеннщ жасушалы; активаторы, Виллебранд факторы, V Leiden факторы, С протеиш, III антитромбиш) [23,26].
2. Физиологиялык (куралдык) факторлар.
- Куре тамырларындагы интим-медиасыныц жиынты; ;алыцдыгы (ИМЦ) [24,26,31]. УДЗ-ныц жогары мумк1нд1ктер1 нег1з1нде Куре тамыр артериясыныц орналас;ан жерлер1нен елшемдер алынады, арнайы мамандандырылган орталы;тарда атаулы зерттеулер журпзшедь Цаз1рг1 тацда ;асиеттершщ болжамдарын жасау мэселес1 жэне атаулы керсеткштердщ елшемдер1н б1р1кт1ру тал;ылануда.
- Иы;- тобы; индекс1 (ИТИ, ABI) [26,39], эрб1р тобы;тагы систолды; АЦЦ оц ;олдыц систолды; АЦЦ сэйкеслп.
- Коронарлы кальций индекс1 (ККИ, САС) [14,26], ол коронарлы артериядагы кальцийд1ц мелшер1н аны;тауга мумк1нд1к бередь Рентгенографиялы; бейнелерд1 ецдеу кез1нде балл непзшде есептелед1 немесе сэулел1к электронды компьютерл1к томографияныц тэс1л1 ар;ылы жасалады. Цаз1рп тацда атаулы елшемдер журпзуде бек1т1лген норматив жо;.
- Пульс тол;ындардыц таралу жи1л1г1, жылдамдыгы (ПТЖ, PWV) [14,26,38,41]. Кептеген зерттеу нэтижелер1 атаулы керсетк1шт1ц басымдылыгын керсетед1, атеросклерозбен ;ан тамырыныц ;абыргасы за;ымдалган маркер есебшде жэне журек-;ан тамырлары ауруларыныц ас;ынуы немесе ел1м ;ауп1 бар, белпс1 бай;алмайтын нау;астар арасында да. Тэж1рибеде б1р гана ;ау1п факторын зерттеп багалау жетк1л1кс1з, сонды;тан оларды жина;тап аны;тайды, ЖЦТА ;ауп1н багалау шкаласында орын тапты. Осыпан ;оса ;олданылатын ЖЦТА ;ау1п стратификациясыныц шкаласымен толы;;анды танысу ;ажет.
Журек-кан тамырлары каупiнiц стратификациясын аныктау максатында колданылатын заманауи шкалалардыц салыстырмалы талдамасы. Цаз1рг1 тацда ;ау1п жагдайын багалаудыц мацызы арта тусуде, ол 5-10 жылда журек-;ан тамыры ауруына шалдыадан нау;астыц жалпы жагдайын болжамдауга мумкшдж беред1, сондай-а; журек-;ан тамыры ауруы патологиясы жо; нау;астарды ба;ылауга алады. Популяциялы; ;ау1пт1 аны;таудыц б1рнеше модельдер1 бар. Оныц барлыгы улкен популяциядагы ауру ;ауп1н1ц кеп факторлы талдауына нег1зделед1, оны ба;ылау уш1н уза; уа;ыт керек. Эрине, атаулы жуйеш жет1лген деп толы;;анды айта алмаймыз. Ец алдымен онда ;аз1рг1 тацда аса белпл1 барлы; факторлар ескерымеген. АЦ дэрежес1не нег1зделед1, сарысудагы холестериннщ жалпы мелшер1, темек1 шегу1, жынысы мен жасы, сондай-а;, отбасылы;
анамнез, семiздiк, дене массасыныц артык болуы жэне т.б. Kayin факторлары ескершмейдь Сондай-ак кайталанатын факторларды белгiлi тэсшдер аркылы алуы кабылданбайды. Тагы бiр мэселе, атаулы жуйеде аймактык ерекшелштер, тамактану сапасы, болжамга ыкпал ететш баска да факторлар карастырылмайды. Зерттеу жуйелершщ басым бвлiгi коронарлы жагдайларга, МИ, стенокардияга кеп назар аударган. Соныц салдарынан барлык журек-кан тамыры ауруларын камтымайды, коронарлы ауруды гана зерттейдi.
1. ^аушт багалаудыц фрамингемдж шкаласы.
Каушэт багалау фрамингем шкаласы (КФШ) - жан-жакты интеллектуалды багалау куралы, ол журек-кан тамыры ауруларыныц кауш факторларын дэстYрлi турде аныктайды. Денсаулык сактау саласында дэстYрлi каут факторлары мацызды орын алгандьщтан, тшмдшпмен, дэлелдiгiмен ерекшеленедi, атаулы модельдердегi факторлардыц езгерiсiне ыкпалы, атаулы шкалалар непзшде ЖКТА белгiсi байкалмаган наукастарда колданылу тиiс [24,30,35]. Кептеген зерттеулерде эр тYрлi демографиялык жэне этникалык топтар бойынша дэл осы багалау куралы кецшен колданылатындыгы дэлелдендi. КФШ болжамдау мумкшдИ наукастыц тургыльщты мекен-жайына карай аныкталады. Фрамингемде оныц мелшерi ер азаматтар ушш 0,79 жэне эйелдерде 0,83 кураса, ал Нью-Йоркте екеуше де ортак 0,68 курайды. Еуропа елдершде атаулы курылгыныц болжамдык дэрежес Данияда - 0,75, Италияда - 0,72, Францияда - 0,68, ¥лыбританияда - 0,62. Журпзыген 27 зерттеудщ нэтижесiнде КФШ куралыныц керсеткiшi баллдар есебшде пайдаланылды, шынайы дэлелденген жэне болжаммен айтылган мэлiметтердiц сэйкессiздiгi 0,43 популяциядагы жогары кayiп кaтерiнен 2,87 популяцияныц теменгi кayiп керсеткiшiне дешнп аралыкты камтиды. КШФ мэлiметтерi АКШ елдерiн зерттеу нэтижесiнде жасалды. Сондыктан сол елдi мекендегi керсеткiштерi шындыкка сай. Алайда бул дэйек оны баска аймактарда колдануга болмайтындыгын жокка шыгарады, баска мемлекеттерде де колданыска ие. Осы жуйенщ кептеген модификациясы атаулы шкаланы дуние ЖYзi елдерiнде колдануга болатындыгын растайды. Еуропаныц ак жэне кара нэалдерше, азиялык американ азаматтарына, Yндiлерге, Азияныц кейбiр мемлекеттерiне де катысты (мэселен Кытайда) [30].
Кaзiргi тацда кауштщ Фремингем шкаласын колдану туралы, оныц мэлiметтерiне сенуге болатындыгын растайтын мыцдаган гылыми жарияланымдар бар, мэселен, Еуропалык аймакта кayiп катер керсеткiшi элдекайда темен екендiгi Фремингем aлгоритмi непзшде аныкталды.
2. ESH/ESC (2003, 2007) шкаласыныц мiнездемесi. Бiрнеше жылдыц аралыгында Гипертонияныц еуропалык когамдастыгы (ESH) жэне Кардиологтардыц еуропалык когамдастыгы (ESC) усыныстарга негiзделiп жумыс жасады, Еуропадагы жагдайды ескере отырып ВОЗ жэне
ШШ
tuик ПиуН /ИЧ] (П?3-2018 \ g f
Халыкаралык гипертония когамдастыгы (ISH) бiрлесiп шыгарды. 2003 жылы ESH/ESC ез усыныстарын жариялау туралы шешiм кабылдады, ВОЗ/ISH усыныстары экономикалык жагдайы мен медициналык кызмет керсету ерекшелiгi бар мемлекеттерге арналады, онда еуропа мемлекеттерiне бейiмделмеген диагностиканыц жэне емдеу жолдарыныц бiркaтaр усыныстары берыген. 2003 ж. ESH/ESC усыныстары кешнп жылдары медициналык кауымдастыкта кецшен колдау тауып, кептеген медициналык ецбектерде дэйектеме есебшде келэтршдь Алайда 2003 жылы артериалды гипертонияныц диагностикасы мен емдеу жолдары езгерiп, атаулы усыныстарды кайта карастыру тапсырылды [32]. Сан жылдар бойы aнтигипертензивтi емдеу жолыныц негiзгi жэне жалгыз тэсiлi АК керсеткшш багалаудан алынды. Мундай тэал JNC 7 есебiнде сакталганымен 2003 ж. ESH/ESC усынысында артериалды гипертонияныц диагностикасы мен емдеу жолдарында ЖYрек-кaн тамыры ауруыныц жалпы кауш катерш ескеру кaжеттiлiгi айтылган. Себебi артериалды гипертониясы бар наукастардыц кебшде окшауланган АК кетерiлyi байкалган, наукастардыц басым кепшышшде ЖYрек-кaн тамыры кауш факторыныц косалкы тYрлерi де кездеседь
2003 ж. ESH/ESC усынысы бойынша ЖКТА топтамасы ВОЗ/ISH мэлiметтерiне непзделш жасалган, АК «калыпты» KYЙдегi жэне «жогары калыптагы» наукастарды коса есептегенде. Атаулы топтамалар шынайы усыныстардан курастырылган. Кayiптiц «темен», «орташа», «жогары», «ец жогаргы» терминдерi 10 жылдыц шшде ЖYрек-кaн тамыры кayiп дэрежесi ескен жэне соныц салдарынан елiм керсеткiшi арткандыгын растайтын болжамдык есебiн керсетедь Бул мэлiметтер фрамингем зерттеyлерiне немесе SCORE модельдерше CYЙене отырып жасалады. «Косымша» жэне «косалкы» терминдерi шынайы кayiп кaтердiц мелшерiн орташа есеппен салыстырганда жогары екендiгiн керсетедi.
Атаулы усыныстарда жогары дэрежедегi кayiптер карастырылды, ЖYрек-кaн тамырына шалдыккан наукастарды сауыктырудыц мэселесiн белек талкыга алу кереклп айтылды. Негiзгi клиникалык елшемдерiне карай кауш стратификациясында колданатын кayiп факторлары (демографиялык, антропометриялык, ЖКТА ертерек байкалатын отбасылык aнaмнезi, АК, темек шегу, глюкоза мен липидтедiц керсеткш^, агзалардыц закымдалуы, кант диaбетiне шалдыгуы жэне 2003 жылдыц усынысындагы клиникалык жагдайы, 1-кестеге назар аударыцыз. ЕОАГ/ЕОА усыныстарын колдануда келесi диагностикалык зерттеудщ этаптарынан етyдi кездейдi: АК елшеу, отбасылык жэне медициналык aнaмнездi аныктау, физикалык зерттеу, зертханалык зерттеулер, генетикалык талдау жэне закымдалган агзаныц белплерш аныктау (жYрек, тамырлар, бYЙрек, ми, кез уяшыгы).
Кесте 1 - 2003 ЕОАГ/ЕОА шкаласы бойынша болжау факторларыныц ЖYЙесi
Цауш факторлары Агзалардыц ауру бергглершетз (симптомсыз) зак;ымдануы
- АК систолдык жэне диастолдык магынасы - Пyльстiк АК (карт адамдарга катысты) - Жасы > 55 жастагы ер азаматтар жэне > 65 жастагы эйелдер - Темек шегу - Дислипидемия (ХС > 5,0 ммоль/л немесе ХС ЛНП > 3,0 ммоль/л) немесе ХС ЛВП < 1,0 ммоль/л ер азаматарда жэне < 1,2 ммоль/л ер азаматтарда немесе ТГ > 1,7 ммоль/л - Аш карынга плазманыц гликемиясы 5,6 - 6,9 ммоль/л - Глюкозага толеранттылыгы бузылган жагдайда - Абдоминалды семiрy (белдiц айналасы > 102 см ер азаматтарда жэне > 88 см эйелдерде) - Ерте ЖКТА кезшде отбасылык анамнез (< 55 жастагы ер азаматтарда жэне< 65 жастагы эйелдерде) - сол жак ЖYрек карыншасыныц гипертрофиясы кезiнде ЭКГ керсеткМ (Соколов-Лайонныц индексi > 38 мм, Корнеллдыц индексi > 2440 мм^мс) - сол жак ЖYрек карыншасыныц гипертрофиясы кезшде ЭКГ керсеткМ (СК миокард массасыныц индексi > 125 г/м2 ер азаматтарда жэне > 110 г/м2 эйелдерде) - ¥йкыбез тамырыныц кабыргасы калыцдаган жагдайда (ТКИМ > 0,9 мм) немесе тYЙiншектер - кфСПВ > 12 м/с - иык жiлiншiгiнiц индексi < 0,9 - плазмадагы креaтининнiц аздап есyi 115-133 ммоль/л дейiн ер азаматтарда жэне 107-124 ммоль/л эйелдерде - домалактау CYЗгiсiнiц теменгi есептш жылдамдыгы (< 60 мл/мин) немесе креатининнщ клиренсi (< 60 мл/мин) - микроальбуминурия 30-300 мг/тэу немесе альбумин/креатинин жагдайы > 22 мг/г ер азаматттарда жэне > 31 мг/г эйелдерде
Кант диабет ЖYрек-кaн тамырларыныц ауруы жэне нефропатия
аш ;арын кезшде плазманыц глюкозасы > 7,0 ммоль/л ;айта елшегенде
ЖYKтемеден кешнп плазмадагы глюкоза > 11 ммоль/л
- Цереброваскулярлы; аурулар: ишемиялы; инсульт, церебральды ;ан кету/толу, транзиторлы ишемиялы; шабуыл
- ЖYрек ауруы: миокард инфаркт стенокардия, ЖYрек жеткiлiксiздiгi, коронарлы реваскуляризация
- БYЙрек за;ымданган жагдайда: диабеттж нефропатия, бYЙрек ;ызметшщ бузылуы, протеинурия
- перифериялы; артериялардыц ;абынуы
- ас;ынган ретинопатия: ;ан кету жэне экссудаттар, керу ЖYЙке тамырыныц ушы iсiнген жагдайда_
Келесi мэселелерге назар аудару ;ажет:
1) Метаболистж синдром факторлардыц ;урамдастыгын усынады, олардыц кебi АЦ жогары дэрежесiне сэйкестелген жэне ЖYрек-;ан тамыры ауруыныц ;аушн еселейдi. Алайда оны жеке дара нозологиялы; пiшiн тYрiнде ;арастыруга келмейдь
2) Ас;ынган агзаларга ерекше мэн бершедь себебi белгiсiз езгерiстердiц нэтижесшде ЖYрек-;ан тамыры континуумы аясында аскынгандыгы бай;алады, ;ауш факторлары белгiлi болтан жагдайлармен салыстырганда ;атер мелшерi арта тYCпек.
3) БYЙрек за;ымданганда маркерлер тiзiмi кецейтiлген жэне креатининнiц клиренсш езiне сiцiрiп алады, оны Кокрофт-Голт формуласымен немесе шума;ты; CYзiлу жылдамдыгын есептейдi, оны MDRD формуласына ;ойып шыгарады, атаулы керсеткiштер бYЙрек ауруыныц ас;ынуы салдарынан ЖYрек-;ан тамырыныц ;аушн на;ты аны;тап, багалау Yшiн тшмдь
4) Микроальбуминурияны ;азiргi тацда агзаныц ;аншалы;ты за;ымданганын аны;тау Yшiн ;олданады, ол ;арапайымдылыгын жэне арзандыгын есткерген тэалмен аны;талады.
5) Сол жа; ;арыншаныц концестрациялы гипертрофиясы -;урылымды; елшемi, ол ЖYрек-;ан тамыры ауруыныц ;аушн еселендiредi.
6) Ас;ынган тiндердi багалау басты назарда болуы керек (жYрек, тамыр, бYЙрек, ми), себебi мультиагзаныц езгерiсi жагымсыз болжамдарга экеледi.
7) Цауiптi факторлардыц ;атарына пульс тол;ыны жылдамдыгыныц есуi жатады, iрi артериалардыц ;аттылгы ерте кезде бай;алады, алайда атаулы тэсш клиникалы; тэжiрибеде сирек кездеседi.
8) Тобы;ты- иы;ты; индексiнiц темендiгi (<0,9) -атеросклероз бен жалпы ЖYрек-;ан тамыры ;аушнщ ескенiн растайтын ;арапайым керсеткiшi.
9) Кездерген агзалардыц за;ымдалуын багалау жумысын емдеу кезiнде жэне емнен кешнп уа;ытта ЖYргiзу ;ажет (;аушт стратификациялау ма;сатында), себебi сол жа; ;арынша гипертрофиясыныц регресi жэне протеинурияныц азаюы ЖYрек-;ан тамыры ЖYЙесiне оц ы;пал етедi.
10) ЖYрек согу жиiлiгiнiц (ЖСЖ) керсеткiшiн ;ауш факторларыныц ;атарына ;осуга болады, себебi соныц салдарынан ЖЦТА мен елiм-жiтiм мелшерi жогары. ЖСЖ-ныц артуынан артериалды гипертония ас;ынып, метаболистiк синдром мен метаболистж бузылуга экеледi. Алайда ЖСЖ-ныц ;алыпты KYЙде кецейтiлген диапазонын ескере отырып (60-90/мин), к^рп тацда жалпы ЖYрек-;ан тамыры ;аушне апаратын на;ты дэйектеме жо;.
11) Атаулы шкала бойынша жогары жэне ете жогары ;ауш ;атерi бар топтарга жiктеледi:
- Систологиялы; АЦ > 180 мм. рт. ст. немесе диастологялы; АЦ > 110 мм. рт. ст., сондай-а; систологиялы; АЦ > 160 мм. рт. ст. теменп диастологиялы; АЦ салыстырганда < 70 мм. рт. ст.
- Цант диабеть
- Метаболистiк синдромы.
- ЖЦТА немесе бYЙрек ауруы.
- ЖЦТЦ факторыныц Yш жэне одан да кеп тYрлерi болтан жагдайда.
- Агзалардыц белгiсiз кездегi за;ымдалу керсеткш^ сол жа; ;арыншаныц гипертрофиялы; белгiлерi электрокардиографиялы; (шамадан тыс жагдайда) немесе эхокардиографиялы;; уй;ы безi артериясыныц ;абыргалары ;алыцдай тYCкендегi эхографиялы; белгiлерi;
;алыпты тYPде сарысудагы креатинин мелшерiнiц есу^ шума;ты; CYзiлу немесе креатинин клиренсшщ жылдамдыгы бэсецдегенде; микроальббуминурия немесе протеинурия.
Ескертетш бiр жайт, ;ауш ;атер факторларыныц кеп болуы, ;ант диабетi, агзаныц за;ымдалуы АК ;алыпты KYЙде болтан жагдайда ;аушть
Жогарыдагы усыныстардыц на;ты тужырымды; шектеулерi де бар. Жалпы керсеткш бойынша ЖКТК жас;а байланысты екендiгi мэлiм болды. Жас ересектерде (эаресе эйелдерде) ;ауш ;атер мелшершщ жогарылыгы сирек кездеседi, бiрнеше ;ауш факторларыныц тYрлерi болганына ;арамастан, ;урдастарымен салыстырганда. 70 жастан ас;ан ;арттарда ;ауш ;атер мелшерi элде;айда жогары, сол жастагы бас;а нау;астармен салыстырганда. Сонды;тан емiр жасы улгайган ;арт адамдарга кебiрек кецiл белiнедi, жас ересектерге ;араганда. Сондай-а; тиiстi емдж шаралар ЖYргiзiлмеген жагдайда, кез келген жаста ;ауш ;атер мелшерi жогарылай беретiн болса емiр CYPуi ;ыс;арады. 2003 ж. ESH/ESC усыныстарында керсетыгендей, мундай шектеулерден ;утылуга болады, ескершш отырган ;аушт жагдайларда жас нау;астарды ба;ылау кезiнде ерекше назар аударган жен. Ондайда HeartScore индексiн (www.escardio.org) клиникалы; тэжiрибеге CYЙене отырып ЖКТА профилактикасыныц усыныстары негiзiнде ;олданады. Оны тертiншi бiрлескен жумыс тобыныц еуропалы; ;огамдастыгы усынган болатын. 3. SCORE шкаласы (2003).
Колданысы жецiл эрi ;арапайым еуропалы; SCORE ЖYЙесi усынылады. 2003 жылы Еуропалы; кардиологтар ^огамдастыгы ;абылдап, оныц жина;талган нэтижелерi 2005 жылы Еуропалы; кардиологтар конгресiнде жарияланды, ;абылданган шешiмдер негiзiнде 12 еуропалы; эпидемиологиялы; зерттеулердiц нэтижесi бойынша ;урылды. Соныц iшiнде ресейлiк зерттеу нэтижелер де бар, 250 000 нау;астыц, 3 млн. адам жасына ;арай ба;ылау жумыстары жэне 7000 ЖYрек-;ан тамыры ауруы салдарынан ;айтыс болу жагдайлары тiркелген. Кауiптi багалау ЖYЙесiнiц мэлiметтерi екi кестеде берiлген, оларды ;ауiптiц жогары жэне теменгi керсеткiшi жина;талган эр тYрлi мемлекеттерде ЖYргiзген зерттеулер нэтижесiнде жина;таган. Кауiп дэрежесше ;арай тYCтермен ерекшелеп, эр уяшы;та ;ауiптi багалаудыц на;ты саны керсетыген. Шкалада ЖКТА келесi факторлары ;амтылган, жасы жынысы, ОХ, систологиялы; АК, темекi шегу. Нау;астыц 10 жылдагы ЖКТ ауруынан ;айтыс болу ;аушнщ керсеткiштерi берiледi. SCORE картасына нау;астыц барлы; мэлiметiн енгiзгендегi керсеткiшi ;ауштщ теменгi (< 1%) жэне орташа сатысына 5%-дан кем болтан жагдайда, 5-9% аралыгында жогары, 10 ас;анда ец жогары дэрежесi болып саналады.
Атаулы ЖYЙе шынды;;а сай, себебi бас;аларга ;араганда жеткiлiксiз тустары аз. Бiрiншiден, коронарлы аурудан (АК) бас;а да ЖКТ ;аушн аны;тауга багытталган, сонды;тан ;олдану аясы кец. Сондай-а;, айма;ты; ерекшелiктерiне ;арай багалау ;ызметi енпзыген, ;ауiптiц жогары жэне темен сатысына ;арай Еуропаныц эр тYрлi айма;тарын ;амтитын мэлiметтердi тиiстi кестелерде белш керсетуге MYMKiндiгi бар [19].
Атаулы ЖYЙенiц басты ерекшелiгi Фермингем зерттеулершщ мэлiметтерiнен турмайтындыгында, оныц негiзi 12 еуропалы; эпидемиологиялы; зерттеулерден ;уралган [3].
SCORE ЖYЙесiнiц ерекшелИ ЖКТА белгiлерi байкалмайтын наукастарды зерттеyiнде, колдану жецiлдiгi, эр мемлекетке сай келетш мамандандырылган нускасы ЖYрек-кaн тамырлары ауруы салдарынан елiм-жiтiм керсеткiшiнiц есу немесе темендеyiн аныктайды. Таяудагы 10 жылда ЖКТ ауруы салдарынан болган елiм керсеткiшiнiц жагдайы керсетлген, жогары кayiпке душар мемлекеттер (СолтYCтiк жэне Шыгыс Еуропа, бурынгы КСРО мемлекеттерi), жогары керсеткiшi 5% асады, орташасы 2-4%, теменгiсi 2% курайды [18]. Алайда мундай ЖYЙе аурудыц тек кана елiмге экелетш карастырады.
SCORE кayiптi багалау шкаласы клиникалык тэжiрибедегi ЖYрек-кaн тамырлары ауруыныц (ЖКТА) алдын алу (профилактика) саласында Еуропалык усыныстар жиынтыгына ендi, 2003 ж., жетiстiктерiмен катар бiркaтaр шектеyлерi де бар. SCORE багалауы бойынша ЖКТА кауш келес факторларга сэйкес темендетiлеyi мYмкiн: карттарды зерттеу, ем бастамас бурын аныкталган атеросклероз, урпактан-урпакка таралу кеселi, ХС ЖТЛ, АГ есуь СРА, апоВ/Лп(а), семiздiк жэне гиподинамия [33]. Соган карамастан ЖКТА каушнщ аукымды керсеткiшiн аныктаудыц тиiмдi жолы дэрiгерлер Yшiн амбулаториялык кабылдау кезiнде SCORE шкаласын колдану болып табылады. 4. АТР III шкаласы.
Холестерин керсеткшш темендетyдiц улттык оку багдарламасы (The National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III) КФШ непзшде 10 жылдыц аясында ЖYрек-кaн тамыры ауруларыныц салдарынан кayiп катер керсеткшш багалау[15], экономикалык эсерi мен халык санына байланысты ЖYргiзiлдi.
Зерттеуде тамырлардыц жас кезец концепциясы карастырылды. Кayiп факторыныц бiрнеше тYрлерi аньщталганымен АРТ III эйелдер мен жас еркектердi ЖКТА-ныц теменгi сатысына (<10%) жаткызды. NCEP АТР III соцгы нускасында (5 жэне 10-жылдык зерттеулер негiзiнде) ЖКТАК келесi факторлары ескершд^ жасы (45 жастагы ер азаматтар, 55 жастагы эйелдер), жынысы, ОХ, ХС ЖТЛ, систолдык АК жэне шылым шегу. ЖХС атаулы ЖYЙеге енпзыушщ басты себебi Фрамингем зерттеулершщ алган нэтижелерi бойынша ЖYрек-кaн тамыры ауруларыныц кayiп керсеткiшi ХС ТТЛ-ге караганда элдекайда жогары болды. Кант диaбетi атаулы ЖYЙеде ЖКТА эквивалент болып табылады, сондыктан КД наукастарын жогары кayiп дэрежесiне жаткызады. ЖYЙенiц ерекшелiгi ондагы аныктау кызметшщ «орташа-жогары» кayiпке жiктелiп зерттелyiнде (10 жылдагы елiм-жiтiмнiц кayпi 10% курайды), ал жогарысы (20% курайды). ЖYЙенiц авторлары медициналык кызмет керсетyдегi атаулы жштеулер ЖКТА емдеу жолдарыныц сапасын арттыруга мYмкiндiк бередi деген сешмде. Бул жалпы денсаулык саласына ортак мэселе.
Барлык кауш факторларыныц комбинациялык курамдык белiктерi, экстремалдык мэнi барлар да, 45 жаска дейiнгi темекi шекпейтiн ер азаматтар мен 65 жаска дешнп эйелдердщ 10 жылдык емiрiнде кayiп катер керсеткМ 10% кем болмайды. Соныц салдарынан жогары кауш керсеткiшi бар жастар арасында алдын ала емдеу жолдары карастырылмаган. Сондыктан атаулы мэлiметтер накты эрi толыкканды зерттеyлердi кажет етедi.
ATP-III ЖYЙесiнде кayiп катер керсеткiшiн аныктау SCORE шкаласыныц багалау кызметше сэйкес.
шш
tuик ПиуН /ИЧ] (П?3-2018 \ g f
NCEP-ATP III ХС ЖТЛ децгейiн кетеретiн жэне темендететiн биомaркерлердi толыкканды зерттеп, аныктау кажеттлшш тiлге тиек етт.
5. PROCAM моделi, кayiптi багалау Yшiн атеросклероз бойынша халыкаралык когамдастыктыц усынысы бойынша эпидемиологиялык зерттеyлердiц нэтижесше негiзделген. Атаулы зерттеуге 40 000 наукас катысты. Жаца aлгоритмдердiц кемегiмен атеросклероздыц клиникага дейiнгi жагдайын аныктауга мYмкiндiк туды. PROCAM шкаласы кант диaбетi немесе метаболистк закымдалуы бар наукастарды зерттеуге бешмделген [30]. Онда жасы, ХС ТТЛ, шылым шегу, ХС ЖТЛ, систолдык АК, отбасылык ЖКТА (МИ) анамнезу кант диaбетi жэне т.б. ескерыедь Кayiптi саналатын баллдардыц санагы ЖYргiзiледi: жасы 0-ден 26 дейш, ХС ТТЛ - 0-ден 20 дейiн, ХС ЖТЛ - 0-ден 11 дейiн, триглицерид - 0-ден 4 дейш, шылым шегу - 0-ден 8 дейш, кант диабет - 0-ден 6 дейш, тукым куалаушылык - 0-ден 4 дейш, систолдык АК - 0-ден 8 дейш. Нэтижесшде мэлiметтер есептелш, кесте бойынша салыстырылады, онда 10 жылдык кауш катер керсеткштершщ балл есебшдеп жиынтыгы берiлген.
6. D'Agustino ^аушт стратификациялау ЖYЙесi.
R.B. D'Agostino-ныц баска авторлармен жариялаган ецбегiнде (2008) клиникалык тэжiрибеде ЖYрек-кaн тамыры ауруларыныц каупш багалау Yшiн жаца бiрегей алгоритм енгiзyдi усынады [20,35]. Авторладыц мэлiмдеyiнше, атаулы алгоритм кардиоваскулярлык кayiптi багалаудыц жан-жакты куралы, эрi жалпы тэжiрибелiк дэрiгерлерге пайдалы болатындыгын атап етт. ЖYрек-кaн тамыры кayпiнiц ерекшелiгiне карай эйел мен ер азаматтарга жеке тYрде алгоритм жасалды. Алынган мэлiметтер негiзiнде келесi кayiп факторлары карастырылды: жасы, кандагы жалпы холестериннiц мелшерь холестериндегi жогары тыгыздыктагы липопротеидтердiц болуы, систолдык артериалды кысымныц керсеткiшi, антигипертензиялык дэр^ дэрмектердi колдану, шылым шегу, кант диабет. Кандай да фактордыц бар болганына карамастан эр мэлiмет багаланып, сараптама ЖYргiзiлдi, мелшерiне карай кауштлш децгейi аныкталады. Наукастыц
«кардиоваскулярлык жасын» аныктауга мYмкiндiк бередi. Бул шкала наукастыц бiрiншi дэрiгер кабылдауында болганда ЖКТАК багалауга мYмкiндiк береди алынган мэлiметтер негiзiнде косымша зерттеу ЖYргiзy кaжеттiлiгi белгiленедi. Алайда мэлiметтердiц накты болмауына байланысты атаулы курал iс ЖYзiнде колдау таппады, ез мYмкiндiгiн толыкканды керсете алмады, артериалды кабырганыц курылымын нактылы бейнелей алмады. Цорытынды. Заманауи жацалыктардыц ашылуы мен жаца технологиялардыц енгiзiлyiне карамастан ЖYрек-кaн тамыры ауруыныц аскынуын болжамдайтын, алдын алатын куралдар жеткiлiксiз. Сондыктан жаца факторларды колданудыц болашагы бар деп ойлаймын. ЖYрек-кaн тамыры ЖYЙесiнiц закымдалуы кезшде клиникалык белгiлерi жок наукастарда, кауш стратификациялау ЖYЙесiнде кецiнен колданыс табатындыгына сенемiн. Карастырылган заманауи ЖКТК стратификациялау ЖYЙесiн толыкканды деп карастыруга болмайды, себебi кaзiргi тацда белгiсiз кауш факторлары да болуы ыктимал, ал жогарыда айтылган ЖYЙелерде дэстYрлi кауш факторларына негiзделген зерттеу нэтижелерi усынылган. Толыктырулар мен жаца кayiп факторларын ескере отырып мэлiметтердi енгiзген жагдайда ец тиiмдiсi ЕОАГ/ЕОК (2003,2007) шкаласыныц усыныстары деген тужырымга келдiм.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Акчурин Р.С., Борисенко А.П., В.И. Бураковский В.И. Под редакцией Е.И. Чазова. Болезни сердца и сосудов. Руководство для врачей: в 4 т. - М.: Медицина, 1992.- Т.2. - 168 с.
2 Антонышева О.В., Козловский В.И. Инфаркт // ВГМУ Хабаршысы.- 2010.- Т.9.- №2.- Б. 1-8.
3 Барбараш Л.С., Шафранская К.С., Иванов С.В. Болезни сердца// Патология кровообращения и кардиохирургия. - 2010. - №2. -52-56 б.
4 Давидович И.М., Афонасов О.В., Зубок В.А. Сердечный приступ// Consil. Medicum.- Т.12. - №1. - Б. 19- 22.
5 Левашовтыц С.Ю диссертациясы. Особенности взаимосвязи «традиционных» факторов риска и первой производной ЭКГ в развитии коронарного атеросклероза, первичного инфаркта миокарда и прогнозировании исходов стабильной стенокардии (клинико-эпидемиологическое и экспериментальное исследование): автореф. дис. ... д-р.мед. наук - М., 2009. - 126 с.
6 Танцыревтыц И.В. диссертациясы. Вклад «традиционных» и «новых» факторов риска в прогнозирование выживаемости у мужчин в возрасте 60 лет и старше с ишемической болезнью сердца: Автореф. дис. ... д-р.мед.наук - Тюмень, 2010. - 106 с.
7 Кухарчук В.В., Сусеков А.В., Зубарева М.Ю. Профилактика сердца // Кардиоваскулярная терапия и профилактика. -2009.- № 8(6). - Б. 192- 276.
8 Лазебник Л.Б., Гайнуллин Ш.М. Актуальные вопросы кардиологии, неврологии и психиатрии. - М.: 2005. - 285 с.
9 Оганов Р.Г., Фомина И.Г. Болезни сердца: Руководство для врачей. - М.: Литтерра, 2006. - 142 с.
10 Райфай Н. Клинико-лаборатор.консилиум. - М.: 2009. - С.10-11.
11 Симонова Г.И., Никитин Ю.П., Глушанина О.М. Бюллетень СО РАМН. - М.: 2006.- С. 88-92.
12 Сторожаков Г.И. , Горбаченков А.А. Руководство по кардиологии: Учебное пособие в 3 т. - М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008. - Т.1.- 684 с.
13 Чепурина Н.А., Шальнова С.А., Деев А.Д. Ишем. болезнь сердца // Consil. Medicum. - 2009. - №1. - С.15-20.
14 Altunkan S., Oztas K., Seref B. Infarct // European Journal of Internal Medicine. - 2005. - Vol. 16, №8. - 584 с.
15 Anonymous. Third report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert panel on detection, evaluation and treatment of high blood cholesterol in adults (Adult Treatment Panel III) final report // Circulation. - 2002. - №106. - Р.3143-3221.
16 Bonow R.O, Mann D.L., Zipes D.P., etc. Braunwald's Heart Disease: A Textbook of Cardiovascular Medicine, 9th Edition - Elsevier. - 2011. -2048 р.
17 Buckley D.I., Fu R., Freeman M., etc. Annals of internal medicine // Consil. Medicum. - 2009. - Vol. 151, №7.-Р. 483-495.
18 Chambless L.E, Folsom A.R., Sharrett A.R., etc. Ischemic heart disease // J. of Clin. Epidemiol. - 2003. - Vol. 56, №9. - Р. 880-890.
19 Conroy R.M., Pyorala K., Fitzgerald A.P., etc. Сardio disease // Eur. Heart Journal.- 2003.- Vol. 24.-P. 987-1003.
20 D'Agostino R.B., Ramachandran Sr., Vasan S. etc Dyspnea // Circulation.-2008.-№117.-Р. 743-753.
21 Farpour-Lambert N.J., Aggoun Y., Marchand L.M., etc. Arrhythmia // J. Am. Coll. Cardiology.- 2009.- Vol. 54, №25.-Р. 2396-2406.
22 Folsom A.R., Aleksic N., Catellier D., etc. Hypertension // Am.Heart J. -2002.-Vol.144, №2. - Р.233-238.
23 Global health risks: Mortality and burden of disease attributable to selected major risks. - Geneva: 2009.-Р. 62.
24 Greenland P., J.S. Alpert J.S., Beller G.A., etc. Myocardial infarction // Journal of the Amer.Coll. Cardiology.- 2010.- Vol. 56, №25.-Р. 21822199.
25 Tompson N. Heart Protection Study Collaborative Group // J. Intern. Med.- 2011.- Vol. 268, №4.-Р. 348-358
26 Helfand M., Buckley D.I., Freeman M., etc. C-Reactive Protein as a Risk Factor for Coronary Heart Disease // Annals of Internal Medicine.-2009.-Vol.151,№7.-C 496-507.
27 Kozakova M., Palombo C., Mhamdi L., etc. An external file that holds a picture // Stroke.- 2007.- Vol.38, №9.-Р.2549-2555.
28 Lakoski S.G., Cushman M., Criqui M., etc. Metabolic syndrome and risk of cardiovascular disease // Am. Heart J. - 2006.- Vol.152^3.^. 593-598.
29 Libby P., Ridker P.M., Hansson G.K. Leducq Transatlantic Network on Atherothrombosis // J. Amer. Coll. Cardiol.- 2009.-Vol. 54.-P. 21292138.
30 Lloyd-Jones D.M. Prediction of lifetime risk for cardiovascular disease by risk factor burden at 50 years of age // Circulation.- 2010.- Vol. 121.-Р.1768-1777.
31 Lorenz M.W., Kegler S., Steinmetz H., etc. Carotid intima media thickness (IMT) progression is increasingly used as a surrogate for vascular risk // Stroke.- 2006.- Vol. 37, №1.-Р. 87-92.
32 Mancia G., Backer G., Dominiczak A. etc. Practice guidelines for the management of arterial hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and the European Society of Cardiology (ESC) // Eur. Heart Journal.- 2007.- Vol. 28.-P.1462-1536.
33 Marques-Vidal P., Rodondi N., Bochud M., etc. Predicted 10-year risk of cardiovascular mortality in the 40 to 69 year old general population without cardiovascular diseases in Germany // European Journal of Cardiovascular Prevention & Rehabilitation. - 2008. - Vol. 15, №4. - Р. 402-408.
34 Nordestgaard B.G., Chapman M.J., Ray K., etc. Low-density lipoproteins cause atherosclerotic cardiovascular disease. 1. Evidence from genetic, epidemiologic, and clinical studies // Eur.Heart J.- 2010.- Vol. 31,№23.-Р. 2844-2853.
35 Pencina M.J., D'Agostino R.B., Larson M.G., etc. Predicting the Thirty-year Risk of Cardiovascular Disease: The Framingham Heart Study // Circulation. - 2009. - Vol.119.-P. 3078-3084.
36 Serban С., Susan L., Mateescu R., etc. Olmesartan Combined With Amlodipine on Oxidative Stress Parameters in Type 2 Diabetics, Compared With Single Therapies // Medical & Surgical Research.-2010.- №2.-P. 98-99.
37 Sharrett A.R., Ballantyne C.M., Coady S.A., etc. A Randomized, Double-blind, Placebo-controlled, Multicenter Long-term Safety and Tolerability Study of ETC-1002 in Patients With Hyperlipidemia at High Cardiovascular Risk Who Are Not Adequately Controlled by Their Lipid-Modifying Therapy // Circulation.-2001.- Vol. 10, №10. - Р.1108-1113.
38 Song H.G., E.J. Kim E.J., H.S. Seo H.S. etc. elmisartan Versus Valsartan in Patients With Hypertension: Effects on Cardiovascular, Metabolic, and Inflammatory Parameters // International Journal of Cardiology.- 2010.- Vol. 139, №3.-Р. 263-268.
39 Taylor-Piliae R.E., Fair J.M., Varady A.N. etc Myocardial infarction // Am.H. Jour.- 2011.-Vol. 161, №5.-Р. 579-585.
40 Barton M.M. The Lp-PLA2 Studies Collaboration group // Lancet.- 2011.-Vol. 375, №9725. - Р. 1536-1544.
41 Van Popele N.M., Mattace-Raso F.U., Vliegenthart R., etc. Cross-Sectional Relations of Arterial Stiffness // Journal of Hypertension.- 2006.-Vol. 24, №12. - Р. 2371-2376.
42 Winkel B.G, Holst A.G, Theilade J., etc. Cardiovascular causes of sudden unexpected death in children and adolescents // Eur. Heart Journal.- 2011.- Vol. 32,№8.-Р. 983-990.
Вестник Ка^ЖЖУ №3-2018
С.Ж. Уразалина, Ш.М. Исмаилова, А.Х. Исабекова
Научно-исследовательский институт кардиологии и внутренних болезней, г. Алматы
ФАКТОРЫ И СОВРЕМЕННЫЕ СИСТЕМЫ СТРАТИФИКАЦИИ СЕРДЕЧНО - СОСУДИСТОГО РИСКА
(ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)
Резюме: в статье представлен литературный обзор современных проблем стратификации сердечно-сосудистого риска. Приведена подробная классификация факторов риска с описанием как традиционных факторов риска, так и «новых». Кроме того, дана характеристика наиболее распространенных систем стратификации (шкал) риска. При этом автор отмечает, что наиболее перспективной с точки зрения доработки и использования новых факторов риска ССЗ является шкала Рекомендаций ЕОАГ/ЕОК (2003,2007, пересмотр ).
Ключевые слова: факторы риска, системы стратификации сердечно-сосудистого риска, оценка риска.
S.J.Urazalina, Sh.M. Ismailova, A.Kh. Isabekova
Scientific-Research Institute of cardiology and internal disease, Almaty
RISK FACTORS AND MODERN SYSTEMS OF CARDIO-VASCULAR RISK STRATIFICATION
(REVIEW)
Resume: The literary review of modern problems of cardio-vascular risk stratification is submitted in article. Detailed classification of risk factors, including traditional and novel factors, is given. Besides the characteristic of popular cardio-vascular risk stratification systems given. Thus the author notes that the most perspective system is the risk scale Recommendations of ESH/ESC (2003, 2007, update ). Keywords: risk factors, system of cardio-vascular risk stratification, cardio-vascular risk assessment
УДК 616.3
ХС.А. Толегенова, 1Г.К.Каусова,2А.Н.Нурбак^1Т, 2Ж.А. Кожекенова, 2М.Н. Жакупова, 2Н.Ж. Дармен
1Казахстанский медицинский университет «ВШОЗ» 2Казахский Национальный медицинский университет им.. С.Д.Асфендиярова
ЗАТРАТЫ РАБОЧЕГО ВРЕМЕНИ МЕДСЕСТЕР ПОЛИКЛИНИК Г. АЛМАТЫ
Рациональное распределение рабочего времени является основой повышения производительности труда любого специалиста, в том числе и медицинских сестер. Объективные критерии в оценке работы медсестерк сожалению, практически отсутствуют. Сколько бы работы ни приходилось на одну медсестру, мы не можем сказать мало это или много, равно как не можем судить о том, правильно или неправильно распределяется ее время в течении рабочего дня. Ключевые слова: медицинская сестра, поликлиника, хронометраж, затраты времени.
Введение. Затраты рабочего времени на различные виды деятельности являются одним из главных показателей, характеризующих рациональность и эффективность организации труда. Труд каждого медицинского работника должен быть так организован, чтобы большая часть его рабочего времени, умственные и физические усилия были направлены на выполнение основных видов деятельности. Правильно организованная работа должна способствовать сокращению вспомогательных и дополнительных видов труда, сохранять работоспособность и хорошее настроение в работе.С целью изучения бюджета рабочего времени медсестер нами было проведено хронометражное исследование по методам Ким С.В., Каусовой Г.К., Шиповой Н.М., Гаджиева Р.С.[1].
Материалы и методы исследования. Изучение структуры рабочего дня МС проводилось не в целях нормирования и разработки стандартов, а было направлено на выявление дефектов в организации труда. В исследовании была изучена структура рабочего дня бмедсестер поликлиник г. Алматы в течении 10 дней методом комбинированного наблюдения. Использовался цифровой метод фотографии рабочего дня по заранее разработанной форме, где указывались основные элементы работы и метод самохронометража.
На первом этапе работы был составлен перечень трудовых операций, сгруппированных по основным видам работ. На протяжении рабочего дня фиксировались все затраты времени медсестер. Все данные хронометражных наблюдений заносились в хронокарту, с помощью которой определялись суммарные затраты времени на тот или иной вид деятельности за 10 рабочих дней, выводилось среднее количество времени за один рабочий день и удельный вес различных элементов работы [2].
Результаты исследования. Согласно результатам проведенного нами хронометражного исследования структуры рабочего дня медсестер в поликлиниках г.Алматы установлено, что наибольшее количество времени затрачивается на работу на приеме и на участке. По затратам рабочего времени профилактическая работа участковых медсестер стоит на третьем месте. Изучение структуры рабочего времени участковых медицинских сестер выявило, что средняя длительность рабочего дня участковых медицинских сестер составляет 9 часов 7 мин. По результатам хронометражного исследования выявлено,что подготовительная работа сестер занимает гораздо больше времени (42,4%), чем другие вид работ. 30,8% занимает прием пациентов и работа на участке составляет 26,8% рабочего времени (рисунок 1).
