CC BY
21RESURSLAR YETISHMAYDIGAN HUDUDNING INVESTITSION JOZIBADORLIGINI SHAKLLANTIRISHNING
USLUBIY ASOSLARI
Maxmudov Muxtorjon Abdumalik o'g'li
Namangan muhandislik-qurilish instituti talabasi Email: muxtorj on019@gmail. com Tel: +998 91 281 99 98
ANNOTATSIYA: Maqolada resurslar yetishmaydigan hududning investitsion jozibadorligini shakllantirishning uslubiy asoslari va investitsion jozibadorlikni baholash ko'rsatkichlari mazmuni ilmiy tahlil etilgan.
Kalit so'zlar: resurslar tanqis hudud, investitsion jozibadorlik, uslubiy asos, hududning investitsion jozibadorligini baholash ko'rsatkichlari, investitsion jozibadorlikni shakllantirish va rivojlantirish.
АННОТАЦИЯ: В статье проведен научный анализ методической базы формирования инвестиционной привлекательности малоресурсных территорий и содержания показателей оценки инвестиционной привлекательности.
Ключевые слова: ресурсно-дефицитная территория, инвестиционная привлекательность, методическая база, показатели оценки инвестиционной привлекательности региона, формирование и развитие инвестиционной привлекательности.
ABSTRACT: The article provides a scientific analysis of the methodological base for the formation of investment attractiveness of low-resource territories and the content of indicators for assessing investment attractiveness.
Keywords: resource-deficient territory, investment attractiveness, methodological base, indicators for assessing the investment attractiveness of the region, the formation and development of investment attractiveness.
Kirish. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan taraqqiy etishi, barqaror iqtisodiy o'sishga erishishi, aholi daromadlarining oshishi, turmush sharoitining yaxshilanishi aksariyat holatlarda milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlariga jalb etilayotgan investitsiya mablag'larining hajmi va tarkibiga bog'liq. Shunday ekan, har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining ustuvor yo'nalishi milliy iqtisodiyotga investitsiya mablag'larini jalb etishning jozibador muhitini shakllantirishga qaratilishi muqarrardir.
Yaqin kelajakda mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotini rivojlangan davlatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasiga yetkazib olishni maqsad qilgan O'zbekistonda respublikaning investitsion jozibadorligini tadqiq etish, investitsiya mablag'larining ichki kapital resurslar hamda xorijiy investitsiya va kreditlar hisobiga ko'payishiga erishish yo'nalishlarini asoslab berish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, davlatimiz iqtisodiyot, siyosat, madaniyat sohasida modernizatsiya qilishga va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga intilmoqda. Davlatimizni barqaror va jadal sur'atlar bilan rivojlantirish, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish maqsadida, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar Strategiyasini ishlab chiqildi. Ushbu Harakatlar Strategiyasining 5.2. bandida "Chuqur o'ylangan, o'zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo'nalishlar: davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, mamlakatning xalqaro munosabatlarning to'la huquqli sub'ekti sifatida o'rni va rolini kuchaytirish, rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, O'zbekiston tevaragida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo'shnichilik mintaqasini vujudga keltirish; O'zbekiston Respublikasining xalqaro nufuzini mustahkamlash, jahon hamjamiyatiga mamlakatda olib borilayotgan islohotlar haqida xolis axborotni yetkazish" zarurligi qayd etilgan. Mazkur Strategiyaning dolzarbligi belgilab berilgan vazifalarning amalga oshirishi hamda davlat investitsion jozibadorligini oshirish orqali iqtisodiyotni rivojlantirish bilan bog'liq ko'pgina masalalarning yechimini topishda muhim ahamiyatga ega.
Adabiyot sharhi. Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy adabiyotlarda resurslar tanqis bo'lgan hududlarni rivojlantirishni boshqarishga ma'lum qiziqish mavjud. O. N. Ananieva [1], O. T. Ergunova [2], A. V. Lebedeva [3], T. Li, L. Ma [4], N. N. Petrova [5,6], S. E. Polyakov [7], A. YU. Proxorova va E. A. Sorokina [8], S. G. Pyankova va E. A. Sorokina [9] va boshqalarni nashrlarini yaqqol misol qilib ko'rsatish mumkin.
"Resurs taqchinligi" tushunchasi haligacha ilmiy adabiyotlarda umumiy qabul qilinmagan, bunga hali ham ahamiyasiz ilmiy qiziqish, ham ixtisoslashtirilgan iqtisodiy lug'atlarda uning yo'qligi dalolat beradi. U "resurslar" va "taqchinligi" atamalaridan olingan.
"Resurslar yyetishmaydigan hudud" tushunchasiga ta'rif berishda "resurslar" atamasiga aniqlik kiritish zarur. Zamonaviy iqtisodiy lug'atda iqtisodiy resurslar "ishlab chiqarishni ta'minlash manbalari, vositalari" deb ta'riflanadi [10]. Bu ma'lumotnomada resurslar quyidagilarga bo'linadi: "tabiiy (xom ashyo, geofizik), mehnat (inson kapitali), kapital (jismoniy kapital), aylanma mablag'lar (materiallar), axborot resurslari, moliyaviy (pul kapitali)" [10]. Shu bilan birga, ushbu ta'rifning noaniqligi ta'kidlanadi.
Olimlar C. Makkonnel va S. Bryu iqtisodiy resurslarni tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan barcha tabiiy, inson va inson tomonidan yaratilgan resurslar deb tushunadilar. Mualliflar resurslarni moddiy (yer, xomashyo), kapital va inson resurslariga (mehnat, tadbirkorlik qobiliyati) ajratadilar [11]. Iqtisodiy resurslarning ushbu "uch bo'g'inli" tushunchasi yaxshi tasdiqlangan tushunchalardan biri bo'lsa-da, ushbu tadqiqot mualliflarining ta'kidlashicha, hozirgi sharoitda u raqobatbardoshlikni ta'minlashga intilayotgan mintaqaviy iqtisodiy tizimlarga mos kelmaydi. Xususan, axborot resurslari muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Bundan tashqari, mintaqaviy iqtisodiy tizimlar uchun asosiy rol o'ynaydigan tabiiy resurslar mustaqil toifa sifatida ajratilmagan.
Hududning iqtisodiy resurslariga e'tibor qaratilgan mualliflar ishida ko'rib chiqilayotgan atama "ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyatini ta'minlaydigan moddiy va nomoddiy omillar va vositalar to'plami, ijtimoiy ishlab chiqarishning uzluksiz jarayoni" deb talqin qilinadi [12]. Tadqiqotchilar mintaqaning iqtisodiy resurslarining kengaytirilgan tasnifini taklif qilishdi, u quyidagi guruhlarni o'z ichiga oladi: bilim, mehnat resurslari, tabiiy resurslar, kapital, tadbirkorlik resurslari.
Demak, "hududning iqtisodiy resurslari" deganda hozirgi tadqiqot mualliflari ijtimoiy ishlab chiqarishni ta'minlovchi omillar va vositalar yig'indisini tushunadilar. Hududning raqobatbardoshligiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadigan mintaqaviy iqtisodiy resurslar quyidagilardan iborat:
- moliyaviy resurslar;
- tabiiy resurslar, shu jumladan iqlim;
- hududning geografik joylashuvi bilan belgilanadigan hududiy resurs;
- ijtimoiy resurslar, shu jumladan, hududdagi mehnat miqdori va sifati;
- moddiy resurslar.
Ko'rib chiqilayotgan konsepsiyaning yana bir tarkibiy qismi bu "taqchinlik" atamasi. Ushbu tadqiqotning maqsadlari uchun mualliflar Zamonaviy iqtisodiy lug'atda berilgan ushbu tushunchaning ta'rifini "oldindan rejalashtirilgan yoki zarur darajaga nisbatan yetarli mablag'lar, resurslar" [10] deb qabul qiladilar. Iqtisodiy adabiyotlarda "resurslar yyetishmaydigan hudud" tushunchasi yetarlicha o'rganilmagan. Bu yerda, birinchidan, mualliflar ushbu atamaga alohida ta'rif bermaydilar, ikkinchidan, ular asosan uning tor tushunchasidan foydalanadilar.
E. A. Sorokina va A. YU. Proxorov resurslari tanqis mintaqaning investitsiya salohiyatining raqobatbardoshligini oshirish imkoniyatlarini o'rganar ekan, "resurslar tanqisligi" atamasi qanday mazmunga ega ekanligini aniqlamadi. Biroq, mualliflarning ishlaridan ma'lum bo'lishicha, mintaqadagi resurslar tanqisligining asosiy mezoni cheklangan tabiiy resurslardir. Shu bilan birga, tadqiqotda yana bir xulosa kelib chiqadiki, bu aslida yuqoridagilarga ziddir - o'rganilayotgan hududning ishchi kuchining ortiqchaligi qayd etilgan, boshqacha aytganda, hududning mehnat resurslarida ortiqchaligi haqida aytilgan. Shunday qilib, resurslar yyetishmaydigan hududning mohiyatini bunday tushunishni to'liq deb atash mumkin emas.
Garchi O. N. Ananevaning ishi "resurslar tanqis hudud" atamasiga ta'rif bermaydi, ushbu muallifning tadqiqot qoidalaridan xulosa qilish mumkinki, bunday mintaqa cheklangan investitsion va boshqa iqtisodiy resurslar bilan tavsiflanadi [1]. SHuningdek, ushbu muallif asari matnidan kelib chiqadiki, hududlarni resurs tanqisligiga kiritish uchun xom ashyo resurslarining cheklanganligi mezoni asos bo'ladi. Xususan, asarda shunday deyiladi: "Xalq iqtisodiyotidagi iqtisodiy beqarorlikning oqibatlari, ayniqsa, iqtisodiy inqiroz sharoitida rivojlanish uchun etarli xomashyo bazasiga ega bo'lmagan resurslar tanqis bo'lgan hududlarda keskin namoyon bo'ladi" [1]. SHunday qilib, muallif "resurslar tanqis hudud" atamasini tor tushunchadan ham foydalanadi, uning mazmunidan mintaqaviy rivojlanishga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan moliyaviy, mehnat, moddiy, axborot va boshqa resurslarni istisno qiladi.
Resurs tanqisligining asosiy mezoni hududning cheklangan xomashyo resurslari, deb hisoblanadi. "Resurs tanqis hudud" atamasining tor tushunchasi ko'pincha tadqiqotchilarni konseptual qarama-qarshiliklarga olib keladi. Masalan, O.T. Ergunov va S.E. Polyakov, shuningdek, mintaqani resurs tanqisligiga kiritishning asosiy sharti xom ashyo bazasining yo'qligi ekanligini tan oladi. SHu bilan birga, ular ta'kidlaydilar: "Bu borada CHuvash Respublikasining strategik vazifasini - barqaror iqtisodiy o'sish va raqobatbardoshligini oshirishni hal qilish uchun kuch va resurslarni birlashtirish zarur" [7]. SHunday qilib, mualliflar, aslida, mintaqaviy rivojlanish nafaqat xom ashyo mavjudligi, balki mintaqaviy boshqaruv tizimidagi boshqa resurslar bilan ham belgilanishini tan oladilar.
Taxmin qilish mumkinki, "resurslar taqchin bo'lgan mintaqa" atamasining tor tushunchasi mintaqa uchun o'xshash mezonlardan foydalanish o'rniga mamlakatlarni resurslar yetishmaydigan deb tasniflash mezonlaridan foydalanish natijasidir [13]. SHu bilan birga, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini oshirish, hududlarning raqobatbardoshligi xususiyatlarini, ularning investitsion jozibadorligini oshirish maqsadida mualliflarning fikricha, "resurslar tanqis hudud" atamasini tushunishga tor yondashuv to'liq qo'llanilmaydi.
Iqtisodiy adabiyotlarda davlatlar chegaralari bilan belgilangan hududlarga nisbatan "resurslar tanqisligi" tushunchasidan foydalanilganda odatda bunday davlatlarning cheklangan tabiiy resurslari tushuniladi [13].
Manbalarda [14, 15, 16], hududlarga (mamlakatlarga, mintaqalarga) nisbatan qo'llaniladigan "resurslar taqchilligi" tushunchasi asosan tabiiy resurslarning yetishmasligi kontekstida ko'rib chiqiladi. Hududlarga kelsak, odatda resurslar tanqis bo'lgan mamlakatlar: Yaponiya, Niderlandiya va boshqalar.
Resurslar yetishmaydigan hududiy iqtisodiy tizimlarga nisbatan "mintaqaning investitsion jozibadorligi" tushunchasi bunday hududlarning mohiyati ta'sirida "sindiriladi" Xususan, mualliflar, shuningdek, resurslar yetishmaydigan hududlarning investitsion jozibadorligini sub'ektiv-ob'ektiv toifa sifatida tushunishni taklif qiladilar, bunda investorlarning aktivlarini mintaqaviy iqtisodiyotga uning real holatini, tabiiy sharoitlarda cheklanganlik darajasini hisobga olgan holda investitsiya qilish istagini bildiradi. , hududiy, moliyaviy, ijtimoiy va axborot resurslari.
Shuningdek, "resurslar taqchin bo'lgan hududning investitsion jozibadorligini rivojlantirish" konsepsiyasiga aniqlik kiritish talab etiladi, bunda mualliflar mintaqaning investitsion muhitini yaxshilash, investitsiya salohiyatini ro'yobga chiqarish va investitsion salohiyatni oshirish darajasini oshirishga qaratilgan hududiy rivojlanish boshqaruvi sub'ektlarining harakatlari yig'indisini nazarda tutadi.
Materiallar va usullar. Hududning investitsion jozibadorligining ilgari qabul qilingan ta'rifidan mintaqaning investitsion jozibadorligining uslubiy asoslariga oid birinchi bayonotlarni shakllantirish mumkin.
Birinchidan, hududning investitsion jozibadorligining uslubiy asosi hududning investitsion jozibadorligini boshqarishni tashkil etish, shu jumladan investitsiya jozibadorligini baholash va uni shakllantirishni o'z ichiga oladi.
Ikkinchidan, birinchi xulosadan kelib chiqqan holda, investitsion jozibadorlikni boshqarishning metodologik asosi ob'ekti investitsion jozibadorlikni baholash va uni boshqarishni o'z ichiga oladi.
Uchinchidan, mintaqaning investitsion jozibadorligini boshqarishni tashkil etish sub'ektlari bo'lishi mumkin:
- tashkilotni investitsiya jozibadorligini boshqarishning o'ziga xos xususiyati sifatida ko'rib chiqishda - hududning investitsion jozibadorligini shakllantirishga erishish uchun mas'ul bo'lgan hududiy boshqaruv sub'ektlari (viloyat hokimligi, vakolatli boshqarmalar);
- tashkilotni jarayon sifatida ko'rib chiqishda investitsiya jozibadorligini boshqarish sub'yektlari tarkibi kengayadi, boshqaruv jarayonida nafaqat viloyat hokimligi va vakolatli boshqarmalar, balki investitsiya jozibadorligini baholashda vakolatli shaxslar yoki guruhlar ham ishtirok etadi;
- tashkilotni tashkiliy tizimlar faoliyati kontekstida tushunishda investitsiya jozibadorligini boshqarish mintaqaviy davlat hokimiyati sub'ektlari va boshqa shaxslarning mintaqaning investitsion jozibadorligini oshirishga qaratilgan o'zaro bog'liq faoliyati sifatida qaraladi.
Hududning investitsion jozibadorligini boshqarish jarayonida qo'llaniladigan dastlabki, asosiy qoidalar mavjud. Yuqorida aytilganlarga, shuningdek, "metodologiya" tushunchasining yuqoridagi ta'riflariga asoslanib, mualliflar mintaqaning investitsion jozibadorligi (MIJ) ning metodologik asosini tashkil etuvchi tarkibiy qismlarni eng umumiy yaqinlikda (bloklarga bo'lish bilan: xarakteristikani) taklif qilishdi. MIJ boshqaruvining mantiqiy tuzilishi va MIJning vaqtinchalik tuzilishi, 1-rasm).
Mintaqaning investitsion jozibadorligi metodologiyasining tarkibiy qismlari (MIJ)
MIJni boshqarish xususiyatlari:
MIJni boshqarish xususiyati; MIJ boshqaruv tamoyillari; MIJni boshqarish shartlari; MIJni boshqarish qoidalari va tartiblari.
MIJ mantiqiy tuzilmalari: MIJ
nazorat sub'ektlari; MIJ boshqaruv ob'ektlari; MIJ nazoratini amalga oshirish shakllari; MIJni nazorat qilish usullari; MIJ nazorati natijalari.
-MIJning vaqtinchalik tuzilmasi: MIJni boshqarish bosqichlari; MIJni boshqarish bosqichlari
1-rasm. Resurslar yetishmaydigan hududning investitsion jozibadorligini metodologik asosining tarkibiy qismlari
Investitsion jozibadorlik metodologiyasini shakllantirishga kelsak, eng keng tarqalgan tadqiqot usullari investitsiya jozibadorligini baholash masalalariga bag'ishlangan. Hududning investitsion jozibadorligi metodologiyasi investitsion jozibadorlikni boshqarish, shuningdek, investitsion jozibadorlikni baholash,
shakllantirish va rivojlantirish tamoyillari, yondashuvlari, usullari majmui bo'lsa-da, uni baholashga bag'ishlangan tadqiqotlar hali ham ko'p.
Shunday qilib, iqtisodiy tizimlarning investitsion jozibadorligini baholashning uslubiy yondashuvlari va asoslari quyidagi elementlarni o'z ichiga olishi mumkin:
• investitsiya jozibadorligini baholashning metodologik asoslari, yondashuvlari, usullari, tamoyillari, omillari ishlab chiqilayotgan iqtisodiy tizimlar tuzilishining xususiyatlari [17];
• usullar, vositalar, ko'rsatkichlar to'plami, omillar, baholash tartibi [18];
• tushunchalar, ko'rsatkichlar tizimi, investitsion jozibadorlikni baholash algoritmi [19];
• investitsion jozibadorlikni baholash ko'rsatkichlari, usullari, usullari, tamoyillari tizimi [20];
• usullar, texnikalar, algoritmlar, ko'rsatkichlar, tamoyillar [21];
• investitsiya jozibadorligining integral ko'rsatkichini baholashning omillari, ko'rsatkichlari, usullari guruhlari [22];
• ko'rsatkichlar bloklari, qisman ko'rsatkichlar, integral ko'rsatkichlar, ko'rsatkichlarni baholash usullari [23].
Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashda quyidagi metodologik yondashuvlar ajratiladi [24]:
• toraygan
• baholash asosan makroiqtisodiy omillar asosida amalga oshiriladi [25];
• kengaytirilgan, uning doirasida mintaqaning investitsion jozibadorligiga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar - resurslar va omillar - shartlar baholanadi [26];
• riskli, bunda potensialni baholash ikki xil variantda ko'rib chiqiladi: investitsiya potensiali va risklarini baholash, investitsiya potensialini va ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatni baholash [27].
Mualliflarning fikriga ko'ra, bunday yondashuvlarni tanlash o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi, chunki ular orasidagi aniq chegaralarni ajratish qiyin. Tanlangan yondashuvlar ko'plab umumiy xususiyatlarga ega, shuning uchun ular asosan bir-biriga mos keladi, ularning tarkibiga kiritilgan ko'rsatkichlar har uchala yondashuvda ham bir-birini topa oladi.
Ayrim tadqiqotchilar va tashkilotlarning yondashuvlarida ifodalangan uslubiy asosni yaratishning o'ziga xos usullari ilmiy qiziqish uyg'otadi.
Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashning uslubiy asoslari ko'pincha faqat investitsiya jozibadorligini baholash usullari va tarkibiy omillariga qisqartiriladi. Masalan, V. N. ning ishida. Myakshin, quyidagilar taklif etiladi: mintaqaning investitsion jozibadorligini baholash metodologiyasi, shu jumladan algoritmlashtirilgan harakatlar ketma-ketligi:
• baholashning statistik bazasini shakllantirish;
• investitsion jozibadorlikning asosiy omillarini aniqlash;
• baholanadigan ko'rsatkichlar tizimining mazmunini aniqlash;
• investitsion jozibadorlik ko'rsatkichlarining maqsadli qiymatlarini aniqlash;
• investitsiya jozibadorligining asosiy omillari bilan bog'liqligini baholash asosida asosiy ko'rsatkichlarni tanlash;
• investitsion jozibadorlikning integral ko'rsatkichlarini hisoblash; - investitsion jozibadorlik darajasini baholash;
• investitsion jozibadorlik salohiyatini baholash;
• investitsiya jozibadorligining integral qiymatlarini hisoblash tartibi;
• mintaqaning investitsion jozibadorligining individual omillari uchun ko'rsatkichlarni tanlash tartibi [28].
Muallifning fikriga ko'ra, hududlarning investitsion jozibadorligini baholash uchun balanslangan ko'rsatkichlar tizimi metodologiyasini qo'llash mutlaqo to'g'ri emas. Hududning investitsion jozibadorligini baholash muayyan iqtisodiy tizimning o'ziga xos xususiyatlariga moslashishni talab qiladi. Har qanday ko'rsatkichlar guruhlari bilan bunday kompleksning "muvozanati" haqida gapirish juda qiyin bo'ladi. Agar korxonalar darajasida baholash va boshqarish ob'ektlari sifatida muvozanatli tizimni qo'llash hali ham mumkin bo'lsa, unda murakkab, noyob ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar kabi mintaqaviy tizimlarga bunday uslubiy yondashuvni qo'llash qiyin. Buni yuqoridagi muallifning mintaqaning investitsion jozibadorligi ko'rsatkichlarining muvozanatli tizimining tarkibiy qismlarini ajratib ko'rsatishga urinishida kuzatish mumkin: ishlab chiqarish va moliyaviy komponentlar, rivojlanish komponentlari, tabiiy resurs komponentlari, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy komponentlar [28].
Bunday tizim metodologiyaning sifatiga zarar etkazmasdan boshqa ko'rsatkichlar guruhlari tomonidan kengaytirilishi mumkin, bu esa metodologiya muallifi tomonidan e'lon qilingan taklif qilingan kompleks balansini shubha ostiga qo'yadi. Bursevaning fikriga ko'ra, investitsion jozibadorlikning uslubiy asosiga quyidagilar kiradi:
• o'rganish ob'yekti sifatida hududning investitsion jozibadorligi tarkibi quyidagi potensiallarni o'z ichiga oladi: mulkiy, tabiiy-geografik, moliyaviy, insoniy, innovatsion, shuningdek, hududdagi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va xususiy tadbirkorlik sektori faoliyati;
• integral ko'rsatkichlarni qurish asosida investitsiya jozibadorligini baholash usullaridan foydalanish: tasniflash usullari (klaster tahlili, ko'p o'lchovli guruhlash, diskriminant tahlili, tipologiya va tizimlashtirish) va omillarni tahlil qilish usullari (ekspert baholashlari, omillar tahlili, korrelyasiya va regressiya tahlili); tizimli tahlil, dinamik standart usuli);
• mintaqaning investitsion jozibadorligini baholashning integral ko'rsatkichlarini shakllantirish algoritmi;
• mintaqaning investitsion jozibadorligining statistik ko'rsatkichlari tizimi;
• mintaqaning investitsion jozibadorligini ko'p bosqichli tahlil qilish sxemasi [29].
Hududlarning investitsion jozibadorligining metodologik asoslarini tahlil qilar ekanmiz, investitsiya jozibadorligini baholashning individual qo'llaniladigan usullariga to'xtalib o'tmasdan bo'lmaydi. Investitsion jozibadorlikning amaliy
uslubiy asoslarini shakllantirishga xalqaro tashkilotlarning usullari katta hissa qo'shdi:
• xalqaro agentliklarning reytinglari: Moody's, Standard & Poor's va boshqalar;
• xalqaro biznes nashrlarining reytinglari: euromoney, Fortune, economist va boshqalar;
• yirik konsalting kompaniyalarining tadqiqotlari: ernst & YOung, PWC va boshqalar;
• Garvard biznes maktabi, Ilg'or tadqiqotlar instituti va boshqalar ta'lim muassasalari usullari.
Bundan tashqari, tadqiqotchilar yuqorida ba'zi asarlari tahlil qilingan masalalarni hal qilishga hissa qo'shishda davom etmoqdalar. Hududlarning investitsion jozibadorligini baholashning ba'zi qo'llaniladigan usullarining mazmunini ko'rib chiqaylik.
Natijalar va muhokama. Ushbu tadqiqotda mintaqaviy rivojlanishning investitsion omili bevosita ikkita ko'rsatkich bilan ifodalanadi: aholi jon boshiga asosiy kapitalga investitsiyalar va aholi jon boshiga xorijiy investitsiyalar. 2017 yilga kelib "aholi jon boshiga xorijiy investitsiyalar" ko'rsatkichi tadqiqotdan chiqarib tashlandi, garchi uning hududlarning iqtisodiy rivojlanishi holatini birinchi o'rganishdagi roli "xorijiy investitsiyalar hajmi mamlakatning investitsion jozibadorlik darajasini tavsiflaydi" deb asoslanadi.
Yuqoridagi tadqiqotni (natijalari bo'yicha emas, balki uslubiy metod nuqtai nazaridan) baholar ekan, mualliflar na jon boshiga xorijiy investitsiyalar, na aholi jon boshiga to'g'ri keladigan asosiy kapitalga investitsiyalar o'z-o'zidan mustaqil ravishda investitsiya jozibadorligini oshkor etmasligini ta'kidlaydilar.
Bunday ko'rsatkichlar ushbu tadqiqotda kuzatilgan hududning ijtimoiy-iqtisodiy holatini har tomonlama baholashni to'ldirishi mumkin. SHunga qaramay, ushbu tadqiqotda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi omillarning biroz cheklangan tushunchasidan foydalaniladi.
Ekspertlar hamjamiyati tomonidan mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda investitsion jozibadorlikning ahamiyatini tushunish xo'jalik yurituvchi sub'ektlar uchun muhim bo'lgan boshqa usullar va tadqiqotlarning paydo bo'lishini oldindan belgilab berdi.
Ekspertlar hamjamiyati tomonidan mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda investitsion jozibadorlikning ahamiyatini tushunish xo'jalik yurituvchi sub'ektlar uchun muhim bo'lgan boshqa usullar va tadqiqotlarning paydo bo'lishini oldindan belgilab berdi. O'zbekiston Respublikasining "Investitsiya va investitsiya faoliyati to'g'risida" gi qonunni samarali implimentatsiya qilish hokimiyat organlari va investorlar o'rtasida hamkorlik mexanizmi muvoffaqiyatli faoliyati uchun va investitsion jozibadorlik rivojlanishiga katta asos bo'lmoqda. Bu mexanizm investorlarning barcha so'rovlariga tezkorlik bilan javob qaytarishi va yangi tahrirdagi "Maxsus iqtisodiy zonalar to'g'risida"gi Qonunda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi investitsiyalar samaradorligini munosib tarzda nazorat qilish imkonini beradi.
Bundan tashqari, mahalliy va xorijiy investorlarning faoliyati kafolatlari va huquqini himoya qilishning mavjud huquqiy vositalari bilan bir qatorda, davlat tomonidan tadbirkorlarning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning yangi mexanizmlarini joriy etish davom ettirilmoqda. So'nggi yillarda ushbu sohada kuzatilgan ko'plab ijobiy o'zgarishlar qatorida davlatimiz rahbari tashabbusi bilan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Biznes-ombudsman institutlari hamda Bosh vazirning Tadbirkorlar murojaatlarini ko'rib chiqish qabulxonalarining tashkil etilganini alohida ta'kidlash mumkin.
Institutsional takomillashuv hamda investitsion va iqtisodiy sohalardagi keng miqyosli islohotlar, shuningdek, biznes-muhit va investitsiya iqlimini yaxshilash bo'yicha tegishli vazirlik va idoralarning o'zaro samarali hamkorligi tufayli O'zbekiston IHTTning «To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni tartibga soluvchi cheklovlar indeksi»ga kiritildi. Ushbu indeks turli davlatlar iqtisodiyotlarining IHTT o'rtacha ko'rsatkichlari darajasidagi ko'rsatkichlar bilan xorijiy investorlar uchun ochiqligi darajasi indekatori hisoblanadi.
Xulosa. Shunday qilib, tadqiqot natijalariga ko'ra, mintaqaning investitsion jozibadorligining uslbiy asoslariga quyidagilar kiradi:
1. Hududning investitsion jozibadorligini baholash.
2. Hududning investitsion jozibadorligini shakllantirish va rivojlantirish. Muallifning bu boradagi izlanishlari davom ettiriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. N. Ananeva, Strategic management of the economic development of a resource-deficient region: dissertation of the candidate of economic sciences 08.00.05. CHeboksary: I. N. Ulianov CHuvash State University, 2010, 24 p.
2. O.T. Ergunova, Improving the mechanism for the development of regional maketing in modern conditions: dissertation of the candidate of economic sciences 08.00.05. CHeboksary: I. N. Ulianov CHuvash State University, 2010, 223 p.
3. A.V. Lebedev, Development of the regional investment subsystem based on the transformation of savings into investmens: dissertation of the candidate of economic sciences 08.00.05. CHeboksary: I. N. Ulianov CHuvash State University, 2011, 182 p.
4. L. Ma, X. Huang, Z. Liu, T. Li, The Impact of Local Government Policy on Innovation ecosystem in Knowledge Resource Scarce Region: Case Study of CHangzhou, CHina, Science, Technology and Society, 24(1) (2019) 1-24
5. N.N. Petrov, Formation of an economic policy of a resource-deficient region in order to increase the birth rate (on the example of the CHuvash Republic), Quality and innovations in the XXI century. Materials of the XIV International scientific-practical conference, 2016, pp. 221-226
6. N.N. Petrov, The problem of resource-deficient regions in the historical aspect, Bulletin of the Volga Region State University of Service. Series: economics, 4 (50) (2017) 37-40.
7. O.T. Ergunova, S.E. Polyakov, Prerequisites for the formation of the concept of marketing-oriented development of regional innovation systems in a resource-deficient region, Strategies for the development of social communities, institutions and territories, materials of the II International Scientific and Practical Conf. (in 2 volumes). Ekaterinburg: Ural Federal University named after the first President of Russia B.N. Elsin, 2016, 237 p.
8. E.A. Sorokina, A.YU. Prokhorov Problems of increasing the competitiveness of the investment potential of a resource-deficient region, Management of economic systems: electronic scientific j. 8 (44) (2012) 22 p.
9. S.G. Pyankova, e.A. Sorokina, Investment attractiveness of a resource-deficient region: terminology and assessment methods, I Int.Volga Region Conf. on economics, Humanities and Spors FICEHS 2019, Kazan, Naberezhne CHelny, Russia. https://www.atlantis-press.com/proceedings/ficehs19/125932380
10. B.A. Raizberg, L.SH. Lozovsky, e.B. Starodubseva, Modern economic dictionary. 6th ed., revised and amended, M.: INFRA-M, 2011. http://www.consultant.ru/document/cons doc LAW 67 315/
11. C. McConnell, S. Brue, economics. Translated from english. In 2 Vol. M., 1992, V1, 36 p.
12. A.A. Kisurkin, T.N. Plotnikova, T.G. Krasnova, economic resources as factors of influence on the socioeconomic development of a region, Bulletin of the Reshetnev Siberian State University of Science and Technology, 2(28) (2010) 152.
13. L.I. Mergalieva, Clash of the Titans. National companies in the geopolitics of the state: analysis of functions, goals, factors, Russian J. of entrepreneurship, 5-1 (2008) 56-61.
14. S.A. Mildner, Resource Scarcity - A global Security Threat? SWP Research Paper.https://www.swpberlin.org/fileadmin/contens/producs/research papers/2011 R P02 lag mdn rsv ks.pdf
15. Resource scarcity in the 21st century: conflict or cooperation? Strategy & CHange.https://hcss.nl/sites/default/files/files/repors/Strategy CHange PAPER 03 web.pdf
16. W.M. Brown, The Meaning of Scarcity in the 21st Century: Drivers and Constrains to the Supply of Minerals Using Regional, National and Global Perspectives, Sociocultural and Institutional Drivers and Constrains to Mineral Supply.http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.117.7813&rep=rep 1&type=pdf
17. F.M.-G. Topsakhalova, Theoretical and methodological foundations for assessing the investment attractiveness of the agricultural sector: dissertation of Dr. of econ. Sciences 08.00.05. Stavropol, 2006, 419 p.
18. I.V. Kovaleva. Methodology for assessing investment activity and investment attractiveness, Bulletin of the Altai State Agrarian University, 2(64) (2010) 101-106.
19. G.K. Dzhurabaeva, Methodology for assessing the investment attractiveness of an industrial enterprise, Journal of New economy, 10 (2005) 64-72.
20. T.N. Guskova, Methodology of statistical research of investment attractiveness of objecs: dissertation of the candidate of economic sciences 08.00.11. Samara: Samara State economic Academy, 1997, 151 p.
21. E.V. Karanina, N.A. Vershinina, Improving the methodology for assessing and ensuring the investment attractiveness of an enterprise taking into account the risk approach, economics and Management: Problems, Solutions, M.: LLC Publishing House "Scientific Library", 1(12) (2015) 175-181.
22. K.V. Rezanov, Development of the methodology for assessing the investment attractiveness of the forest complex, Management of economic systems: electronic scientific j. 4 (76) (2015) 2.
23. I.V. Kovaleva, Methodology for assessing the investment attractiveness of the industry, Bulletin of the Altai State Agrarian University, 5 (115) (2014) 166-170.
A.Folomev, V. Revazov, Investment climate of regions of Russia, Journal "Voprosy ekonomiki", 5. (1999) 57-68.
24. Investment Management: A Reference Guide. In 2 Vol. V. 1, ed. of V.V. SHeremet. M.: Higher School, 1998, 416 p.
I. Grishina, A. SHakhnazarov, I. Roizman, Comprehensive assessment of investment attractiveness and investment activity of Russian regions: a method for determining and analyzing relationships, Investmens in Russia, 4 (2001) 5-16.
I. Tikhomirova, Investment climate in Russia: regional risks/Federal Fund for Small Business Support. M.: Publishing Center, 1997, 311 p.
25. V.N. Myakshin, Application of the methodology of a balanced assessment of investment attractiveness to improve regional investment policy, Regional economy: theory and practice. M.: Publishing House "Finance and Credit", 12 (339) (2014) 2333
26. T.A. Burseva, Methodology of statistical research of the investment attractiveness of a region and the effectiveness of the implementation of its investment policy: dissertation of Dr. of econ. sciences: 08.00.12. M.: Federal State Budgetary Institution of Higher education "State University of Management", 2013, 356 p.
27. Pyankova S.G., Sorokina e.A. Methodological Basis for Forming the Investment Attractiveness of a Resource-Deficient Region: Russian and International Aspecs (342 p. - 349 p.)
28. Sirojiddinov I. Q., Sirojiddinov K. I. Opportunities for the development and increase of fruit, vegetable production and the export potential of the industry //Theoretical & Applied Science. - 2021. - №. 4. - S. 87-90.
