Научная статья на тему 'МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА УЛАРНИНГ МОРФОБИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ'

МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА УЛАРНИНГ МОРФОБИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
28
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ушбу мақолада ўрик боғлари коллекциясида мавжуд навлар ичидан таъбий-иқлим шароитларга бардошли / қимматли биологик ва хўжалик хусусиятларга эга бўлган навлари танланган ҳамда ўрик навлари дарахтларининг морфобиологик хусусиятлари ва ҳосилдорлик кўрсаткичлари келтирилган. Танлаб олинган навлар асосида истиқболли ўрикзорлар ташкил қилиш мақсад қилинган.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Қаршиев Алишер Эсанович

Ушбу мақолада ўрик боғлари коллекциясида мавжуд навлар ичидан таъбий-иқлим шароитларга бардошли, қимматли биологик ва хўжалик хусусиятларга эга бўлган навлари танланган ҳамда ўрик навлари дарахтларининг морфобиологик хусусиятлари ва ҳосилдорлик кўрсаткичлари келтирилган. Танлаб олинган навлар асосида истиқболли ўрикзорлар ташкил қилиш мақсад қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ЎРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ҲАМДА УЛАРНИНГ МОРФОБИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ»

МАХДЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ЦИЛИНГАН УРИК НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ^АМДА УЛАРНИНГ МОРФО- БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ

АНИЦЛАШ Каршиев Алишер Эсанович

Тошкент давлат аграр университети Мева-сабзавотчилик ва узумчилик кафедраси

укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.10085231 Аннотация. Ушбу мацолада урик боглари коллекциясида мавжуд навлар ичидан таъбий-ицлим шароитларга бардошли, цимматли биологик ва хужалик хусусиятларга эга булган навлари танланган %амда урик навлари дарахтларининг морфобиологик хусусиятлари ва %осилдорлик курсаткичлари келтирилган. Танлаб олинган навлар асосида истицболли урикзорлар ташкил цилиш мацсад цилинган.

Калит сузлар: ицлим шароитлари, ма%аллий ва интродукция цилинган, танлаш, %осилдорлик, меваси, барглари, новдаси, цимматли хужалик белгилари

Аннотация. В данной статье среди имеющихся в коллекции абрикосовых садов сортов выделены сорта, устойчивые к природно-климатическим условиям, обладающие ценными биологическими и хозяйственными свойствами, а также представлены морфобиологические характеристики и показатели продуктивности абрикосовых деревьев. На основе селекционных сортов планируется создать перспективные абрикосовые сады.

Ключевые слова: климатические условия, местные и интродуцированные, подбор,урожайность, плод, листья, побеги, хозяйственно-ценные признаки

Abstract. In this article, among the varieties available in the field genebank of apricot, varieties that are resistant to natural and climatic conditions and have valuable biological and economic properties are identified, and the morphobiological characteristics and productivity indicators of apricot trees are also presented. It is planned to create promising apricot orchards based on selected varieties.

Keywords: climatic conditions, local and introduced, selection, productivity, fruit, leaves, shoots, economically valuable traits

Кириш. Жахонда озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда аграр соханинг урни кундан-кунга ошиб бормокда. ^ишлок-хужалиги сохасида мевачиликка алохида эътибор каратилмокда, мева турлари ичида урик меваси алохида ахамиятга эга булиб, ундан куплаб турдаги кайта ишланган ва куритилган мева махсулотлари тайёрланади. "Дунёда урик мевасини етиштириш 3,9 млн. тонна булиб, Туркия (730 минг т), Узбекистон (662,1 минг т), Эрон (306,1 минг т), еткачи давлатлар хисобланади". Узбекистонда урикзорлар майдони 2022 йилда 56,2 минг гектар булиб, хосилдорлик 119,5 ц/га, истеъмол килиш борасида уртача бир кишига 20,3 кг тугри келмокда. Дунё ахолисининг урик мева махсулотларига булган талабини кондириш, экспорт хажмини ошириш, серхосил, истикболли ва мева сифати юкори навларни танлаш долзарб хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 29 мартдаги ПФ-5388-сон «Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги ^арорлари шунингдек, бу сохада кабул килинган бошка норматив-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу тадкикотлар муайян даражада хизмат килади.

Тадкикотнинг методологияси ва обекти. Дала ва лаборатория тажрибалари мевачиликда умум кабул килинган услублар буйича олиб борилди. Урик навларининг усиб-ривожланиши ва хосилдорлиги «Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодных культур» (1999) ва бир йиллик новдани усиш динамикаси В.Л.Витковский (1979) каби услубий кулланмалар асосида ^ашкадарё вилояти тупрок-иклим шароитида махаллий ва интродукция килинган урик навларини кимматли хужалик белгилари асосида истикболли навларни танлаш хамда бир йиллик новдаларини макбул кесиш узунлигини аниклаш

Урик инсон томонидан маданийлаштирилган кадимги мева турлари булиб унинг ватани Арманистон хисобланган булсада, лекин кейинчалик Хитой эканлиги аникланган Шу билан бир вактда урикнинг ватани Урта Осий эканлиги хам тасдикланган, чунки хали хам бу ерда урик ёввойи холда усади. Урик Узбекистонда эрамиздан олдинги VI-VII асрлардан маълум [4; 19-б.].

Урик (Armenika Mill) авлоди, дарахтининг буйи 15 м гача ва ундан хам баланд, шох-шаббаси жуда тарвакайлаб усиб, илдизи бакувват, тук кизил рангда, куртаклари тез уйгонувчан ва куплаб новда чикариш хусусиятига эга. Экилгандан кейин тез хосилга кириб, узок яшайди. Барглари йирик, пишик, купинча ялтирок, банди узун, эрта гуллайди барг ёзмасдан олдин, гули ва меваси деярли бандсиз. Меваси асосан юмалок ёки нотугри овал шаклда, ён томонлари яссирок, тукли, айримлари туксиз, эти сувли булиб, купинча данагидан ажралади. Агротехник тадбирлар уз вактида кулланилганда хар йили хосил беради. Урик дарахти иссикка талабчан, шунинг учун бахорда деярли кора совук булмайдиган ва кишда харорат -28-29°С буладиган худудларда экишга тавсия этилади [5; 30-33-б.].

Урик меваси янгилигича, коки килиб ва кайта ишланган холда истеъмол килинади. Урикнинг янги пишган меваси таркибида 8,4-19,0% канд моддаси; 0,3-1,7% турли (асосан урик, лимон ва жуда оз микдорда салицил ва вино) кислоталар; 0,1-1,6% пектин, хамда А ва С витаминлар, данагида 45-58% мой ва 28% га якин оксил, туршагида 80% ва ундан хам купрок канд моддаси мавжуд. [6; 191-б.];.

Х,ар бир омилнинг усимликларга таъсир даражаси бошка бир омиллар билан таъминланиш даражасига боглик. Усимликларнинг ривожланиши давомида маълум бир шароитларга мослашувчанлик хусусиятлари вужудга келади. Х,озирги вактда навларнинг куп сонли генафонди мавжуд. Бу генафонддаги навлар орасидан иклим шароитга мослашувчан истикболли навларни танлаш хамда махсулдор ва кимёвий таркиби жихатидан юкори навлар танлаб олинган [7; 101-109-б.].

Тадкикот натижалари ва мх,окамаси Тадкикотлар олиб борилган урик навлари генофонди ^ашкадарё вилояти ^арши туманининг сугориладиган оч тусли буз тупрокларида экиб урганилган. Типик буз тупрокларда чириндининг уртача микдори 0,81,0 %, оч тусли буз тупрокларда 0,7-0,8 %, такир тупрок-ларда 0,6 % гача эканлиги кузатилган Бу худудларда боглардан мул ва сифатли хосил олишни таъминлаш учун навларни танлашнинг хар бир худуд учун илмий асосланган тизимларини жорий этиш максадга мувофикдир.

Урик навларини танлашда хар бир навнинг агробиологик хусусиятларини инобатга олган холда тадкикотлар олиб борилди. Бунда хар бир туп дарахтдаги барглар сони ва барглар сатхи хамда 1 кг мевасига тугри келувчи барг сатхи тахлил килинганда: - барг сони Субхоны (st) навида - 13500,3 дона булиб, унга нисбатан Исфарак Бадамский навида -

3017,0 дона, Исфарак навида - 2381,4 дона ва Субхоны Гигант навида - 2249,7 донага куп шаклланган булса, аксинча, Субхоны Заря - 2286,0 дона, Наджими навида - 1601,3 дона, Юбилейный Навои навида - 1234,0 дона, Калони Кандак - 788,0 дона ва Моника Бланка навларида бир туп дарахтда барглар сони -165,3 донага кам булганлиги аникланди.

1-расмдаги битта баргнинг уртача сатх,и курсаткичларига кура, Субхоны (б^ навида

- 38,0 см2 ни ташкил килиб, унга нисбатан Шалах нави - 29,0 см2, Моника Бланка нави -18,0 см2, Исфарак Бадамский нави - 8,7 см2, Калони Кандак нави - 3,0 см2 ва Наджими нави

- 2,7 см2 га барг сатх,и катта эканлиги аникланди. Аксинча, Исфарак нави - 10,0 см2, Субхоны Заря - 7,7 см2 ва Субхоны Гигант нави - 2,0 см2 га кичик барг сатх,и шаклланганлиги маълум булди.

Бир тупдаги барглар сони хдмда уртача барг сатх,и асосида бир туп дарахтдаги барг сатх,и аникланганда Субхоны (б1;) навида - 51,3 м2 булиб, унга нисбатан бир туп дарахтдаги барг сатх,и 39,7-5,4 м2 га Шалах (91,0 м2), Исфарак Бадамский (77,1 м2), Моника Бланка (74,8 м2) ва Субхоны Гигант (56,7 м2) навларида катта эканлигини намоён килди.

Урикнинг 8-10 ёшли Субхоны Заря нави (34,0 м2), Исфарак (44,5 м2), Юбилейный Навои (46,6 м2) ва Наджими (48,4 м2) навлари Субхоны (б1;) навига нисбатан бир туп дарахтдаги барг сатх,и - 17,3-2,9 м2 га кичик булганлиги маълум булди.

Махдллий ва интродукция килинган 8-10 ёшли урик навларининг бир гектардаги барг сатх,и тах,лил килинганда, энг юкори курсаткични Шалах (30293,7 м2), Субхоны Гигант (17952,4 м2), Моника Бланка (24897,6 м2), Калони Кандак (17372,2 м2) ва Исфарак Бадамский (25684,9 м2) навларида булиб, бу эса Субхоны (б1;) навига (17095,9 м2) нисбатан 13197,8-8589,0 м2 га катта эканлиги аникланди. Аксинча, бир гектардаги 5760,8-966,8 м2 га кичик барг сатх,и Субхоны Заря (11335,1 м2), Исфарак (14828,7 м2), Юбилейный Навои (15533,5 м2) ва Наджими (16129,1 м2) навларида намоён булди.

Урганилаётган 8-10 ёшли урик навларининг 1 кг мевасига тугри келувчи барг сатх,и аникланганда Субхоны (б1;) навига - 4,8 м2 тугри келди. Бирок, Моника Бланка (14,1 м2), Шалах (12,2 м2), Юбилейный Навои (7,3 м2) ва Исфарак Бадамский (6,9 м2) навларида Субхоны (б1;) навига нисбатан 1 кг мевасига тугри келувчи барг сатх,и мутаносиб равишда 9,3; 7,4; 2,5 ва 2,1 м2 га куп булганлиги аникланди. Аксинча, Субхоны (б1;) навига нисбатан 1 кг мевасига тугри келувчи энг кам барг сатх,и Исфарак (3,2 м2), Субхоны Заря (3,4 м2), Субхоны Гигант (4,2м2) хдмда Калони Кандак (4,3 м2) навларида эканлиги маълум булди.

1-расм. Урикнинг махаллий ва интродукция килинган навлари дарахларини ассимиляцион сатхи (2017-2019 йй.)(2009 йил экилган урик навлари)

Урикнинг махаллий ва интродукция цилинган навларида шох-шабба баландлиги, катор ва катор оралгидаги кенглиги, проекцияси хамда хажми урганилганда Советский ф) навида шох-шабба баландлиги - 264,6 см булиб, унга нисбатан 35,2 см кичик шох-шабба баландлиги Мароканд (229,4 см) навида эканлиги аникланди. Аксинча, энг баланд шох-шабба Курсадык (391,5 см), Алишер (387,0 см) ва Краснощекий (384,3 см) навларида булиб, Советский ф) навига (264,6 см) нисбатан (мутаносиб равишда) 126,9; 122,4 ва 119,7 см баланд эканлиги аникланди.

Советский ф) навига (264,6 см) нисбатан 61,4-95,6 см оралигида баланд шох-шаббаларни Вымпел (326,0 см), Гулистан (326,0 см), Сарвари (329,1 см), Шелечко (329,8 см), Буривестник (331,2 см), Авецина (343,2 см), Нурафшон (349,3 см) ва Мулла Садык (360,2 см) навлари шакллантирган булса, Темурий (271,5 см), Салимий (279,8 см), Красный Партизан (289,3 см) ва Ширпайванд (299,1 см), Рухи Джуванон Миона (310,5 см) навларида эса 6,9-45,9 см оралигида шох-шаббалари баланд булгани аникланди (1-жавдал).

1-жадвал Урикнавларининг шох-шабба хажми (2011 йил экилган урик навлари)

Навлар номи Шох-шабба баландлиги, см Шох-шабба кенглиги, см Шох-шабба проекцияси, м2 Шох-шабба хажми, м3

каторда катор оралигида

Советский (st) 264,6±4,3 217,3±3,6 263,0±4,3 5,9 ±0,09+ 15,9 ±0,23

Авецина 343,2±6,2 213,0±3,8 242,3±4,4 5,3 ±0,09 18,4 ±0,32

Алишер 387,0±7,9 243,7±5,0 279,3±5,7 6,9 ±0,13 27,0 ±0,49

Буривестник 331,2±6,0 304,7±5,4 376,3±6,8 11,6 ±0,20 39,0 ±0,66

Вымпел 326,0±6,7 181,7±3,7 229,7±4,7 4,3 ±0,09 14,6 ±0,31

Гулистан 326,0±6,7 301,0±6,1 375,3±7,7 11,4 ±0,23 37,9 ±0,76

Краснощекий 384,3±7,8 193,0±3,9 226,3±4,6 4,4 ±0,09 17,0 ±0,34

Красный Партизан 289,3±5,9 225,3±4,6 270,3±5,5 6,1 ±0,12 17,8 ±0,36

Курсадык 391,5±7,2 323,0±6,1 404,3±7,5 13,3 ±0,26 52,8 ±1,00

Мароканд 229,4±4,7 165,0±3,4 187,7±3,8 3,2 ±0,06 7,5 ±0,16

Мулла Садык 360,2±7,3 265,3±5,4 313,3±6,4 8,3 ±0,18 30,3 ±0,55

Нурафшон 349,3±7,1 283,7±5,8 336,7±6,9 9,7 ±0,20 34,3 ±0,70

Рухи Джуванон Миона 310,5±6,3 162,0±3,3 250,7±5,1 4,2 ±0,09 13,3 ±0,25

Салимий 279,8±5,7 211,3±4,3 226,0±4,6 4,8 ±0,10 13,8 ±0,26

Сарвари 329,1±6,7 182,3±3,7 262,7±5,4 5,0 ±0,10 16,9 ±0,32

Темурий 271,5±5,5 188,3±3,8 217,7±4,4 4,2 ±0,09 11,7 ±0,22

Шелечко 329,8±6,7 198,0±4,0 231,3±4,7 4,6 ±0,10 15,6 ±0,29

Ширпайванд 299,1±6,1 258,0±5,3 369,3±7,5 9,6 ±0,20 29,3 ±0,55

ЭКФо.5 12,9 9,3 11,5 0,3 1,1

Sx % 4,0 4,1 4,1 4,6 4,6

Хулоса. Олиб борилган тадкикотлар хамда адабий манбаълар тахлилидан хулоса килиш мумкинки махаллийлаштириладиган урик навларининг биологик хусусияти усимликлар етиштириладиган минтаканинг таббий-иклим шароитларига мослашвчан

навлар тавфсия этилган.

Урикнинг махдллий ва интродукция килинган навларида шох-шабба баландлиги, катор ва катор оралгидаги кенглиги, проекцияси хдмда хджмига кура урганилганда

Советский (st) навида шох-шабба баландлиги - 264,6 см булиб, унга нисбатан Темурий (271,5 см), Салимий (279,8 см), Красный Партизан (289,3 см) ва Ширпайванд (299,1 см), Рухи Джуванон Миона (310,5 см) навларида эса 6,9-45,9 см оралигида шох-шаббалари баланд булиб сифатли мева етиштириш имконини беради

Бунда х,ар бир туп дарахтдаги барглар сони ва барглар сатх,и урганилганда 1 кг мевасига тугри келувчи барг сатх,и энг кичиги Субхоны (st) навига нисбатан 1 кг мевасига тугри келувчи Исфарак навида (3,2 м2), Субхоны Заря (3,4 м2), Субхоны Гигант (4,2м2) х,амда Калони Кандак навларида (4,3 м2) эканлиги маълум булиб, урганилган навларга нисбатан кичик барг сатхи хисобига юкори хосилдорликка эришилганлиги намоён булган.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 29 март-даги ПФ-5388-сон «Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони.

2. Программа и методика селекции плодовых, ягодных и орехоплодных культур (научн. ред. Е.Н. Седов, Т.П. Огольцова). - Орел, 1999. - 606 с.

3. Витковский В.Л. Плодовые растения мира. - СПб.Издательство «Лань», 2003. - 592 с.

4. Остонакулов Т.Э. Нарзиева С.Х. Мевачилик асослари. - Тошкент, 2010. - Б. 19

5. Рибаков А.А., Остроухова С.А. Узбекистон мевачилиги. - Т.: Укитувчи, 1981. - 30-33 б.

6. Мирзаев М.М. Культура абрикоса В Узбекистане. - Ташкент: Шарк, 2000. - 191 б.

7. Иванова А.С., Иванов В.Ф. Гранулометрический состав высококарбонатных почв и рост абрикоса // Сборник научных трудов «Повышение продуктивности абрикосовых насаждений». - Ялта, 1986. - Т. 100. - С. 101-109.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.