Научная статья на тему 'ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА БУТАШНИНГ ҲОСИЛДОРЛИККА ТАЪСИРИ'

ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА БУТАШНИНГ ҲОСИЛДОРЛИККА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
167
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
танлаш / буташ / иқлим шароитлари / шох-шабба / кесиш / ҳосилдорлик / меваси / новдаси / қимматли хўжалик белгилари.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Қаршиев Алишер Эсанович

Ушбу мақолада ўрик боғлари коллекциясида мавжуд навлар ичидан таъбий-иқлим шароитларга бардошли бўлган навлари танлаш ҳамда дарахтларни буташда йиллик ўсувчи новдаларни кесишнинг ўрик навлари ҳосилдорлик таъсири ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Қаршиев Алишер Эсанович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА БУТАШНИНГ ҲОСИЛДОРЛИККА ТАЪСИРИ»

УРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ^АМДА БУТАШНИНГ ^ОСИЛДОРЛИККА

ТАЪСИРИ

Каршиев Алишер Эсанович Тошкент давлат аграр университети Мева-сабзавотчилик ва узумчилик кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.10100112

Аннотация: Ушбу маколада урик боглари коллекциясида мавжуд навлар ичидан таъбий-иклим шароитларга бардошли булган навлари танлаш хдмда дарахтларни буташда йиллик усувчи новдаларни кесишнинг урик навлари х,осилдорлик таъсири урганилган.

Аннотация: В данной статье изучен подбор сортов, устойчивых к природно-климатическим условиям, из числа имеющихся в коллекции абрикосовых садов сортов, а также влияние обрезки однолетних отрастающих ветвей на продуктивность сортов абрикоса.

Annotation: This article examines the selection of varieties that are resistant to natural and climatic conditions from among the varieties available in the collection of apricot orchards, as well as the effect of pruning annual growing branches on the productivity of apricot varieties.

Калит сузлар: танлаш, буташ, иклим шароитлари, шох-шабба, кесиш, х,осилдорлик, меваси, новдаси, кимматли хужалик белгилари.

Ключевые слова: подбор, куст, климатические условия, ветвление, обрезка, продуктивность, плоды, ветвь, ценные хозяйственные признаки.

Key words: selection, bush, climatic conditions, branching, pruning, productivity, fruits, branch, valuable economic traits.

Кириш. Мамлакатимизда урик навларни етиштириш технологияларини ишлаб чикиш буйича тадкикотлар олиб борилган ва муайян натижаларга эришилган. Бирок ^ашкадарё вилояти шароитида махдллий ва интродукция килинган урик навларини танлаш хдмда буташнинг х,осилдорликка таъсири буйича тадкикотлар утказилмаган.

Узбекистон Республикасининг 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида "^ишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш оркали дехдон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, кишлок хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказишда, айникса, 2026 йилга бориб озик-овкат мах,сулотлари хджмини 7,4 млн тоннага, кайта ишлаш даражасини мева-сабзавот буйича 28 фоизга етказиш"1 га алох,ида эътибор каратилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 29 мартдаги ПФ-5388-сон «Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги ^арорлари шунингдек, бу сохдда кабул килинган бошка норматив-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу тадкикотлар муайян даражада хизмат килади.

Урик инсон томонидан маданийлаштирилган кадимги мева турларидан булиб унинг ватани Арманистон х,исобланган булсада, лекин кейинчалик Хитой эканлиги аникланган Шу билан бир вактда урикнинг ватани Урта Осий эканлиги х,ам тасдикланган, чунки хдли х,ам бу ерда урик ёввойи х,олда усади. Урик Узбекистонда эрамиздан олдинги VI-VII асрлардан маълум [2; 19-б.].

Урик (Armenika Mill) авлоди, дарахтининг буйи 15 м гача ва ундан х,ам баланд

1 https://lex.uz/uz/pdfs/5841077

булади. Экилгандан кейин тез хосилга кириб, узок яшайди. Барглари йирик, пишик, купинча ялтирок, банди узун, барг ёзмасдан олдин гуллайди, гули ва меваси деярли бандсиз. Агротехник тадбирлар уз вактида кулланилганда хар йили хосил беради. Урик дарахти иссикка талабчан, шунинг учун бахорда деярли кора сову; булмайдиган ва кишда харорат -28-29°С буладиган худудларда экишга тавсия этилади [3; 30-33-б.]

Урик Узбекистоннинг асосий меваларидан бири хисобланиб, асосан Фаргона ва Зарафшон водийсида куп таркалган. Урикнинг Фаргона, Европа ва Эрон навлари уртасида генетик ухшашлик жихатлари шуки, Кавказ навлари хам дунё буйича етиштирилаётган урик меваларининг асосий кисмини ташкил килади [4; 435-444-б.]. Урик меваси янгилигича, коки килиб ва кайта ишланган холда истеъмол килинади. Урикнинг янги пишган меваси таркибида 8,4-19,0% канд моддаси; 0,3-1,7% турли (асосан урик, лимон ва жуда оз микдорда салицил ва вино) кислоталар; 0,1-1,6% пектин, хамда А ва С витаминлар, данагида 45-58% мой ва 28% га якин оксил, туршагида 80% ва ундан хам купрок канд моддаси мавжуд. [5; 191-б.];.

Урик дарахтларини тартибли шакллантиришда шох-шабба кисмида жойлашган новдаларни куртаклари билан кесиб ташлаш янги новдаларнинг усиш жараёнини кучайтиради. Натижада новдаларнинг кучли усиши кузатилиб, генератив органларининг вазифаси узгариши руй беради. Кесиш эски органларни янгиси билан алмаштиради. Дарахтда шаклланаётган генератив ва вегетатив органларнинг ривожланишида айримлари кучайиши хамда баъзиларида камайиши кузатилади [6; 271-б.].

Х,ар хил кесиш усуллари билан тажрибалар олиб борган В.К. Смиковнинг маълумотларига кура нотугри кесиш натижасида дарахтнинг тарвакайлаб усиб кетиши кузатилган. Навларда хосидорликнинг кескин камайиши, меваларининг майдалашиши, серсувлиги ва ифори камайиши кузатилиб, натижада хосилдорликда солкашликлар юзага келиши намоён булган [7; 7-15-б.].

Тадкикотнинг методологияси. Дала ва лаборатория тажрибалари "Мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси" (Буриев Х.Ч., ва бошка., 2014), бир йиллик новдани усиш динамикаси В.Л.Витковский (1979) услублари асосида олиб борилган. [8; 21-43]., [9; 592-б.].

Тадкикот натижалари ва мх,окамаси Олиб борилган тадкикотларда махаллий ва интродукция килинган урик навларининг кимматли хужалик белгилари урганилганда навларда эрта куртак буртиши ва гунчалаш фазаси 8-10 ёшли Моника Бланка (24/П-28/П), Шалах (27/П-6/Ш), Исфарак (28/П-3/Ш), 6-8 ёшли Шелечко (28/П-7/Ш) навларида аникланган.

Урик навларида тулик барг чикаришдан хазонрезгилик тугашигача 8-10 ёшли Субхоны Заря (2/ГУ-15/ХГ) - 13 кун (227 кун), Юбилейный Навои (4/ГУ-17/ХГ) ва Наджими (5/ГУ-17/ХГ) навлари - 4-5 кун (226 кун) илгари тугаганлиги аникланди. Аксинча, хазонрезгиликни тугаши Моника Бланка (1/ГУ - 4/ХГГ) нави - 13 кун кеч (243 кун) булганлиги аникланди. Шунингдек, куртак буртиши -хазонрезгилик тугашигача йиллик вегетация даврида Субхоны ф) (245 кун), Субхоны Заря (248 кун), Субхоны Гигант (255 кун), Наджими (248 кун) ва Юбилейный Навои (249 кун) навларида - 5555,3°С, Исфарак Бадамский (252 кун), Калони Кандак (241 кун) навларида - 5619,0°С, Шалах (254 кун) ва Исфарак (252 кун) навларида - 5701,3°С хамда Моника Бланка (262 кун) навида - 5761,6°С ФХД да тиним даврига утганлиги аникланди. (2-жадвал).

2-жадвал

Махаллий ва интродукция килинган урик навларининг усиб-ривожланиши фазаси

Навлар номи к а т р у К з; и Гунчалаш Гуллаш Тулик барг Мевании Баргларни саргайши Х,азонрезги лик В егетац ия К уртар буртиши

и ш и Ё а л шл бо о4 о w )и Ч 25 т тугаши бошлан-иши (25 %) o4 о w и у т тугаши кун Ъ е

Субхон ы (st) III III )/III ► /III /III IV VVI VIX X i/X f /XI 62 5 555,3

Моника Бланка Vii ¡/II III III ►/III IV VI ¡/X VIX VX 4 XII 83 5 761,6

Шалах '/II III III /III ¡/III IV VI )/X >/IX )/X f ¡/XI 74 5 701,3

Исфарак ¡/II III III VIII VIII IV VI VX X VX f i/XI 68 5 701,3

Субхон ы Заря III III )/III ►/III /III IV VI VX i X i/X i/XI 56 5 555,3

Субхон ы Гигант III III )/III ►/III )/III IV VI VX )/X '/X f )/XI 61 5 555,3

Наджим и III III III ►/III /III IV VV )/X 9 X VX '/XI 58 5 555,3

Исфарак Бадамский III III III VIII )/III IV VI )/X VX )/X f i/XI 66 5 619,0

Калони Кандак III III /III VIII /III IV VI X 9 X i/X f >/XI 66 5 619,0

Юбилей ный Навои III III III /III ¡/III IV VI ¡/IX X ¡/XI '/XI 59 5 555,3

Махаллий ва интродукция килинган навлари дарахтларининг улчамлари кузатувлар натижасида энг баланд дарахтни 8-10 ёшли Исфарак Бадамский, Исфарак ва Субхоны Гигант хамда 6-8 ёшли Алишер, Гулистан, Курсадык, Сарвари, Буривестник, Краснощекий ва Вымпел навларида намоён булган булса, кичик дарахт баландлиги 8-10 ёшли Субхоны Заря, 6-8 ёшли Темурий, Мароканд, Красный Партизан хдмда Ширпайванд навларида булганлиги аникланди. Энг кичик баландликдаги дарахт танаси 8-10 ёшли Субхоны Заря (23,0 см), Наджими (33,3 см) хдмда 6-8 ёшли Краснощекий (56,7 см), Нурафшон (56,7 см), Салимий (57,2 см), Гулистан (57,3 см), Авецина (58,5 см), Алишер (60,3 см) ва Мулла Садык (61,2 см) навларида, аксинча, баланд дарахт танаси 8-10 ёшли Исфарак Бадамский (57,8 см) хамда 6-8 ёшли Вымпел (73,4 см), Буривестник (66,1 см) ва Темурий (62,5 см) навларида

булди. Дарахт танасини энг йугон урикнинг 8-10 ёшли Моника Бланка (66,6 см), Шалах (59,4 см) ва 6-8 ёшли Курсадык (45,3 см), Нурафшон (43,6 см), Ширпайванд (40,0 см) навларида булган булса, аксинча 8-10 ёшли Субхоны Заря (22,9 см) хдмда 6-8 ёшли Мароканд (30,6 см), Ширпайванд (39,2 см) навларида дарахт тана диаметри ингича эканлиги ани;ланди.( 1-расм)

70 60

1-расм. Урикнинг мах,аллий ва интродукция килинган навлари дарахтларининг улчамлари

Субхоны (st) навига нисбатан шох-шабба баландлигини 46,9-17,2 см юкори курсаткични Исфарак Бадамский (461,6 см), Исфарак (449,9 см), Субхоны Гигант (449,8 см) ва Моника Бланка (431,9 см) навлари намоён килганлиги аникланди.

Шох-шаббаларнинг катордаги кенглиги Субхоны ф) навида - 357,0 см булиб, унга нисбатан катордаги шох-шабба кенглиги Субхоны Заря нави 122,0 см кичик хдмда Шалах навида - 46,7 см баланд эканлиги аникланди. Шунингдек, Субхоны ф) навига нисбатан 79,3-6,7 см га кичик катордаги шох-шабба кенглиги Юбилейный Навои (277,7 см), Исфарак (304,7 см), Калони Кандак (314,0 см), Исфарак Бадамский (318,7 см), Наджими (327,3 см), Моника Бланка (333,0 см) ва Субхоны Гигант навларида (350,3 см) эканлиги намоён булди (2-жадвал).

8-10 ёшли урик навларидаги шох-шабба проекцияси Субхоны ф) навида 16,6 м2 булиб, стандарт навга нисбатан 0,4 м2 кенг шох-шабба проекцияси Шалах (17,0 м2) навида булган булса, аксинча энг кичик Субхоны Заря (10,7 м2) ва Юбилейный Навои (6,8 м2), Калони Кандак (4,9 м2), Наджими (4,5 м2), Моника Бланка (4,2 м2), Субхоны Гигант (4,1 м2) ва Исфарак (3,7 м2) навларида аникланди.

2-жадвал

Урикнинг мах,аллий ва интродукция килинган навлари шох-шабба х,ажми

Навлар номи Шох- шабба баландлиги, см Шох-шабба кенглиги, см Шох- шабба проекцияси, м2 Шох-шабба хажми, м

катор да катор оралигида

Субхоны (st) 414,7 ±8,5 357, 0±6,5 459, 7±7,7 16,6 ±0,28 69,7 ±1,13

Моника Бланка 431,9 ±8,0 333, 0±6,8 366, 7±6,0 12,4 ±0,20 54,2 ±0,97

Шалах 402,9 ±8,2 403, 7±8,2 423, 0±7,9 17,0 ±0,26 68,9 ±1,13

Исфарак 449,9 ±9,2 304, 7±6,2 415, 7±8,2 12,9 ±0,25 59,0 ±1,18

Субхоны Заря 213,4 ±4,4 235, 0±4,8 249, 4±5,1 5,9 ±0,12 12,8 ±0,25

Субхоны Гигант 449,8 ±9,2 350, 3±7,1 353, 4±7,0 12,5 ±0,26 57,1 ±0,89

Наджими 365,0 ±6,7 327, 3±6,7 361, 7±6,7 12,1 ±0,23 44,6 ±0,81

Исфарак Бадамский 461,6 ±9,1 318, 7±6,5 511, 7±10,0 16,6 ±0,32 77,8 ±1,39

Калони Кандак 359,8 ±6,6 314, 0±6,4 368, 7±6,1 11,7 ±0,23 43,0 ±0,67

Юбилейный Навои 336,1 ±6,2 277, 7±5,7 341, 7±6,2 9,8 ±0,20 34,2 ±0,52

ЭКФо,5 17,8 14,8 16,5 0,6 2,2

Sx % 4,6 4,6 4,3 4,4 4,1

Урганилаётган урик навларининг 1 кг мевасига тугри келувчи барг сатхи 8-10 ёшли Моника Бланка (14,1 м2), Шалах (12,2 м2), 6-8 ёшли Красный Партизан (4,9 м2) ва Авецина (4,2 м2) навларида, аксинча, энг кам барг сатхи Исфарак (3,2 см2), (3,4 м2), Субхоны Гигант (4,2 м2), Калони Кандак (4,3 м2), 6-8 ёшли Рухи Джуванон Миона ва Шелечко (1,3 м2), Алишер ва Темурий навларида (1,1 м2) эканлиги маълум булди.

Урик навларининг мева сифати ва хосилдорлиги тадкикотлар натижасида махаллий ва интродукция килинган 2009 йилда экилган урик навларидан бир тупдан энг куп мевани Калони Кандак ва Субхоны Гигант навлари, аксинча, мева сони кам Шалах ва Наджими навларида булганлиги маълум булди. Меванинг улчами йирик меваларни (41-60 г): Шалах, Исфарак Бадамский ва Моника Бланка навларида аникланган булса, уртачадан катта меваларни (31-40 г): Исфарак, Калони Кандак, Субхоны Гигант, Наджими, Субхоны (st), Юбилейный Навои ва Субхоны Заря навларида шаклланганлиги аникланди (2-расм).

2-расм. Мах,аллий ва интродукция килинган урик навларининг мева сони, вазни ва улчами

Бир йиллик новдани кесишда махаллий ва интродукция килинган урик навларнинг бир йиллик новда (назорат) кесилмаган навларга нисбатан 30 см узунликда кесилганда Юбилейный Навои нави (20,4 кг) - 8,5 кг ёки 71,4 % хамда 45 см кесилган Наджими нави (19,9 кг) - 9,5 кг ёки 91,3 % бир туп дарахтдан юкори хосил шакллантирган булса, аксинча, 30 см кесилганда Субхоны Заря нави (11,8 кг) - 0,1 кг ёки 0,8 % хдмда 45 см кесилганда Субхоны Гигант нави (14,6 кг) - 1,5 кг ёки 9,3 %, Исфарак (15,3 кг) ва Субхоны (15,5 кг) навлари - 0,4 кг ёки 2,5 % кам хосил берганлиги аникланди.

Бирок, урик навларининг бир йиллик новдасини 15 см кесилганда ушбу навларнинг кесилмаганига нисбатан бир туп дарахтдан олинган хосил энг кам булганлиги маълум булди. Махаллий ва интродукция килинган урик навларнинг бир йиллик новдалари табиий усулда кесилмай етиштирилганда энг юкори хосилдорликни Моника Бланка навида - 64,0 ц/га, ёки кам хосилдорликни Наджими навида - 34,5 ц/га намоён килган булса, кесилмаган навларга нисбатан 30 см узунликда кесилганда Шалах (72,3 ц/га), Исфарак (73,0 ц/га), Субхоны Гигант (73,1 ц/га), Калони Кандак (75,2 ц/га) ва Моника Бланка навларида (83,8 ц/га) тегишли тартибда 36,9; 39,3; 36,1; 32,6 ва 30,9 % юкори хосилдорликка эга эканлиги аникланди (3-жадвал).

3-жадвал

Бир йиллик новдани кесишда махаллий ва интродукция килинган урик навларнинг х,осилдорлиги

Навлар номи Бир туп дарахтдаги хосил, кг Х,осилдорлик

Бир йиллик новдаларни кесиш узунлиги

Кесилмаг ш(назорат) S с S с о m 45 см Кесилмаг н (назорат) 15 см

а U назора

Субхоны 15,9 11,7 20,4 15,5 52,9 38,8

Моника Бланка 19,2 17,1 25,2 20,2 64,0 56,8

565

Шалах 15,9 13,9 21,7 16,5 52,8 46,1

Исфарак 15,7 11,4 21,9 15,3 52,4 37,8

Субхоны Заря 11,9 6,8 11,8 19,7 39,5 22,6

Субхоны Гигант 16,1 12,0 22,0 14,6 53,7 40,0

Наджими 10,4 6,4 16,3 19,9 34,5 21,4

Исфарак Бадамский 15,7 10,5 20,9 16,1 52,4 35,0

Калони Кандак 17,0 12,3 22,6 18,3 56,7 40,9

Юбилейный Навои 11,9 10,7 20,4 15,6 39,5 35,6

ЭКФо,5 0,6 0,5 0,7 0,7 1,9 1,7

Sx % 3,7 4,4 3,6 4,0 3,7 4,4

Хулоса

^ашкадарё вилояти тупрок-иклим шароитида махаллий ва интродукция килинган урик навларининг кимматли хужалик белгилари асосида истикболли экспортбоп "Шалах", "Шелечко", "Краснощекий", туршакбоп "Исфарак Бадамский", "Нурафшон", "Мулла Садык" ва кайта ишлашга ярокли "Темурий", "Буривестник", "Исфарак" ва "Мароканд" навлари танлаб олинган.

Урганилган навларга нисбатан 10-15 кунга эртапишар хамда ихчам шох-шаббали 12,8-7,5 м3 хажмда булган "Наджими" ва "Шелечко" навлари эканлиги аникланган.

Урта усувчи урик навларининг бир йиллик новдаларини 45 см узунликдан кесилганда "Салимий", "Субхоны Заря" ва "Мароканд" навлари 9,8-2,5 м3 хажмдаги ихчам шох-шаббали эканлиги аникланган;

Кучли шохланувчи навларнинг йиллик новдаларини 30 см узунлигидан кесилганда бир гектар майдон бирлигидан Алишер, Моника Бланка, Рухи Джуванон Миона, Калони Кандак, Субхоны Гигант ва Буривестник навларида 26,5-36,6 ц/га гача юкори хосилдорликни намоён килган.

Тадкикотлар натижасида юкори хосилдор навларни танлашда буталмаганда 8-10 ёшли Моника Бланка ва Калони Кандак навларида (147,1-119,9 %) рентабелликка эришилган булса, 6-8 ёшли Алишер ва Буривестник навлари шох-шаббаларини буташда йиллик кучли усувчи новдасини 30 см кесиш узунлигида (180,2-127,7 %) рентабелликка эришилган.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 29 март-даги ПФ-5388-сон «Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони.

2. Остонакулов Т.Э. Нарзиева С.Х. Мевачилик асослари. - Тошкент, 2010. - Б. 19

3. Рибаков А.А., Остроухова С.А. Узбекистон мевачилиги. - Т.: Укитувчи, 1981. - 3033 б.

4. Zhebentyayeva T. N., Reighard G. L., Gorina V. M., et. al. Simple sequence repeat (SSR) analysis for assessment of genetic variability in apricot germplasm // Theor. Appl. Genet. - 2003. - V. 106, N. 3. - P. 435-444.

5. Мирзаев М.М. Культура абрикоса В Узбекистане. - Ташкент: Шарк, 2000. - 191 б.

6. Черепахина В.И. Плодоводство. - М.: Агропромиздат, 1991. - 271 с.

7. Смыков В.К. Пути повышения продуктивности абрикосовых садов // Сборник научных турдов «Повышение продуктивности абрикосовых насаждений». - Ялта, 1986. - Т. 100. - С. 7-15.

8. Буриев Х.Ч., Енилеев Н.Ш., Намозов И.Ч., ва бошкалар. Мева-ли ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси. - Т.: ТошДАУ, 2014. - Б. 21-43.

9. Витковский В.Л. Плодовые растения мира. - СПб.Издательство «Лань», 2003. - 592 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.