CC BY
35REJISSYORLIK SAN'ATI VA UNING IJTIMOIY AHAMIYATI
Ravshan Dehqonov
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada qo'g'irchoq teatri kattalar teatri bilan dramatik, janriy, tashqi ko'rinish va plastika bilan to'liq identifikatsiya qilish uchun harakat qilganligi, haqiqiy о'xshashlikka erishganidan sо'ng, boshqa teatr turlari singari qo'g'irchoq teatriga tegishli o'ziga xoslikni rivojlantirilganligi xaqida so'z boradi. Bundan tashqari qo'g'irchoq ramziy ma'noda ideal bir aktyor sifatida eng katta qiymatga ega ekanligi yoritib berilib, Gordon Kreyg tomonidan 1907-yili "Aktyorning qo'g'irchoq bilan ishlashi" maqolasi xaqida mushohada yuritilgan.
Kalit so'zlar: Rejissyorlik, badiiy g'oya, qo'g'irchoq teatri, san'at, aktyor, drama, tomosha, simvolizm, qo'g'irchoqboz, qo'g'irchoq, spektakl.
THE ART OF DIRECTING AND ITS SOCIAL SIGNIFICANCE
Ravshan Dehkanov
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture
Abstract: In this article, it is argued that the puppet theater tried to fully identify with the adult theater in terms of drama, genre, appearance and plasticity, after achieving a real similarity, like other types of theater. it is said that the originality of the theater has been developed. In addition, the fact that the puppet has the greatest value as an ideal actor in the symbolic sense was highlighted by Gordon Craig in his 1907 article "The Actor's Work with the Puppet".
Keywords: Direction, artistic idea, puppet theater, art, actor, drama, spectacle, symbolism, puppeteer, puppet, performance.
Rejissyorlik tushunchasi, rejissyorlik san'atining kelib chiqish va shakllanish yo'li, ijodiy jamoani yagona badiiy g'oyaga birlashtiruvchi ijodiy tashkilotchiligi haqida ko'p bora ta'kidlangan. Rejissyor ko'pqirrali inson bo'lgani uchun rejissyor-pedagog, rejissyor-oyna, rejissyor-tashkilotchi, rejissyor-ijodkor singari tushunchalar o'rnashib qolgan.
XX asrning boshlaridan butun kishilik jamiyatida navbatdagi sifat o'zgarishlari ro'y berdi. Bu davrlarda ayniqsa san'atning barcha sohalarida va shakllarida tub o'zgarishlar ro'y berdi. Stanislavskining teatr nazariyasi va amaliyoti bilan bog'liq ishlari paydo bo'lganidan keyin "Rejissyor teatri" deb nomlangan voqelik paydo bo'lib, teatrning barcha elementlarini, uning barcha tarkibiy qismlarini qamrab oldi va
I ibiSi^^Bl http://oac.dsmi-qf.uz
butunlay o'zgartirib yubordi. Umuman, sahna san'ati avvalgi asrlardagiga qaraganda, shubhasiz muhim ahamiyatga ega bo'lib qoldi. Bu jarayon qo'g'irchoq teatriga ham ta'sir qilgani ajablanarli emas. Sahna san'atida aktyorning o'rnini to'liq qayta ko'rib chiqqanligi tufayli, muayyan nuqtada, qo'g'irchoq jonli ijrochi bilan bir xil darajaga yetdi va hatto aktyorning ideali sifatida qabul qilina boshlandi.
O'tgan asrda yosh avlod tarbiyasiga asosiy e'tibor berish boshlanganligi tufayli qo'g'irchoq teatri kattalar teatri bilan dramatik, janriy, tashqi ko'rinish va plastika bilan to'liq identifikatsiya qilish uchun harakat qildi. Haqiqiy o'xshashlikka erishganidan so'ng, boshqa teatr turlari singari qo'g'irchoq teatriga tegishli o'ziga xoslikni rivojlantirishga to'g'ri keldi.
Shu bilan bir qatorda, drama teatrining ilgarigi aktyorida mavjud bo'lmagan narsalarni kashf qildi. Ehtimol, asosiy tamoyillar Gordon Kreyg tomonidan qo'g'irchoqlar va super qo'g'irchoqlardagi ko'plab matnlarda shakllantirilgan bo'lishi mumkin. 1907-yili "Aktyorning qo'g'irchoq bilan ishlashi" maqolasida Kreyg yozadi: "Yevropa madaniyati nafaqat his-tuyg'ularni tasvirlash, balki san'atda o'zimizni ko'rsatish, haqiqiy san'at ruh emas, balki ruh va haqiqatni ifodalaydi. Aktyor haqiqatning haqiqiy faktlarini aks ettiradi. Men shuning uchun qo'pollik va qo'g'irchoqlar haqida gapirmasam ham, men ularni maqtab va shiddat bilan alqaydagan bo'lsalar ham, ularning chiroyli va alohida yuz ifodasini va qarama-qarshiligini saqlab qolish qobiliyatini gapirib beraman" 1
Zamonaviy Kregni tomoshabin qo'g'irchoqda ko'rib kulib yubordi, chunki u o'zini aks ettirgan kamchiliklarni ko'rsatdi. "Agar siz uni boshida ko'rganingizda, u katta bir bayram marosimida odamning ramzi sifatida ishtirok etilganda, u o'z davrida paydo bo'lgan va qalbini go'zalligidan rozi bo'lgan davrda ko'rganingizda kulmas edingiz".
Kreyg zamonning tarixchilariga murojaat qilib, antik teatr tomoshalarini aktyorlar bilan emas, balki qo'g'irchoq o'yinlari bilan boshlaganligini (masalan, Qadimgi Misrda) ta'kidlagan edi. Yangi aktyor - qo'g'irchoq ustidagi qo'g'irchoq - bu qo'g'irchoqdek noma'lum va juda shaxsiydir.
Shunga qaramay, qo'g'irchoq ramziy ma'noda ideal bir aktyor sifatida eng katta qiymatga ega. Kreygdan oldin ham 1894-yilda Maurice Meterlink "U yerda, ichkarida", "Olovuddin va Palomid", "Tentagilning o'limi" deb nomlangan asarlaridan iborat "Qo'g'irchoqlar uchun uch dona"2 to'plamini nashr etdi. Ma'lum bo'lishicha, spektakllarning estetikasi har qanday bola spesifikasini nazarda tutmagan. Qo'g'irchoq ramziy ma'nodagi yagona inson dramasi, insonning his-tuyg'ulari va ehtiroslari yashirin haqiqat va kosmik uyg'unlik timsoliga aylandi.
1J.CliffordTurner. Scenic speech. AKTepcKoe hc^cctbo (aKTëpcKoe искусствo театра кукoл) Сценическая речь. Учебник 2002. [179 b]
2Ashurova M. H. Qo'g'irchoq teatrida sahnaviy obraz yaratishning asosiy yo'nalishlari. O'quv qo'llanma-T., 2006.[63 b]
Пмта^^Н http://oac.dsmi-qf.uz
Sodiqlikda qo'g'irchoqning umumiy qabul qilingan tushunchasi insonning mavjud qonunga qaramligi bu yerda juda yaxshi ifoda etilgan: inson qo'ziqorin emas, har bir harakati yuksak iroda bilan bog'liq qo'g'irchoqqa kiritilgan asosiy ma'noni aks ettirmaydi. Ushbu imkoniyat inson tanasidagi "fojiali kundalik"ka yaqinlashishni va ramziy ravishda samarasiz bir mohiyatni belgilashdan ko'ra obyektivdir.
Simvolizm estetikasida qo'g'irchoq teatrining yangi shakllari o'sdi. Teatrning eng muhim kashfiyotlaridan biri 1896-yilda Evr teatri qiroli Ubuyu bilan o'ynagan papa Uber Albertning trilogiyasidir, unda XX asrning boshlarida sizni buyruqlar bilan o'ldiradigan (men sizni tepalikda o'ldiradigan) mustaqil o'yinga aylantirdi. Qo'g'irchoq teatri uchun maxsus mo'ljallangan qo'g'irchoq belgilarning o'zaro ta'sirining mantig'iga ko'ra asarni qayta ishladi, ammo dramatik versiyasi qahramonlarining o'ziga xosligini va ahamiyatini qoldirdi.
Zamonaviy teatrlashtirilgan tomosha ramziy ma'noda meros bo'lib qolgan. Bunday totmosha qo'g'irchoq teatrining sintetik xarakteriga aylandi. Eng yorqin misol Parijdagi "Rossiya fasllari"da Mixail Fokin Igor Stravinskiyning "Petrushka" asarini sahnalashtirgani bo'ldi. Qo'g'irchoqboz tasvirchining belgilarida bo'rttirilgan insoniy his-tuyg'ular yashiringan bo'ladi. Tasvirlar tashqi ko'rinishi qo'g'irchoqbozlik namoyishini saqlab qoldi, ammo ular zamonaviy qiyofa va plastik dizaynga kiritilgan.
O'rta Osiyoni arablar tomonidan istilo etilishi (VIII asrning birinchi yarmi) san'atni tushkunlikka yuz tutishiga olib keldi. Har qanday tasvir (surat, haykal, qo'g'irchoq) taqiqlandi, tasviriy san'at va haykaltaroshlikning noyob asarlari bilan to'lib-toshgan qasrlar, koshonalarni yer bilan yakson qilindi. Natijada rassomlik qo'lyozma kitoblar orasiga kirib ketdi, niqobdorlar teatridagi qo'g'irchoqlar kichrayib masxaraboz-qo'g'irchoqboz qo'liga qo'nadi. Xalqning aql-zakovati, iste'dodi yengib chiqadi. San'at o'lmaydi, u yangi tarixiy-ijtimoiy sharoitlarga moslashgan holda yashashda davom etadi. Boshqa san'atlar kabi qo'g'irchoq teatri ham yashash uchun kurashdi.
Qo'g'irchoq teatri IX-XII asrlarda nisbatan mo'tadil rivojlanib, san'atning boshqa turlari qatoridan mustahkam o'rin egallagan. Buyuk shoir va olim Umar Hayyomning (1040-1123) quyidagi mashhur ruboiysi ham Eron, ham Xuroson, ham Movarounnahr qo'g'irchoq teatriga barobar taalluqli bo'lib, fikrimizni birmuncha tasdiqlaydi. Chunki u Balx, Samarqand va Buxoroda o'qigan, Movaraunnahrni necha bor kezib chiqqan bo'lib, mahalliy xalqlarning san'atini bilgan. Mana o'sha ruboiy:
Bizlar qo 'g 'irchog 'u falak qo 'g 'irchoqboz,
Bu so 'zim chin so 'zdir, emasdir majoz.
Yo 'qlik sandig 'iga bir-bir tushamiz,
Vujudpalosida o 'ynagach biroz.
Ammo mo'g'illar istilosi, boshqa sohalarda bo'lgani kabi, qo'g'irchoq teatri taraqqiyotiga ham kuchli zarba bo'lib tushdi. U juda ojiz holda g'oyaviy-badiiy
I icclT^^^^H http://oac.dsmi-qf.uz
tushkunlikka uchradi. Lekin XV asr boshidan unda keskin jonlanish yuz berdi. Undagi mifologik syujetlar va afsonaviy qahramonlar o'rnini hayotiy voqealar va shaxslarning qiyofasi egallay bordi. Shu tarzda qo'g'irchoq teatri fosh etuvchi satirik qiyofaga kira boshladi.
Xususan, olamshumul mutafakkirlar, olimlar, shoirlar, me'morlar, rassomlar, naqqoshlar, mashshoqlar, hofizlar, raqqoslarni maydonga chiqarib, o'zbek madaniyatining yuksaklarga ko'targan Amir Temur va temuriylar davrida (XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshlari) san'atning boshqa turlari qatorida qo'g'irchoq teatri ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Milliy iftixorimiz, madaniyatimizning bobokaloni Hazrat Alisher Navoiy va u bilan bir davrda yashagan allomalarning risolalarni, asarlarini o'qir ekanmiz, biz bunga ishonch hosil qilamiz. Xususan, Navoiy o'z zamonasidagi ayrim hodisalar bo'lgan axloq, odob, tarbiya, xulq-atvor, odamgarchilik, yaxshilik to'g'risida fikr yuritar ekan, ba'zan san'at olamidan olingan ajoyib o'xshatishlar ishlatadiki, ular san'atshunos qo'liga tushgach, bebaho materialga aylanadi. Navoiy ma'lumotlariga tayangan holda XV-XVI asrlarda qo'g'irchoq teatrining qanday ko'rinishlari mavjud bo'lganligini ham ko'z oldimizga keltirishimiz mumkin. Navoiy o'zining misralarida o'zbek qo'g'irchoq teatrining "Chodir xayol" va "Chodir jamol" degan ikki turini eslaganga o'xshaydi. "Davra etib chodirining paykarin" degan gap qo'lga kiygizib o'ynatiladigan aylana shaklidagi yubka bo'ladi. Ammo unda har daf a ikkitadan qo'g'irchoq chiqarilgan. Demak, bir vaqtning o'zida o'nlab qo'g'irchoq chiqarib, "chilvagarlar anjumani"ni ko'rsatish to'g'risidagi gap "Chodir xayol"ga tegishli. Chunki faqat shunda ko'plab qo'g'irchoq o'ynatish va katta voqeani ko'rsatish mumkin. Bundan tashqari, "Hayrat-ul abror" dostonining to'rtinchi maqolasidagi quyidagi matla' ham shu masala yuzasidan diqqatimizni tortadi:
Harza xayolot ila xol aylabon,
Davrni fonus xayol aylabon.
Shayxlarni tanqid qiluvchi ushbu baytning biz uchun qimmatli tomoni shundaki, unda qo'g'irchoq teatrining bizgacha yetib kelmagan, biroq XIV-XVI asrlarda yaxshi tanilgan turi haqida ma'lumot beriladi. Bu tur "Fonus xayol", ya'ni fonus yorug'ida tomosha, soya teatridir. U xususan XV asrda takomillashgan va yaxshi tanilgan, deb o'ylaymiz. Aks holda unga Navoiyning nazari tushmagan va u maxsus atamaga ega bo'lmagan bo'lur edi. Ammo "Fonus xayol" xalq ommasi orasida "Chodir xayol"chalik shuhrat topmagan, bora-bora umuman e'tibordan tushib qolgan. Bunga sabab shuki, u ko'proq saroylarda qaror topgan va kiborlarning ermak tomoshasiga aylangan edi. "Fonus xayol" bizning davrimizgacha yetib kelmaganiga ham birdan-bir sabab ana shu. Ammo, afsuski Navoiy zamonida mahorat cho'qqisini egallagan, mazmunan o'tkirlashgan qo'g'irchoq teatri keyingi asrlarda yaxshi rivojlanmagan, turg'unlikka uchragan. Zotan mamlakat uch xonlikka bo'linib ketib, unda kuchayib
I icclT^^^^H 892 http://oac.dsmi-qf.uz
ketgan o'zaro nizolar, taxt talashlar, qirg'inbarot urushlar, xalq san'atining rivojiga to'sqinlik qilgan, putur yetkazgan. XVI-XVII asrlarda qo'g'irchoq teatrining qo'lga kiyib va iplar vositasi bilan o'ynatiladigan turlari faol ish ko'rgan. Ammo "Fonus xayol" turi ham, onda-sonda bo'lsada ko'rsatilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Dehqonov, R., Utaganov, R., & Ahmedov, Z. (2020). VIEWS OF CENTRAL ASIAN ENCYCLOPEDIC SCHOLARS ON MUSIC THEORY. European Journal of Research volume, 5(10), 100-106.
2. Абидов, А., & Болтабоева, У. (2022). РОЛЬ ПУБЛИЧНЫХ ВЫСТУПЛЕНИЙ В ИЗУЧЕНИИ УЗБЕКСКОЙ КЛАССИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ. Oriental Art and Culture, 3(1), 414-423.
3. Dehqonov, R. (2022). Theoretical Foundations of Raising Children by Puppetry. Pindus Journal of Culture, Literature, and ELT, 2(1), 10-14.
3. Usmonov, S., Utaganov, R., & Dehqonov, R. (2020). Director's knowledge and approach in performing classical plays. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2921-2924.
4. Дехконов, Р. (2020). СОЕЛОМ АВЛОДЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ХАЛК УЙИНЛАРИ ВА АНЪАНАЛАРИНИНГ ТУТГАН УРНИ. Oriental Art and Culture, (V), 40-48.
5. Болтабоева, У., & Абдуназаров, З. (2021). АКТЁРЛИК МАДОРАТИДА ЭСТЕТИК ТAРБИЯ ИНТИЗОМИ МАСАЛАЛАРИ. Oriental Art and Culture, 2(4), 230-238.
6. Болтабоева, У., & Абдуназаров, З. (2021). АКТЁРЛИК МАДОРАТИДА ЭСТЕТИК ТAРБИЯ ИНТИЗОМИ МАСАЛАЛАРИ. Oriental Art and Culture, 2(4), 230-238.
7. Абдуназаров, З. (2021). ИЖОДИЙ СИНТЕЗ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА РЕЖИССЁРНИНГ РОЛИ. Oriental Art and Culture, (6), 6070.
8. Xaydarov, A. (2022). O 'SMIRLIK YOSHIDAGI IJODKOR BOLALARNING OVOZINI TARBIYALASHDA PEDAGOGIK YONDASHUVLAR. Oriental Art and Culture, 3(1), 45-50.
9. Haydarov, A. (2021). A LOOK AT RUSSIAN MUSICAL CULTURE IN THE SECOND HALF OF THE XIX CENTURY. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS, 2(11), 24-31.
893
http://oac.dsmi-qf.uz
