Научная статья на тему 'REFLECTION OF CREATIVE PERSONALITY OF A. DONISH IN "EDDOSHTHO" OF S. AINI'

REFLECTION OF CREATIVE PERSONALITY OF A. DONISH IN "EDDOSHTHO" OF S. AINI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
96
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
"ВОСПАМАНИЯ" C. АЙНИ / "НАВОДИР-УЛ-ВАКОЕЬЪ" АХМАДА ДОНИШ / ТВОРЧЕСТВО / ФАРМИРОВАНИЕ ЛИЧНОСТИ / ПРОСВЕТИТЕЛЬСТВО / ДЖАДИДИЗМ / ПРОЗА / РОМАН / ЛИТЕРАТУРА / ПОЭЗИЯ / "NAVODIR -UL-VAKOE" A. DONISH / "EDDOSHTHO" S. AINI / CREATIVITY / PERSONALITY / ENLIGHTENMENT / JADIDISM / PROSE / NOVEL / LITERATURE / POETRY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муллоев Абдусамад, Бобораджабова Гулноза

В данной статье рассматривается формирование творческой личности и образ Ахмада Дониша в «Воспаманих» Садриддин Айнӣ. С. Айни начал изучать произведения ученого и просветителя Ахмада Дониша в период обучения Бухарском медресе. Автор исследует основаны фармиравани творческой личности и мировоззрения Ахмада Дониша в «Воспамания» преобразившейся при изучении «Наводир-ул-вакоеъ» Дониша и некоторых других произведениях.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗОБРАЖЕНИЕ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ И ОБРАЗ АХМАДА ДОНИША В "ВОСПАМАНИХ" САДРИДДИНА АЙНИ

This article deals with creative personality of A. Donish formed on two periods: the first period when he with the purpose of study moved to the city and thus entered the literary circles of Bukhara. The second period when he began to study the work of the scientist and educator Donish and others. The author explores the foundation of the creative personality and outlook of S. Aini converts in the study of "Navodir -ul-vakoe" Donish and some other works published abroad.

Текст научной работы на тему «REFLECTION OF CREATIVE PERSONALITY OF A. DONISH IN "EDDOSHTHO" OF S. AINI»

ТАЧДССУМИ ШАХСИЯТИ ЭЧ^ОДИ ВА ЧЕ^РАИ ^УНАРИИ А^МАДИ ДОНИШ ДАР «ЁДДОШЩО»-И САДРИДДИН АЙНИ

Муллоев А., Боборацабова Г.

Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

X^p як фаpд мавлуд ва махcyли ичтимоь ва айни замон омил ва мyхаppики чомeа низ мeбошад. Даp ин замина завк ва ибтикоpоти афpоди эчодкоp ва хyнаpманд ба хукми он чи аз таъpиx баpмeояд, даp тахаввул ва такомули вокeоти хаëт ва дигаpгyнcозии чахон то андозаe таьcиpгyзоp аcт. Даp ин pаванд кyдpати ибдоь ва эчоди афpод аз таьcиpи мухит ва нажод даp падидоваpии завку хyнаp мyаccиpтаp ва мондагоp будааст.

Оcоpи адабии хаp як адиб баëнгаpи вазь ва pyxияи хаету акидахои ичтимоии y буда, зу^ши фикpy андeша ва чахонбинии y мeбошад. Fояи эчодиëти cаньаткоp даp пайваcтагй ба зиндагинома, мyноcибат ба ходдаахои ичтимой ва набзу pyхи замони таcвиpëбанда ифода мeëбад. Ташаккул ва тахаввули адабиëти точикии нимаи дуюми аcpи Х1Х ва ибтидои ХХ бeштаp ба фаьолият, œpyM эчодй ва pиcолати адабию эчодии Aхмади Дониш ва пайpавони y вобаcтагй дошта, то кунун баp аcаpи низоми xyдкомка ва таpхpeзишyдаи мафкypавии xyкмpон ва мeьëpхои тахмилии тахкик ва шиноxти адабиëт ба тавpи комилу cахeх мавpиди тахкик ва баppаcии дакик каpоp наг^^таст. Aкcаpи пажyхишгаpонy мухаккикон андeшахои xeшpо аз нигохи pавишy ycyлхои тахмилии давpони хyкмpон ва манофeи табакотию шнФиятчуию ичтимоьгаpой cозмон дода, аз тахлилу аpзëбии чанбахои мухими эчодй ва ашлияти шаxcияти хyнаpй даp каноp монданд.

Шиноxти шаxcиятy оcоpи мyтафаккиp ва маоpифпаpваpи бyзypги x&os^ точик Aхмади Дониш даp оxиpхои каpни ХХ ба миëн омад. Даp ин давpони cаpнавиштcози xалкхои Оcиëи Маpказй шахpи Бyxоpо маpкази аcоcии pyшдy инкишофи адабиëти фоpcй ва илму фаpханг буд. Aхмади Дониш даp ин гахвоpаи тамаддун ба дyнë омад ва камол ëфт. Шаxcияти адиб ва pиcолати маоpифпаpваpонаи Aхмади Дониш даp заминаи мухити илмиву адабии Бyxоpо ва rapyH зeхнию хyнаpй ва махоpати эчодии y бyнëд ва ташаккул ëфтааcт.

Тибки маьлумоти Aйнй даp «Ёддоштхо», даp китобxонаи бyзypги Шаpифчон Маxдyм даcтнавиcхои нодиp ва китобхои ноëб мавчуд буда, баpои ахли илму адаби Бyxоpо ва кулли зиëиëнy pавшанфикpон ба cифати як xазинаи дониш xизмат мeкаpдааcт. Aз cyH дигаp, даp хавлии Садои Зиë хаp хафта одатан ce шаби таътил - чахоpшанбe, панчшанбe ва чумьа анчуману нишаcтхои шоиpон, шeьpшиноcон, латифагyëн ва шиpинкоpон баpпо мeгаpдид. Бecабаб нecт, ки фаъолияти биcëpe аз намояндагони адабиëти маоpифпаpваpй ва ë тачаддyдгаpой махз аз хамин хавлй ибтидо гиpифтааcт.

Шиногоии «Наводиp-yл-вакоeь»-и Aхмади Дониш даp ин давpон ба Садо^один Aйнй тамирт багоят бyзypг pаcонид, ва y ин омилpо ба cифати як падидаи мycбати бадeй махcyб дониста, даp оcоpаш аз он ëдоваpй мeнамояд. Ин аcаp баpои Садpиддин «инкилоби фи^й»^ ба вучуд оваpдааcт ва паc аз мутолиаи он Aхмади Дониш фаъолияти адабии xeшpо бо диди тоза вокeьнигоpона pивоч додааcт. Даp ин фаъолияти нeкфаpчом Садpиддин Aйниpо Шаpифчон Маxдyми Садpи Зиë мycоидат ва pахнамой мeнамояд. Садpиддин Aйнй хангоми мадpаcаxонй даp мавpиди шаxcияти Aхмади Дониш тахcин ва даp мавpидхои чудогона ндобати y нафpин низ мeшyнид. Маxcycан, Шаpифчон Маxдyм ва хамcyхбатонаш до^ ба pyзгоpи Дониш хикоëти ачибe киееа мeнамyданд ва оcоpи вайpо боиcи pашк мeдониcтанд.

Садpиддин Anrä икдоми начиби маоpифпаpваpонаи Aхмади Дониш ва .n^rap pавшангаpонy маоpифпаpваpонpо идома дод. Мутолиа ва шиноcой бо оcоpи Дониш маxcycан «Наводиp-yл-вакоeь» маpхилаи мухим ва cаpнавиштcози хаëт ва чахони андeшахои cиëcию ичтимой ва адабии Anrä мeбошад. Вай мeнавиcад, ки паc аз xондани «Наводиp-yл-вакоeъ»-и Aхмади Дониш «ба ман ва баъзe шаpиконам инкилоби фикpй pyïï дод, назаpи мо ба ам^у вазиp, ба муллохо ва ба зиндагонии онpyза каpиб тамоман дж^ шуд»[2, c. 22]

«Наводиp-yл-вакоeь» на танхо афкоpy андeшаи ичтимоию rnërn ва хyнаpи навиcандагии Aйниpо дигаp намуд, балки даp фаpохам омадани афкоpи адабию эcтeтикй, даpки мeъëpхои таcвиpи вyкeьнигоpй ва cоданавиcй мутоидат намуд.

Устод С.Айнй ин маънй ва омига,ои capнaвиштcозpо дap «Ёддоштxо» таъкид нaмyдa, мeнaвиcaд, ки «шиного™ ман бо «Нaводиp-yл-вaкоeъ» дap ман тaнxо инкилоби фикpиpо бeдоp кapдa намонд, балки ба capaм caвдои нacpнaвиcшaвиpо xaм aндоxт. Дap xaмон вaктxо ман оpзy мeкapдaм, ки «бояд ^c нacpнaвиc шавад ва aгap ин ма^ад ба дacт дapояд, монанди Аxмaд Мавдум нacpнaвиc шавад, ки вокeaxоpо дap пeши xонaндa бо забони cодa мучатеам кyнондa нишон дода тавонад».

Ба тacвиpи авзои ичтимоию фapxaнгии замони зиндагии Аxмaди Дониш ва шaxcони мaшxypи он тавачч^ зоxиp намудани Айнй бecaбaб нecт. Дap навбати аввал ин дaвpa тeзyтyнд ва nyprni^^ бyдa, бapои xaёти xaлк capнaвиштcоз 6уд. Нимаи дуюми acpи XIX дap xaёти мapдyми aмоpaти Бyxоpо, пeш аз xaмa, бо авчи мyноcибaтxои пypшиддaти замони фeодaлй, мyбоpизaxои cиёcивy ичтимой ва бeдоpии илмию фapxaнгй axaмиятнок мeбошaд. Дap xaмин дaвpa aфкоpи адабии Дониш чиxaтxои acоcии pyxияи замон ва инкишофи тaъpиxии онpо дap бap гиpифтa, «Нaводиpyлвaкоeъ»-и y бapои paвшaнфикpон ва ax^ илм тaaccypоти бузурт гyзоштaacт. Тамоми фаъолияти Дониш ба ваефи адолат, мacъaлaxои тapбиявй, танкиди xaёти фeодaлй, мазаммати зулму истибдод ва мyбоpизa ба мукобили он нигapонидa шудааег. Ин буд, ки FOяxои пeшкaдaми вай ба наши минбаъда, мaxcycaн, ба намояндагони зиёиёни эчодкоp тaъcиpи намоён гузошт ва минбаъд xaмчyн манбаи acоcй бapои шиноxти шaxcияги y xизмaт намуд.

Дap ин xycyc С.Айнй ишоpa кapдa чунин мeнaвиcaд: «... вакге ки ман он axволи фaлокaтиштимолpо дap мущ^^о™ «Нaводиpyлвaкоeъ» бо тacвиpи peaлй- бо тacвиpe, ки xyA дap зиндагй дида будам, дидам, ба ман xолaти дигap pyn дод. Дap дили xyд гуфтам: Ин axволpо иcлоx кapдaн лозим acт. Инкилоби фикpй, кам xaм бошад, дap ман ана xaмон вакт pyn дод»» [2. c.446]

Шиноcой бо оcоpи адибони пeшкaдaми кишвapxои xaмчaвоp, мутолиаи матбуоти xоpичй ва огоxй аз paвaндxои тётю озодиxоxии кишвapxои Шapкy Fapб aфкоpy aндeшaxои cиёcию ичтимой ва адабию фapxaнгиaшpо инкишоф дод. Х,аводиш пypтyFёнy зyдчapaёни Бyxоpои ибтидои кapни XX ба чaxони aндeшaи вай бeтaъcиp намонд. Ин омилxои capнaвиштcоз бо aмpи киcмaт дap OFOЗи pacтоxeзи тозаи фapxaнгy адабиёти точикй ва дигapгyниxои cиёcии ибтидои caдaи XX cypaт гиpифтaacт.

Рyзгоp ва фаъолияти эчодии Сaдpиддин Айнй мaвзyecт гyногyнпaxлy, Faновaтмaнд ва фapоxy домaнaдоp ва кулли оcоpи y дap apcaи мyбоpизaи cиёcй, бeдоpй ва xyдшиноcии миллй xaмчyн шиноcномa ва шaxодaтномaи миллати точик пaзиpyфтa шуда, душманон ва paкибони xaлки точикpо ба тaxлyкa aндоxт. Дap ин замина «Ёддоштxо» дap адабиёти шypaвии точик нaxycтин acapecт, ки вокeaxои мyxимтapини мyбоpизaи cинфй ва чиxaтxои гуногуни xaёти маънавии нимаи дуюми acpи XIX-pо тачаееум нaмyдaacт. Дap он xодиcaвy вокeaxои гуногун тaвaccyги cимоxои зиёд xycycиятxои мyxими шyypи ичтимоии xaлк ва моxияти зaмонpо ифода мeнaмоянд.

«Ёддоштxо» acapи гуногунмавзуъ ва Faновaтмaнд буда, бо xycycияти ёддоштию тapчyмaиxолй як дaвpaи мyxими xaë™ xaлкpо бacо фapоxy домaнaдоp бо лaвxaю мaнзapaxои бaдeй ва муношбати шaxcияти тaъpиxй тacвиp намудаает. Дap тacвиpи С. Айнй бyзypгивy бyнёдкоpии xaлк дap cимои оддитapин ва зeботapин одамон намоиш ёфта, мaнзapaxои xyдогоxй ва бeдоpии ичтимоии як дaвpaи тaкдиpcози xaлки точик таччаееум ёфтaacт. Axcap cимоxои дap «Ёддоштxо» тacвиpшyдa бо нepy ва чacоpaти xyнapй ва фазлу камолоти ишонй мазмуну моxияги aфкоpи зaмонpо ифода мeнaмоянд. Чexpaи Аxмaди Дониш дap тacвиpи ycтод Айнй аз намунаи чунин cимоxои бapчacтaи эчодй ва тaъpиxй мeбошaд.

Дap адабиёти мyоcиpи точик тaвaccyти бозтоби фapдияти шaxcони буз^т эчодкоpи тaъpиxй, аз чумла донитшиноей кадами ycтyвоpонa гузошта, бо эчод шудани «Ёддоштxо» дap нacpи тaъpиxии точикй тамоюлоти тозаи адабй ба вучуд омад ва шиноxти шaxcиятy офapиниши cимои одамони начиб, нepyxои эчодкоp, адибону xyнapмaндон ва зиёиёну pyшaнфикpон мaвкeи xоca пайдо намуд. Тадкики бaдeии caxифaxои xaёти .Hypax^ra xaлк, вобacтa ба capнaвишти фapдxои бapyмaнди он ифодaгapи pобитa ва идомати нacлxо буда, ёpй мepacонaд, ки шaxc кapобaти xyдpо ба xaлк, ба тaъpиx ва оpзyю yмeди он эxcоc бикунад ва оpмонxои мaънaвиpо acоcи xap гуна фаъолияти илмй кapоp ддаад. Ин имконият мeдиxaд, ки xaCTm маънавии xaлк, pиcолaти бyзypг ва доpои илмиву фapxaнгии вай .nypyCT мyчaееaм ёбад.

Устод Айнй дap «Ёддоштxо» тaвaееyти шмои Дониш пeш аз xaмa моxияти FOявию эетeтики эчодиёт ва акил^ои Аxмaди Донишpо xотиpнишон намуда, pyxияи замони зиндагй ва шapоити тaъpиxиpо тaчaеcyм мeнaмояд. Вай дap бapобapи он ки лaxзaxои мyxими «Нaводиp-yл-вaкоeъ»-pо мyxтacap накл мeкyнaд, дap зимни ин xapaктep ва xиcлaтxои Донишpо низ ба вучуд мeоpaд. Тacвиpи бeaдолaтиxои замон, axволи пypмaшaккaти бeчоpaгон, зулму иcтибдоди xокимон ва нaфpaт доштан ба дaвpони п^идаи фводалй, ки аз мутолиаи «Нaводиp-yл-вaкоeъ» бapои Айнй пайдо шуда буд, дap xaкикaт инкилоби фикpиe буд. Нигоpиши xaкикaтнигоpонaи Аxмaди Дониш ба Айнй тaвaееyти нycxaбapдоpй ва шиштет «Нaводиp-yл-вaкоeъ» тaъcиpи калон гузошт. Дap ин xycyc, xyди y чунин мeнaвиcaд:

«Шиноcоии ман бо «Нaводиpyлвaкоeъ» дap ман тaнxо инкилоби фи^крт бeдоp кapдa намонд, балки ба capaм caвдои нacpнaвиcиpо xaм aндоxт. Дap xaмон вaктxо ман оpзy мeкapдaм, ки бояд кac нacpнaвиc шавад ва aгap ин ма^ад ба дacт дapояд, монанди Аxмaд-мaxдyм нacpнaвиc шавад, ки вокeaxоpо дap пeши xонaндa бо забони тодда мyчaееaм кунонида тавонад». [2, c. 464]

Тaxaввyли cимои Дониш дap «Ёдлоштxо» дap acоcи зикpи c^arora xaмфикp, xaммacлaк ва xaмзaмонони y, аз кабили Сaдpи Сapиp, К^озй Абдyлвоxид, X,омидбeки Хрмид, Шapифчон Maxдyми Сaдpи Зиё, Мулло Амон, Файзибой, Мулло Myxиддин ва монанди ищо xeлe мукаммалу пypFyнчоиш зyxyp ёфтaacт.

Дap амалиёти иcлоxотпapвapй ва ичтимоии Аxмaди Дониш aкидaxои дигapгyн кapдaни низоми идоpии давлат ва xокимияти aмиp, мyбоpизa ба мукобили амалиёти paзилонaи аъёну aшpоф ва тaбaкaxои xyкмpон, обёpй, cоxтaни заводу фaбpик, xaмкоpиxои илмию иктиcодй ва py ба пeшpaфтxои кишвapxои мутамаддин овapдaн чои мaxcycpо ишFOл мeкyнaд. Дap мyxити замон ва пac аз он шмои Аxмaди Дониш чун capвapи мaоpифпapвapони дaвp ва capдоpи ноpозиёни дapбоp нaмyдоp гашта, cифaтxои шaxcияти y, чacоpaти pyxï, Fинои маънавй ва мyноcибaгxои нeкбинонaaш ндобат ба мyxити ичтимой дакик зоxиp мeгapдaд. Вай дap мyxити пypFyбоpи Бyxоpо пypизтиpоб зиндагй дошт, xaмчyн шaxcияти бapчacтa ва capвapи мaоpифпapвapон бapои paфъи бeaдолaтй ба мукобили зулму штам ва иетибдод, бapпо кapдaни xaкикaтy адолат, озодй ва аз байн бypдaни чaxолaтy нодонй ба axкоми дину шapиaт ва тapзи дaвлaтдоpии он дaвp мypочиaт мeкyнaд. Maxз бо такозои xaёти ичтимоию cиёcии нимаи дуюми acpи XIX-и aмоpaти Бyxоpо чунин шакл гиpифтaни обpaзи кaxpaмон aмpи во^ист.

Дap «Ёддоштxо» cимои Аxмaди Дониш acоcaн дap ду боб: «Одами ачиб» ва «Оби ганда ба xaндaк>> ба тaвpи бaдeй тacвиp шyдaacт. Maxcycaн дap боби «Одами ачиб» тaxлили амики вазъияту xолaт, вycъaтнокии тacвиp, зиддиятxои доxилй, шиддати эxcоcот ва фикpy aндeшaxо дap acоcи пyppa мувофикат намудани во^ияти xaётй ва тaxaйюлоти бaдeии camara^ ифода ёфтaacт. Myшоxидaxои эчодкоp аз тacвиpи cимои зоxиpии кaxpaмон, муношбати y бо aтpофиён, дap лaxзaxои дacт ба пeши бap гиртфта таъзим кapдaни aмaлдоpон, дap кaтоpи уламо ба y чомаи бaноpac п^шондан, тaкягоxи pycxO будан ва ба to^ox^ онxо xaмcyxбaт шудан, дap дacт acои pycï ги^фта гаштан, бо лакнати забонй aндeшaмaндонa cyxaн гуфтан, xaмчyн муначчим эъ-тиртф шудан, дap дeвоpxои xонa нжт, доштани xapитaи замин, кyppaxои мycaттaxи замин ва aебобxои гуногуни мушкИ, нифок ва мyнофикpо бад дидан, xокcоp, xyшмyомилa ва донишмандона paфтоp намудан ибоpaт буда, аз xотиpaxои xaмзaмонон ва тaвзexоти мyндapичaи оcоpи Дониш бунёд ёфтаанд. Дap натича, xaкикaти комили вокeияти тaъpиxй на ин ки аз ^ppa pyбapдоp кapдaни лaвxaxои capчaшмaвy мaъxaзxо, балки дap acоcи ба xaёлоти бaдeии caнъaткоp воpид шудан, аз он газо гиpифтa ба мaкcaди FOявй тобeъ шудан идpок шyдaacт.

Дap тacвиpи cимои Дониш ycтод Айнй ба мaкcaди бовapибaxш ва амик нишон додани cимои комилу caxex^ мyтaфaккиp, пeш аз xaмa, аз дидгоxи вокeъбинонaи xyд ва тaaееypоти амик бapдоштaн аз оcоpи Аxмaди Дониш ва пac аз он аз xотиpот ва маълумоти xaммacлaконy xaмзaмононaш иcгифодa бypдaacт. Ба ин ма^ад, дap навбати аввал устод Айнй шмои зоxиpии Донишpо, ки xaкикaтaн ба нaзapи y одами ачиб ва фавкулодда мeнaмyд, ба калам дода, дap боpaи каду комат, чyееa, андом, фeълy aтвоp ва мизочи y маълумоти дакик ва пypapзиш мeдиxaд.

«Ин одам, -мeнaвиcaд ycтод Айнй, - комати бaлaндe дошт, баландии коматаш ба дapaчae, ки чомаи бaноpacи to^ox,™ дap тан доштааш бapобapи зонуяш буд... Тани ин одам ба тapзe

пyppа буд, ки баландии коматаш хж каpда намeшyд ва ба назаp миëнкад мeнамyд. ryë даpзии табиат каду баpи ин каcи ба як андозаи биcëp мyноcиб бypида дyxта буд. Гаpдаии ин ^c хам мувофики кадаш даpоз ва муношби баданаш пyppа буд. Aммо cаpи ин одам аз одат бepyн калон буд... PyM ин шаxc cабзина ва пyppа буд... ба pyяш он кадаp чинхои хиcкаpдашаванда намeнамyд. Риши y мдана ва культа /л^нда/ буда, тоpхои cафeдаш аз cиëхиаш бeштаp мeнамyд. Ин каc даp даcт атои pycï /палка/ дошт...» (2, c. 263)

Даp баpобаpи ин, даp боpаи мучаееамаи аклу xиpад, фавкулодагию Fайpиоддй будани кувваи иcтeьдодy кобилият, кyдpати илму пояи махоpат ва шмои ботинии Aхмади Дониш оcоpи нодиpy гаpонмояи xyди y, xотиpотy ëддошти ^cto^ мyоcиpони мyтафаккиp ва наклу cyхбатхои pyхониëни хамзамонаш ба шфати манбаи боэьтимоди эчоди бадeй xизмат намyдааcт. Маxcycан, даp таcвиpи Aйнй cимои бyзypги Дониш даp мyноcибат бо pyхониëни чахолатпeша ва мутааееибони xypофотпаpаcт xотиpнишин мeбошад. Ин маънй даp лахзахои таьзимкунон ба y cалом додани муллохои cаpойнишин ва ба таpафи онхо нигох накаpдани вай, хангоми шикоят, гайбат ва бадг^ихои Fаpазнокy бeмантики мyллоëни чохилу нодон ифода мeëбад.

Яю мeгyфт: «Ин каc боз омад, ки имшаб даp хyчpа бо чинхояш, бо дeвy паpихояш ва бо шайтонхояш cyхбат кунад ва фаpдо гуфтахои онхоpо ба шогиpдонаш накл намуда, онхоpо хам монанди xyд гyмpох намояд».

Дигаpe мeгyфт: «Вай мeгyфтааcт, ки кадом вакт гиpифтани офтоб ва кадом тоат гиpифтани мохpо ман мeдонам ва мeтавонам, ки пeшакй xабаp дихам. Fайбдон-кy факат xyдо буд, ин бeдин аз гайб xабаp додандо даьво каpда, xyдашpо ба xyдо шаpик cоxта баpомадааcт»

Шикояту гайбат ва pашкy хаcади муллохо ндобат ба нepyи бyзypги аклии Дониш бо макали иньикоc намудани мухити тиpавy тоp ва зулму бeдодгаpии манcабдоpони амоpати Бyxоpо нигаpонида шудааст. Ин аcт, ки мyллоëнy pyхониëни мyтааcиб Донишpо «ахли бидьат ва бexyдо», «фаxpии нолоик», «бeдинy xyдобexабаp», «кофиp», «гyмpох», «шогиpдy дусти шайтон», «чодyгаp», «ceхpбоз» ва Fайpахо ном мeбypдаанд. Дониш даp байни чунин шаxcон ба таькиби нохак дyчоp мeгаpдид. Даp баpобаpи ин, аз хачви тeзy тунд на аклу xиpади баpкамолy y атpофиëн ва хамзамононаш даp хаpоc буданд.

Дониш ба кувва ва иcтeьдоди xyA хамeша боваpии комил дошт ва даp хама вазьияту холат иcтодагаpй мeнамyд. Ин аcт, ки ypо Aйнй, аз таpафи дигаp, хамчун «дохии модаpзод», «одами ачиб», «фавкулодда», «Fайpиоддй», «зоти бyзypг», «як гавхаpи ноëб», «бyзypгтаpин донишманди замон», «алломаи давp», «cитоpаи тобони уфуки т^аи Бyxоpо» ва монанди инх,о номида, rapyH заковатманд, cимои мyтафаккиpона, тохиби акду xиpад ва иpодаи кавй доштани вайpо эьтиpоф мeнамояд. Aлбатта, ин бecабаб нecт.

«Даp таcвиpи Anrä, -кайд мeнамояд М.Шyкypов, -фавкулоддагии A^^^n^ Дониш на танхо даp чyccаи азим ва бадани махками ycr балки y мучаееамаи аклу xиpад, катьият ва азму ^ода аcт».[4, c. 108]

Даp байни ин ду ycтоди каломи бадсь хамохангй ва наздикшавии pyK^^ эчодй хиc каpда мeшавад. Гуманизми олй, фалcафаи хаëтдycтй, акидахои маоpифпаpваpию чадидй, маьpифатxохй, андeшахои амикк ба мукобили чахолату нодонй шаxcияти хаp ду эчодкоppо баpчаcта ва ба хамдигаp хамовоз гаpдонидааcт. Чунин алокамандии гоявй даp афкоpи адабии онх,о низ мушохида мeшавад. Саpчашмаи боваpибаxши таcвиpи cимои Дониш даp «Ёддоштхо» мepоcи адабии y каpоp гиpифта аст1. Anrä даp «Ёддоштхо» баpои тачашуми шаxcияти бyзypг ва pиcолати начиби Дониш манзаpахои вycьатноки хаëти чамьиятии cадаи XIX-pо даp заминаи тадкик каpоp додаcт. Сyхбатy мyнозиpаи pавшанфиикpон, таpзи зиcтy зиндагонии маpдyми захматкаши Бyxоpо, cаpгyзашт ва pyйдодхоe, ки шаxcан муаллиф шохиди он будааст', баpои тачаеcyми мухити зиcт, давp ва cимои Aхмади Дониш к^аки бeандоза pаcонидаанд.

Бозтоби чeхpаи хyнаpии Aхмади Дониш даp «Ёддоштхо» як навь xycyc^ra илмию бадeй ë пyблиcиcтй дошта, шаpхи хол, фаьолияти адабй ва накли мазмуни баъзe аз баxшхои оcоpи адабии ypо даp баp мeгиpад. Бо вучуди ин, cимои Дониш даp аcаp таваееyти таcвиpи ходиcа ва вороти ичтимой ва pyзгоpy мepоcи адабии хамзамонони y xeлe баpчаcта ва во^й тачаееyм ëфтааcт. Даp баъзe холатхо аз эчодиëти xyди Дониш мжолхо оваpда, онхоpо ташpeх додан ва ба баъзe хикояхои y накиза навиштан /даp миcоли хикоя даp боpаи як бакколи xаcиc/ ба yетод Aинй имконият додааcт, ки xиcлатy xаpактep, назаpи зиндагибин ва хакикатнигоpонаи

Донишро пеши назари хонанда мукаммалу боварибахш тачассум намоянд. Дар тасвири Айнй Дониш хамчун мучассамаи аклухирад намоён гаштааст:

«-Ахмади-махдум одами бисёр бузург буд, бузургии у на аз чихати муллоиаш, на аз чихати синну солаш ва на аз чихати чуссааш буд, балки бузургии у дар ин буд, ки хар бинанда дар зери салобат ва махобати у мемонд ва дар айни замон уро бо мухаббати тамом /на аз тарс/ хурмат мекард. У бо ин хама бузургй ва махобат ва салобат ба хар кас, харчанд хурд бошад хам, бародарвор муомила мекард». [3. 463]

Дар «Ёддоштхо» хануз тасвири амики характер, рухияву равон, шахсият, афкори адабию эстетикй ва маорифпарварии Дониш ба таври васеъ сурат нагирифтааст. Нияти эчодии устод Айнй аз он иборат буд, ки оид ба фаъолияти эчодй, чамъиятй, акидахои ичтимоию сиёсй, маорифпарварй ва накши Дониш дар ташаккули минбаъдаи хаёти адабй асаре эчод кунад. Мутаассифона, амалй гардонидани ин максад бо сабабхои гуногун ба устод Айнй мушарраф нагашт. Новобаста аз ин, хотира ва ёддоштхои у дар бораи Дониш хамчун сарчашмаи мухими илмй ва таърихй шинохта шуда, барои нависандагони минбаъда мактаби махорати эчодй гардид. Садриддин Айнй дар натичаи чустучу ва омузиши асархои Ахмади Дониш рохи муборизаи уро аз худ намуда, мактаб ва ташаббус ва муборизаеро, ки Дониш барои ба хаёт наздик кардани адабиёт, соддагии забон, ба зидди муглакбаёнихо шуруъ намуд анчом дод.

АДАБИЁТ

1. Айнй С. Таърихи инкилоби Бухоро.- Душанбе: Адиб, 1987.

2. Айнй С. Куллиёт, чилди 6- 7, - Дшанбе, Нашрдавточ, 1962.

3. Абдусамади Мулло. Шахсияти эчодй ва чехранигории хунарй.- Душанбе: Шучоиён, 2010.

4. Шукуров М. Хусувиятхои гоявию бадеии «Ёддоштхо»-и С. Айнй .-Душанбе, 1966.

5. Шукуров М. Насри реалистй ва тахаввули шуури эстетикй, Душанбе: Ирфон, 1982.

ИЗОБРАЖЕНИЕ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ И ОБРАЗ АХМАДА ДОНИША В «ВОСПАМАНИХ» САДРИДДИНА АЙНИ

В данной статье рассматривается формирование творческой личности и образ Ахмада Дониша в «Воспаманих» Садриддин Айни . С. Айни начал изучать произведения ученого и просветителя Ахмада Дониша в период обучения Бухарском медресе. Автор исследует основаны фармиравани творческой личности и мировоззрения Ахмада Дониша в «Воспамания» преобразившейся при изучении «Наводир-ул-вакоеъ» Дониша и некоторых других произведениях.

Ключевые слова: «Воспамания» C. Айни, «Наводир-ул-вакоеьъ» Ахмада Дониш, творчество, фармирование личности, просветительство, джадидизм, проза, роман, литература, поэзия.

RЕFLEСTION OF CREATIVE PERSONALITY OF A. DONISH IN «EDDOSHTHO» OF S. AINI

This article deals with creative personality of A. Donish formed on two periods: the first period when he with the purpose of study moved to the city and thus entered the literary circles of Bukhara. The second period when he began to study the work of the scientist and educator Donish and others. The author explores the foundation of the creative personality and outlook of S. Aini converts in the study of "Navodir -ul-vakoe" Donish and some other works published abroad.

Key words:"Navodir -ul-vakoe" A. Donish, «Eddoshtho» S. Aini, creativity, personality, enlightenment, Jadidism, prose, novel, literature, poetry.

Сведения об авторах:

Муллоев Абдусамад, доктор филологических наук, профессор декан факультет таджической филологии Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддин Айни Телефон (992)917585877

Бобораджабова Гулноза, соискатель факултети филологияи тол>ик Таджикский государственного педагогического университет имени С. Айни Boborajabova Gulnoza, researcher in the Department of Tajik Philology of the Tajik state pedagogical University named after Sadriddin Ayni.

About the author:

Mulloev Abdusamad, doctor of philological sciences, Dean of the Faculty of Tajik

Philology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Tel.

(992)917585877

МАЪРИФАТИ ДАВЛАТДОРИ АЗ НИГО^И АБУАБДУЛЛОХИ РУДАКИ

Элбоев Вафо

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Хдрчанд устод Рудакй дар боби маърифати давлатдориву сиёсат асари алохидае эчод накардааст, дар дохили рубоиёту китъахову газалхову касидахояш афкори пуркимати сиёсй рочеъ ба идоракунии давлат, мухофизати хокимияти сиёсй, густариши он, ободии шахру мулк, кадри донишмандон, мурочиат ба хокимони давр бо таъкиди зулм накардан ба раиятро дар пирохани зебои бадей баён намудааст. Андешае байни баъзе донишмандон вучуд дорад, ки Рудакй дар дарбори амирони Сомонй зиндагиву эчод намуда, танхо вассофи онхо будааст, аммо некбин бояд буд, ки дар хама давру замон адабиёт аз сиёсат дур набуда, махаки пешбарандаи он будаасту асолати вокеии адабиёт тарбияи инсон аст ва Абуабдуллохи Рудакй дар баробари эчоди афкори бадеиву зебописандй чун шоири тавоно бо сехри сухани худ бахри ба адолатпарварй ва раиятпарварй талкин кардани хокимон сахми назаррасе гузоштааст.

Саид Нафисй дар ин бобат чунин андешае дорад, ки: «Шуароро подшохони эронинажод - Оли Саффор ва Оли Сомон ба шеър барангехтаанд ва боиси шеър ба забони порсии имруз эшон будаанд ва бадехист, ки нахустин фикре, ки шуароро даргирифта мадоеуи ин подшоуон будааст (1, 596).

Хдрчанд шохон шоиронро ба эчоди шеър ташвик карда бошанд хам, шоирони машхуре, мисли Рудакй то омадан ба дарбор хамчун шоири сохибмактаб шухрати комил доштанд ва дар байни мардум ва доирахои адабй сохибэхтиром буданд. Аз он ки Рудакй миёни мардум нуфуз дошт, амирону вазирони Сомонй, мисли хама гуна хонадонхои сиёсй ба чунин ашхос шадидан ниёз доштанд, чунонки чанд аср баъд шоири дигари точик Ибни Ямини Фарюмадй дар бакову абадияти кору пайкорашон тавассути шеър гуфта буд:

Зи шоир зинда мемонад, ба гетй ном шоуонро,

Фуруг аз Рудакй дорад, чароги дудаи Сомон!

Биноан, амирони фархангпарвари Сомонй аз ин шахсияти таърихй даъват намуданд, ки дар интишору иштихори афкори миллии давлатдории худ истифода намоянд.

Ин чо овардани андешаи академик А.Мирзоев бамаврид аст: «Рудакй дар ватани худ касби дониш намуда, аз давраи хеле хурдсолй ба фаъолияти шеър шуруъ кард, санъати мусикиро низ нагз аз худ намуда, хангоме ки ба шухрати намоёне сохиб гашт, он гох ба дарбори Сомониён кашида шуд» (2, 27).

Мамдухони Рудакй, ки то имруз шинохта шудаанд, аз амирону хокимони Сомонй -Наср бинни Ахмади Сомонй (914-943), Абулфазли Балъамй, Абутаййиби Мусъибй, Абуалй Мухаммади Чдйхонй ва Абучаъфар Ахмад ибни Мухаммад мебошанд. Аз шоирон дар ашъори бозмондаи Рудакй Муродй, Шахиди Балхй ва Фароловй ёд шуданд, ки хамагй аз шахсони машхуру маъруфи замони худ будаанд ва ба кавли устод Рудакй ходисаи марги онхо: «Марги чунин хоца на корест хурд».

Инчунин, аз Абумансури Дакикй байте расидааст, ба ин мазмун:

Киро Рудакй гуфта бошад мадеу,

Имоми фунуну суханвар бувад!

Пас, Рудакй дар осори мафкуди хеш низ касеро мадх гуфтааст, ки аз ашхоси каблан зикршуда кам набуда, дар хамон появу эътибор будаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.