Научная статья на тему 'Regular Derivatıon Values of Non-Derivative Adjectıves in the Crimean Tatar Language'

Regular Derivatıon Values of Non-Derivative Adjectıves in the Crimean Tatar Language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
86
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЁЗ ЯПУВ ЮВАСЫ / ДЕРИВАЦИОН МАНА / АСЫЛ СЫФАТ / КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ / СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ ГНЕЗДО / ДЕРИВАЦИОННОЕ ЗНАЧЕНИЕ / НЕПРОИЗВОДНОЕ ИМЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ / КРЫМСКОТАТАРСКИЙ ЯЗЫК / DERIVATIONAL NEST / DERIVATIONAL VALUE / NON-DERIVATIVE ADJECTIVE / CRIMEAN TATAR LANGUAGE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Асанова Зера Ариповна

В статье рассматриваются словообразовательные гнезда, формируемые непроизводными прилагательными крымскотатарского языка. Анализируются дериваты, образованные с помощью аффиксального способа словообразования. Определены регулярные деривационные значения непроизводных имён прилагательных. Выявлено, что непроизводные прилагательные не одинаковы по своей деривационной активности. Регулярные значения занимают 80% от всего объема выявленных деривационных значений.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Регулярные деривационные значения непроизводных имён прилагательных в крымскотатарском языке

The article deals with derivational nests formed by non-derivative adjectives of the Crimean Tatar language. The derivatives formed by the affix method of word formation are analyzed. Regular derivational values of non-derivative adjectives are defined. It was revealed that non-derivative adjectives are not identical in their derivational activity. Regular values occupy 80% of the total volume of identify derivational values.

Текст научной работы на тему «Regular Derivatıon Values of Non-Derivative Adjectıves in the Crimean Tatar Language»

Асанова Зера Ариповна1 E-mail: zera_asan@mail.ru

Къырымтатар тилинде асыл сыфaтлaрнынъ

регуляр деривацион маналары

УДК: 811.512.1

Анълатма.

Макъаледе асыл сыфатлар тарафындан япылгъан сёз япув ювалары бакъыла. Асыл сыфатлардан аф-фикслеме усул иле япылгъан дериватлар къайд этиле. Сыфатларнынъ регуляр деривацион маналары тай-инленди. Асыл сыфатлар деривацион фааллигине коре фаркълылар. Бутюн къайд этильген деривацион ма-налардан 80% регуляр деривацион маналар тешкиль этелер.

Анахтар сёзлер:

сёз япув ювасы, деривацион мана, асыл сыфат, къырымтатар тили.

Сонъки вакъытлары асыл сёзлернинъ сёз япув имкянлары алимлернинъ дикъкъатыны джельп эте. Озь ильмий ишлеринде тильшынаслар япма сёзлернинъ сёз япув структурасыны, сёз япылувынынъ комплекс-ли бирлемлерини (япма сёзлернинъ ювасы, парадигмалары, япма сёз зынджырчыкълары), сёз япув усулла-рыны ве япма сёзлернинъ сёз япув маналарыны терен тедкъикъ этелер. Тюркшынаслыкъта, хусусан къырымтатар тилинде, сёзлернинъ янъы сёз япувында имкянлары аз огренильген мевзудыр.

Тюркшынаслыкъта сёз япылувына багъышлангъан бир чокъ ильмий ишлерни къайд этмек мумкюн. Татар тилиндеки сёз япылувынынъ земаневий вазиетини Ф.А. Ганиев [1] озь тедкъикъатларында ишлеп чыкъ-арды. М.А. Хабичевнинъ [9] ишинде къуман тиллериндеки сёз япылувы талиль этиле.

Сёз япув меселесини темелли тедкъикъ этюв къырымтатар тильшынаслыгъында эсас вазифелерден биридир. Къырымтатар тилинде сёз япылув меселесине буюктен-буюк ер айырылмакъта. Тилимизде бу меселеге даир малюматны Б. Чобан-заденинъ [10], Э. Къуртмоллаевнинъ [2], A.M. Меметовнынъ [5; 3] ишлеринде тапмакъ мумкюн. Бу джеэттен къырымтатар тилинде сёз япылувына багъышлангъан Н. С. Сей-даметованынъ [6; 8] ильмий макъалелери эмиетлидир.

Къырымтатар тилининъ сёз япув системасы муреккеп ве зенгиндир. Бу - тилимизнинъ агглютинатив тил-лерден бири олгъанынен багълы, бир тамырдан (асыл сёзден) тюрлю усулларнен онларнен япма сёзлер мейдангъа келе билир.

Тильшынаслыкъта «имкян» анъламы ильмий категория оларакъ айырылмай. «Сёз япув имкяны» анъла-мынынъ кенъ ве тар ачыкъламасы бардыр. Кенъ манада сёз япув имкяны тильнинъ сёз япылув системасы-нен багълыдыр.

Сёз япув имкяны тар манада - бу сёз япылув системасынынъ айры элементлернинъ деривацион имкян-ларыдыр. Сёзнинъ деривацион имкянлары - янъы бирлемлерни мейдангъа кетирмесинде сёзнинъ акъикъ-ий (реаль) ве олуджы къабилиетидир. Бу джеэттен япылгъан япма сёзлернинъ микъдары, оларнынъ аслий хусусиетлери тедкъикъ этиле [7].

Сёзнинъ деривацион имкянлары дегенде, янъы бирлемлерни мейдангъа кетирмесинде сёзнинъ акъ-икъий ве олуджы къабилиети козь огюне алына. Айны сёз чешитине, атта айны лексик-семантик такъымгъа аит олгъан сёзлерден бир сой япма сёзлер мейдангъа кетириле, яни бойле сёзлернинъ сёз япув имкяны да айны, деп айтмакъ мумкюн. Бу джеэттен япыджы негизден япылгъан япма сёзлернинъ микъдары, оларнынъ аслий хусусиетлери тедкъикъ этиле. Сыфатлар да сёз чешитлерининъ япылувы ичюн мотивленген негиз оларакъ къулланыла. Сыфатларнынъ сёз япув имкянлары сёз япув парадигмасы, япма сёзлер зынджырчыкълары, япма сёзлер ювасы киби сёз япылув категорияларында изар этиле.

Сыфат иле мотивленген сыфатлар модификацион сёз япув манасыны ташыйлар. Япма сыфатнынъ семан-

1 Асанова Зера Ариповна, к.филол.н., доцент кафедры крымскотатарского и турецкого языкознания ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)

тикасында къошма ренк пейда ола (эсас аляметнинъ азлаштырма я да къуветлендирюв семантикасы).

Къырымтатар тилинде сыфатлар исим, сыфат, зарф ве фииль киби сёз чешитлерини япувында япыджы негиз оларакъ къулланыла. Сыфаткъа хас олгъан аляметни бильдирген сема «предметлик» семагъа (исим-лер ичюн), «арекет» семагъа (фииллер ичюн) я да «аляметнинъ хусусиети» (зарф ичюн) семагъа ер бере.

Макъсадымыз - сёз япувнынъ эр бир басамакъта дериватларны талиль этип, регуляр деривацион мана-ларыны къайд этмек.

Сёз япувнынъ биринджи басамагъында асыл сыфатлардан япылгъан бойле регуляр деривацион ма-наларны къайд этмек мумкюн.

1. Аляметнинъ абстракт манасыны ифаделеген исимлер. Япыджы негиз оларакъ яшны бильдирген, инсан хусусиетлерини ифаделеген сыфатлар къулланыла биле. Озь невбетте, сыфатта бельгиленген аляметнинъ абстракт манасыны ифаделеген исимлер эки группагъа болюнелер. Биринджи группаны алямет манасыны ташыгъан абстракт исимлер тешкиль этмекте. Абстракт исимдеки аляметнинъ манасы сыфатларгъа коре несне иле багъда дегиль де, мустакъиль предмет оларакъ тасвирлене. Меселя: шад — шадлыкъ, шенъ — шенълик, саде — саделик, чиркин — чиркинлик, фукъаре — фукъарелик, джиддий ^ джиддийлик, джумерт — джумертлик, мукъайт — мукъайтлыкъ, залым ^ залымлыкъ, джесюр — джесюрлик, муим — муимлик ве илх.

Сёз япылувынынъ биринджи басамагъында несненинъ физик аляметини, кейфиетини косьтерген сыфатлардан, шу физик кейфиетлернинъ ве аляметлернинъ адларыны бильдирген абстракт маналы исимлер мейдангъа келе. Меселя: юксек — юксеклик, ала — алалыкъ, уджуз — уджузлыкъ, кениш — кенишлик, бол —боллукъ, сербест — сербестлик, бош — бошлукъ, къалын — къалынлыкъ, тар — тарлыкъ, тюз — тюзлюк, индже — инджелик, енгиль — енгиллик, агъыр — агъырлыкъ ве илх.

Инсаннынъ физик хусусителерини ифаделеген сыфатлардан чешит-тюрлю хасталыкъ ве эксикликлерни бильдирген абстракт маналы исимлер япылалар. Меселя: топал — топаллыкъ, сагъыр — сагъырлыкъ, зай-ыф — зайыфлыкъ, сокъур — сокъурлыкъ, сары — сарылыкъ ве илх.

Ондан да гъайры бу группагъа табиат ве этрафтаки муитнинъ алыны ифаделеген япма исимлер кирмек-те: тынч — тынчлыкъ, ешиль — ешиллик, салкъын — салкъынлыкъ, темиз — темизлик. Социаль хусусиет-лерни косьтерген сыфатлардан абстракт алны бильдирген исимлерни япалар: фукъаре — фукъарелик, ач —ачлыкъ, бай — байлыкъ, яхшы — яхшылыкъ, тынч — тынчлыкъ, сербест — сербестлик, дюльбер — дюль-берлик ве илх.

Алямет маналы исим, синтактик дериват оларакъ, адъектив негизнинъ семантик ве номинатив функци-ясыны сакълап къала. Сыфаткъа хас олгъан аляметни бильдирген мана исимге аит «предметлик» семасы-на ер бере. Аляметни ифаделеген негизлерден абстракт анълам, яни аляметнинъ абстракт ады мейдангъа келе.

2. «Кейфиетни косьтерюв дереджеси» манасында сыфатлар». Земаневий къырымтатар тилинде сыфатлар дигер сыфатларны япмакъ ичюн мотивленген негиз оларакъ къулланыла. Мында сыфат негизинден анъ-лашылгъан аляметнинъ арткъачлыгъыны, эксиклигини ифаделеген деривацион мана келип чыкъа: буюк —буюкче, яхшы — яхшыджа, узун — узунджа, къыскъа — къыскъаджа, юксек — юксекче, темиз — темиздже ве илх.

Кейфиет адеттеки микъдарына етмегенини, аз олгъаныны ифаделеген азлаштырма сыфатлар япылалар: ешиль — ешильтим, сары — сарылтым, кок — кокюльтим, сары — сарышын, мавы — мавымси, акъ — акъ-чиль, кок — кокчиль. Бу модификацион дериватлар тюс-ренк анълаткъан аляметнинъ етишмемезлигини, эк-сиклигини ифаделей.

3. Субъектив къыймет кесюв манасыны ифаделеген сыфатлар. Сёз япылувнынъ ильк басамагъында модификацион охшав-кучюльтюв маналы сыфатлар мейдангъа келе: кучюк — кучючик, аз — азачыкъ, индже —инджечик ве илх.

4. Мотивацион сыфат деп адландырылгъан аляметнинъ ёкълугъыны ифаделеген сыфатлар: раат — ра-атсыз, белли — беллисиз, джесарет — джесаретсиз, тынч — тынчсыз ве илх.

5. Инхоатив мананы бильдирген фииллер. Япыджы негиз бильдирген аляметни, хасиетни алмакъ маналы фииллер япылалар: ешиль — ешилленмек,эски — эскирмек, яш — яшармакъ, индже — инджермек, бош — бошармакъ ве илх.

6. Мотивацион сыфат деп адландырылгъан аляметнинъ олгъаныны косьтерген фииллер мейдангъа ке-лелер. Япма фииллер япыджы негизде косьтерильген аляметлерге аит олгъан арекетлерни, ишлерни анъла-талар. Яни фииллер «мотивленген сыфатта бельгиленген аляметнинъ ташыйыджысына хас олгъан арекетлерни беджермек» манасыны ташыйлар: тегиз — тегизлемек, темиз — темизлемек, айдын — айдынламакъ, акъ — акъламакъ, тазе — тазелемек, сакин — сакинлемек, топал — топалламакъ ве илх.

Демек, сёз япувнынъ биринджи басамагъында чокъусы алларда исимлер, сыфатлар, фииллер япылалар.

Сёз япувнынъ экинджи басамагъында субстантив ве адъектив япма сёзлернинъ микъдары эп азлаша: беяз - беязджа - беязджаракъ, раат - раатсыз - раатсызлыкъ, азыр - азырлыкъ - азырлыкълы.

Сёз япувнынъ экинджи басамагъында сыфатларнынъ япма сёз юваларында биринджи басамакъта мейдангъа кельген фииллернинъ фииль дередже шекиллери япылалар. Мында япма сёзнинъ семантикасына къошма ренк пейда олмасыны къайд этмелимиз: къарармакъ - къарартмакъ, агъармакъ - агъартмакъ ве

Сёз япувнынъ учюнджи басамакъларында фааль дереджеде филлернинъ модификацион шекиллери япылалар. Экинджи ве учюнджи басамакъларда, эсасен, модификацион сёз япув манасы тайин этиле. Ме-селя, зайыф - зайыфламакъ - зайыфлатмакъ, агъыр - агъырмакъ - агъыртмакъ, тегиз - тегизлемек -тегизлетмек, акъ - агъармакъ - агъартмакъ, бош - бошамакъ - бошатмакъ, тынч - тынчланмакъ -тынчландырмакъ - тынчландыртмакъ, уджуз - уджузламакъ - уджузлатмакъ - уджузлаттырмакъ ве

Зайыфлатмакъ, агъыртмакъ, тынчландырмакъ, тегизлетмек, бошатмакъ киби дериватларгъа каузатив модификацион сёз япув манасы къошула. Фииллернинъ дередже коррелятлары «япыджы негизде бельги-ленген алгъа кетирмек» сёз япув манасыны бильдирелер.

Сёз япувнынъ учюнджи ве дёртюнджи басамакъларында фиильден япылгъан исимфииллер ве сы-фатфииллерни къайд этмек мумкюн: тегиз- тегизлемек - тегизленмек - тегизленген, тегиз - тегизлемек - тегизлетмек - тегизлетюв ве илх.

Къырымтатар тилинде сыфатлар фииль киби сёз чешитини япувында япыджы негиз оларакъ къулланы-ла. Сыфат иле мотивленген фииль лексемалар сёз япув маналарынынъ озьгюнлиги иле айырылалар. Сыфат-тан япылгъан фииллернинъ эписи арекетсиз аляметке нисбетен арекетни ифаделей.

Талиль этильген япма сёзлер юваларындаки исимлер эсасен -лыкъ/-лик/-лукъ/-люк, фииллер -ла/-ле, -ар/-ер аффикслери вастасынен япылалар. Исимфииллер регуляр оларакъ -ув/-юв аффикслери вастасы иле япылалар.

Бойлеликнен, сёз япувнынъ биринджи басамагъында чокъусы алларда исимлер, сыфатлар, фииллер япылалар. Къырымтатар тилинде асыл сыфатлардан япылгъан сёзлернинъ буюк бир къысмы сёз япылу-внынъ биринджи басамагъында мейдангъа кельмектедир.

Сёз япувнынъ экинджи басамагъында субстантив ве адъектив япма сёзлернинъ микъдары эп азлаша. Сыфат иле мотивленген япма сёз зынджырынынъ адъектив саасы экинджи басамакънен сынъырлана, субстантив саасы учюнджи басамакъкъадже ола билир. Сыфатларнынъ япма сёз юваларында биринджи басамакъта мейдангъа кельген фииллернинъ фииль дередже шекиллери сёз япувнынъ экинджи басамагъында япылалар. Экинджи ве учюнджи басамакъларда эсасен модификацион сёз япув манасы тайин этиле, фааль дереджеде филлернинъ модификацион шекиллери япылалар. Япма сёзлер зынджырчыкъларнынъ фииль саасында сёз япылувынынъ дёртюнджи ве бешинджи басамакълары расткеле.

Эм де шуны къайд этмелимиз ки, сыфатларнынъ сёз япув фааллиги фаркълыдыр. Базы сыфатлар сёз япув джеэттен инерт тарздадыр: аджайип, шырын, мухтешем, шывшыкъ ве илх. Базы сыфатларнынъ (яваш, янъы, къара) янъы сёз япувда имкяны юксек дереджедедир.

Къырымтатар тилинде асыл сыфатларнынъ деривацион имкянлары пек даркъалгъан бир адисе олгъа-нына бакъмадан, бу меселе даа да терен араштырмаларгъа мухтадж.

Асанова Зера Ариповна.

Регулярные деривационные значения непроизводных

имён прилагательных в крымскотатарском языке

Аннотация. В статье рассматриваются словообразовательные гнезда, формируемые непроизводными прилагательными крымскотатарского языка. Анализируются дериваты, образованные с помощью аффиксального способа словообразования. Определены регулярные деривационные значения непроизводных имён прилагательных. Выявлено, что непроизводные прилагательные не одинаковы по своей деривационной активности. Регулярные значения занимают 80% от всего объема выявленных деривационных значений.

Ключевые слова: словообразовательное гнездо, деривационное значение, непроизводное имя прилагательное, крымскотатарский язык.

Asanova Zera Aripovna.

Regular Derivation Values of Non-Derivative

Adjectives in the Crimean Tatar Language

Summary. The article deals with derivational nests formed by non-derivative adjectives of the Crimean Tatar language. The derivatives formed by the affix method of word formation are analyzed. Regular derivational values of non-derivative adjectives are defined. It was revealed that non-derivative adjectives are not identical in their derivational activity. Regular values occupy 80% of the total volume of identify derivational values.

Keywords: derivational nest, derivational value, non-derivative adjective, Crimean Tatar language.

Эдебият

1. Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке / Ф.А. Ганиев. - Казань, 1974. - 231 с.

2. Къуртмоллаев Э.С. Татар тилининъ грамматикасы. I къысым. Фонетика ве морфология / Э.С. Къурт-моллаев. - Симферополь: Къырым АССР Девлет нешрияты, 1940. - 212 с.

3. Къырымтатар тилининъ имля лугъаты / А.М. Меметов. - Симферополь: Къырым девлет окъув-педа-гогика нешрияты, 2006. - 152 с.

4. Къырымтатарджа-русча-украиндже лугъат: 3 томлукъ / тертип этиджи: С. М. Усеинов. - Акъмесджит: Оджакъ, 2006.

5. Меметов А.М. Земаневий къырымтатар тили. - Симферополь: Къырым девлет окъув педагогика нешрияты, 2006. - 320 с.

6. Сeйдaмeтoвa Н.С. Къырымтaтaр тилиндe сёз чeшитлeрининъ янъы сёзлeр япувдa имкянлaры / Н.С. Сeйдaмeтoвa // II Мeждунaрoдный симпoзиум. Дoклaды. - Симфeрoпoль: ША, 2009. - С. 695-698.

7. Свечкарева Я.В. О деривационном потенциале слова как языковой категории / Я.В. Свечкарева // Вестник Томского государственного университета. - Выпуск № 300-3. - 2007. - С. 15-16.

8. Сейдаметова Н.С. Структурно-семантичн особливост iменних i дieслiвних словотвiрних гшзд у крим-ськотатарськш мовп автореф. дис. на здобуття наук. ступеня канд. фт. наук: спец 10.02.13 «Мови народiв Ази, Африки, аборигенних народiв Америки та Австралп» / Н. С. Сейдаметова. - КиТв, 2010. - 22 с.

9. Хабичев М.А. Именное словообразование и формообразование в куманских языках / М. А. Хабичев. - М.: Наука, 1989. - 218 с.

10. Чoбaн-зaдe Б. Къырымтaтaр ильмий сaрфы / Бeкир Чoбaн-зaдe. - Симфeрoпoль: Дoля, 2000. - 248 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.