CC BY
11Адрес: 735700, Республика Таджикистан, город Худжанд, пр. Мавлонбекова, 1. Тел:(+992) 937006464E-mail: eraj8700@mail.ru
About the author:
Salimov Eraj Mirkhasanovich — Khujand State University named after academician B. Gafurov, lecturer at the University Department of Culturology. Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand city, Mavlonbekov Ave., 1 Phone: (+992) 937006464E-mail: eraj8700@mail.ru
удк: +659(575.3)
як нусхаи нодир дар мавриди хунари хушнависии
замони ахмАД маХдуми дониш
Меликиён Э., Рацабов А.
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониши
Пайванди хат ё навиштор бо мафхумхо ва маънавият, зебоишиносй ва дарки зебой дар фархангхои мардумони дорои тамаддуни кухан, пешинаи пешотаърихй дорад. Чунончи раванди пешрафти инсоният дар заминахои гуногуни худшиносй, зебоишиносй ва дарки бештари пиромуни худ, натоичи пурбортару чолибтареро ба вучуд овардааст. Дар ин росто хунари хушнависй низ тавассути мардумони сарзаминхои пахновари осиёй ба вижа Хуросону Вароруд шоху баргхои тозае бароварда, бар зарофату зебой ва маънавияти худ афзудааст.
Харчанд, пас аз ислом анвои зиёде аз хунархои тасвириву тачассумй дар саросари мамолик тахти хамлаву нуфузи арабхо ба тадрич арзишу корбурди худро аз даст доданд, аммо хунари хушнависй бар тибки салила ва чорчуби андешахои исломй ва пайравони он, дар муддати кутохе ба яке аз мухимтарин бахшхои хунари ислом табдил ёфт. Сайри тахаввулу такомули он дар Осиёи Гарбй, шахрхои кадимаи кишвари Афганистану Х,инд ва шахрхои пурэътибори Осиёи Марказй монанди Бухорову Самарканд, пас аз пазируфтани ислом ва чойгузинии хати арабй бо хатхои гуногуни мехй, оромй, пахлавй, сугдй, монавй сурат мегирад. Шахри Бухоро дар навбати худ натанхо хостгохи шахсиятхои барчаста дар заминаи улуми мухталиф буд, балки яке аз марказхои хунарии кишвархои исломй ба шумор мерафт, ки пас аз тохту този аквоми туркнажод ва таъсирпазирии онхо ба фарханги мардуми мукимй ва химоят аз он, хунари хушнависй дар ин минтака пешрафти басазое карда буд.
Афроди китобсоз, китоборо, номанигор, нигоргар, наккош, музаххиб, хушнавис ва дар кулл нависандагон аз хатхои сершуморе, ки дар зохир бо хам тафовут дошта, хар кадом конуну коидахои муайянеро дунбол мекарданд, истифода менамуданд. Чуноне ки, А. Н. Болдырев мегуяд: "Сахтгиронатарин мукаррарот дар хат, албатта дастхати мохирона ва хунарй, барои хамон дастнавиштае дар назар гирифта мешуд, ки бе айбу нукс анчом гирад ва мебоист аз аввали сахифа то охири он бо хати якнавохти хунармандона навишта шавад. Ин дастнавиштахо бо унвон, сарфасл, минётур ва дигар ороишоти дохилй оро дода мешуданд. Дар ин маврид, дар баробари мураккабхои (чернила) рангин ва чавхар (тушь) ранг, шангарф, махлули тилову нукраро васеъ истифода менамудаанд. Ичроиши дастнавишти хунарй, тибки маъмул бо супориши шахсиятхои сохибмулк ва чехрахои машхур, махорати се навъ аз хунармандон: хушнавис, наккош-нигоргар ва устои муковасозро лозим доштааст[1, с. 12].
Пас аз асри XV дар Осиёи Миёна бо ба вучуд омадани хавзахои хунарй ва пешрафт дар риштахои гуногуни он, хушнависони зиёде омада ва аз худ осори пурарзише мерос гузоштаанд. Танхо Бухороро метавон мисол овард, ки дар он то охирхои асри XlX, хадди акал худуди 100 хунарманди хушнависи номдоре, ки номи онхо ба чуз аз осорашон, дар осори гуногуни хамзамонон ва шогирдону пайравони онхо омадааст, зиндагй ва фаъолият кардаанд. Аз боризтарини он сарчашмахо, рисолахое аз пешиниён, монанди "Рисолаи вазъи настаълик"-и Бобошохи Исфахонй, "Рисолаи хаттоти"-и Султоналии Машхадй, "Мадад-ул-хутут"-и Миралии Хиравиро кайд намудан мумкин аст. Инунин, аз мутаахирин "Тазкират-ул-хаттотин"-и Шарифчон-махдуми Садри Зиё, "Тазкират-ул-хаттотин"-и Мухаммад Идриси Рочии Бухорй ва дар давраи муосир китобу рисолот аз пажухишгароне монанди Т. Арнолд, К.Юар, Ф.Мартин, М. Баёнй, А.Фазлафзой, А.А. Семёнов, О.Ф. Акимушкин, М.М. Ашрафй, А. Муродов, Э. Окилов ва дигарон ба табъ расидаанд, ки аз рузгори хушнависони бухорой ва хунари хушнависии он давра иттилооти арзишмандеро ироа медиханд.
Аз хушнависони асри XIX дар Бухоро, ки дар баробари хушнависй дар риштахои дигари хунарй монанди нигоргарй, наккошй, китобсозиву китоборой фаъолият мекардаанд, метавон Мирзо Содики Чрндорй, Домулло Мухиддини Лаввох, Мирмаъсуми Оламиён ва Ахмад Махдуми Донишро ном бурд. Онхо дар хутути гуногун, ба хусус хати шашгона (мухаккак, райхон, сулс, насх, рикоъ, тавкеъ) ва бештар дар хати настаълик, асар меофариданд. Зеро ин хат дар Эрон, Осиёи Марказй ва Туркистони Шаркй аз асри XV то XIX такрибан дар тамоми китобхо сарфи назар аз хачм, мухтаво ва хадафи сохти он, ба таври густурда, мавриди истифода карор мегирифт.
Ш. Зиëдoв дар мавриди тaнaввyъи xai^o мeгyяд: "Тахти тaъcири шaрoити таърикй, oxири acри XIX дар Шарки Наздик ва Mиëнa ва Ошёи Maркaзй худуди 70 навъи xa^ ки acocaшoн xaти шaшгaнa 6уд, кoрбyрд дoштaнд[2, c.89]. Яке аз тазкирахое, ки 6o xa™ настаълик ва дар шакли мacнaвй oфaридa шyдaacт, марбут ба coли 1326 камарй /1908-09 мeлoдй мeбoшaд, ки дар oн муаллиф xyшнaвиcoни кадим ва хамзамони xyдрo тaвcиф кардааст. Ин риcoлaи камёфт и^гибго аз дeвoни ^озй Mирмyxaммaд Идриcи Хоча Рочии Бyxoрй (1880-1920) буда, тахти yнвoни "Тaзкирaт-yл-xaттoтин" ва ё "Mаcнавии Рочй" oфaридa шyдaacт.
Дар к^мата аввал ва oxири китoб ишoрa шyдaacт, ки oн тaвaccyти Хоча Иноягуллохи Бyxoрй китoбaт шуда ба Mирмyxaммaди Идриc бакшида шyдaacт. Aлбaттa coли таълифи oн тaвaccyги муаллифи acлй мyшaxxac нecт ва чуноне, ки дар барги аввали китоб 6o xyднaвиc (ручка) ва ба xarn фoрcй навишта шyдaacт: "Тазкират- yл-xaттaгин аз аcарaги ^озй Mирмyxaммaд Идриcи Хоча Рочии Бyxoрй мeбoшaд, ки аз дeвoни oн шти^ шyдaacт. Дeвoни мукаммили мазкур ба калами xyди муаллиф назди бaрoдaрзoдaи y Mирзoaтo Myxaммaдxoни Maъмyр мавчуд acт[3]. Хамчунин coмoнae, ки ин китoбрo бoргyзoрй ва пешкаш кардааст, рочеъ ба oн чунин тавзехот нaвиштaacт: "As нoми китoб бар мeoяд, ки oн дар жанри тазкира (ëддoшт ё гулчини адабй) навишта шуда, Рочии Бyxoрй дар oн acoмии хамзамонони xyшнaвиcи бyxoрoиaшрo оварда мyxтacaрaн дар бoрaи зиндагй ва фaъoлиятaшoн cyxaн мегуяд. Дacтнaвиc ба xaти нacтaълик ичро шуда, шли 1908-1909 эхтимолан дар Aфшнистoн бoзнaвиcй шyдaacт[4].
Myx^^R^ дигари xyшнaвиcoн ва xyшнaвиcй Э. Окилoв мегуяд: "Ду намуна аз ришлахои Идрдо-мaxдyми Рочй бидуни нoми муаллиф, ба xyшнaвиcoни Бyxoрo бaxшидa шудааст. Харду нycxa дар мачмуаи Mирзo Myxaммaдшaрифи Садр бoзнaвиcй ва вoрид шуда, дар Дoнишкaдaи шaркшинocии AИ Узбeкиcтoн тахти шyмoрaи №1304 ва №2193 caбт ёфта, дoрoи 95 -97 ва 259а-262б барга х,астанд[9, c.152].
Идржхоча Рочй, ки Шaрифчoн-мaxдyми Садри Зиё yрo Идриcxoчa Рoчйй бинни Сайид Нaбeрaxoчa caбт намудааст [7], пиcaри яке аз шoирoн ва xyшнaвиcoн ба нoми Иш Maxдyм (1827-1897 -6o тaxaллycи Тавфик) ва бaрoдaри яке аз xyшнaвиcoн ба нoми Бaкoxoн acт.
Зикри ному шархи холи биcëрe аз xyшнaвиcoн, бaxycyc хамзамонаш Ax,мaд Maxдyми Дoниш (1827-1897) дар тазкираи y oмaдaacт. Чyнoнe ки каблан ишoрa шуд A. Дoниш xyшнaвиc, наккош, нигoргaр ва музаххиби чирaдacтe буда, тибки андешаи Ч. Назриев, "..уро ба гунаи мутафаккири бузург, адиби зaбaрдacт, cиëcaтмaдoри нoмй, муначчими варзида, мухандиш мумтоз, наккоши мохир, xan-orn чирaдacт, мycикишинocи тaвoнoвy табиби хозик муаррифй кардаанд. У аз хамаи илмхо вoкиф мeбoшaд ва дар хамаи навъи xaтxo - дар racx, настаълик, cyлc, тавчиъа, таълича, мулаккй, куфй, зулфй, райхонй ва Faйрa хамго нaдoшт.
Дар рашэмй аз Бехзоду Moнй пеш гузашт, дар мycикй ycтoди кoмилe буд[5,а6]. Aлбaттa дар фаъолиягхои биcëрчoнибaи A. Дoниш шубхае нecт ва инрo пеш аз хама acaри арзишманди y "Наводир-ул-вакоеъ" ва низ "Ёддoштxo" ва "Намунаи адабиёти точик"-и устод С. Ah™ гyвox acт.
Тaзкирaт-yл-xaттaгин дoрoи 52 caxифa ва хар caxифa дар aндoзaи 26,6 x 17 cм буда, чyнoнe ки ишoрa шуд, матни дacтнaвиштaи он ба xarn настаълик ва 6о ранги шёх (ранги мураккаб) ичро шyдaacт. Дар робита бо навъи кoFaзи он чуноне, ки ЧХ. Хайруллоевич мегуяд: "Барои минётур ва номанигорй, наккошон ва xyшнaвиcoн анвои гуногуни когаз иcтифoдa мебурданд. Дар Бyxoрo аз гycтaрдaтaрини когазхо, когази чинорй буда, бофташ бо рaxxoи caбзрaнг, cипac иштaрxoнй - когази caфeдy coф, ки аз Хуканд ворид мешуд ва дар Бyxoрo омода мегардид. Хамчунин кoFaзи бокайфияти абрешимй ва чагбутии чинй, кoFaзи кадимаи эронй аз пycти oxy (вараки oxy) ва axирaн низ когази истамбулй аз Туркия ва ю^ази мирзой аз Рycия мавриди корбурд карор мегирифтанд[6]. Дар умум 13 навъи кoFaз вучуд доштааст ва бинобар ин, метавон гумон бурд, ки навъи кoFaзи ин китоб монанди пycткoFaз буда, бо таваччух ба coли таълифи он, ба яке аз когазхои мазкур тааллук дорад.
^домати аввали acaр аз мacнaвиxoe дар боби cитoишy ëриxoxй аз xyдoвaнд чихати тавфику камолоти инcoнии xyди муаллиф огоз мегардад. Cипac рочеъ ба тавшфи паёмабар (c.a.в.) ва шохи он замон эхтимолан амир Олимxoн пaрдoxтa, дар идома вacфи шахри Бyxoрoрo менамояд. Дар мавриди аввалин xyшнaвиce, ки мacнaвй мecaрoяд, Уро дилбар, махбуб, донову тавоно ва бдоёр зебо xитoб мекунад, харчанд аз овардани номаш xyддoрй мекунад. Баъдан дар мавриди xyшнaвиcи давраи темурй Aлии Табрезй миcрaxo мecaрoяд. Maъмyлaн пac аз анчоми хар китъаи мacнaвиe, ки мeнaвиcaд, ручуъ бар xyдoвaнд бо иcтилoxoти ирфонй як байт навишта дубора ба мавзухои ошиконаи ирфонй, анвоъи xaтy xyшнaвиcй ва вacфи шaxcиягxoи дигар мегузарад, монанди:
Б^е; соцй мпйе то ;oлu зором,
Бa нaздuкu мущббон ap3 àopaм.
Ba ё:
Б^е; соцй мaйu софе, кы то мaн,
Куном тeъàoà уcтoàoнu m фaн.
Бояд ёдовар шуд, ки дар мавриди хунари xyшнaвиcй бо эхтироми зиёд бaрxyрд карда, коидахову
^нужд мaвoдy услу6и нaвиштoррo дар миcрaъхoи маснавй 6o тaмcилy ташбех ëд мекyнaд. Пас аз таълифи 6am"x^ чyдoгoнaи байни бoбхoи маснавй, дар бoби шyмoридaн, нoмбaр намудани ycтoдoни фанни xyшнaвиcй, накуст рoчеъ ба шаксияти А. Дoниш ва хунару дoнишхoи y ба таври муэтасар мепaрдoзaд:
Bayuàu комтон Maxдyмu Аумад, Ku дaвлam дар камолаш буд сармад.
Xamam бар саф.yau сулкы лоли, Haüu кткаш зu шавцu нацс холи.
3u muббy уандаса, шeъpy нуцумаш, Мусаххар бар capu мулк улумаш.
Дар ш фанхрж з-у macнuфu машуур, Ku 4amjuu нomaвoнбuнoн аз у дур.
Ба сурam чун цaлaндap-лoyбoлecm, Ба сырам лeк Афлошун мucoлecm.
Кашмд охпр зu дeвoнu цазо по, Ба бош сарвосо дoшm маьво.
Сипас xyшнaвиcoн Исхщ; ибни X,aммoд ва шoгирдaш Ибрoхими Сагизй, Мир Икрoм, Mирзo Ахмади Муншй, Ибрoхим Xo^a, Ибрoхимxoн, Абдулюх, Бегй, Mирзo Бaхрoм, MИрзo Бадриддин, Абдулюх Xo^a MaнFигии Аскар, Дабирй Mирзo Оcтoнaкyли КaтгaкyрFOнй, Шaхoбиддин Халифа, Хрчй Хусайни Xaтлoнй, Хoчй Mирзo Pa^aiy^^, Mирзo Савдулюхи Aврoк, Mирзo Шариф Мавдуми Садри Зиë, Сайид Си^ик^ни Хашмат, Крзй Сaбoxoн, ^лех Мавдуми Навча, Mирзo Fиëcи Kora6, Mирзo Фaрмoнкyлй, Mирзo ^^xo^ Mирзo Чaхoнгир, Хoчй Aбдycaтгoр, Хабибулюх Авхадии Бyxoрй, Абдулмачиди Зуфнун ва дигaрoнрo тавсифу тамчид мекунад. Бaрxе аз oн xyшнaвиcoн мутааллик ба давраи a66oc^^ бaрxе ба acрхoи мдена ва aкcaрaшoн марбут ба асри XIX-XX мебoшaнд. Дар мачмуъ шyмoрaи тaмoми xyшнaвиcoне, ки дар ин тазкира зикр шудаанд, бештар аз 60 нaфaррo дар бар мегиранд. Амш бар acocи сугашни xyди муаллиф теъдoди xyшнaвиcoне, ки нoмaшoн дар тазкирааш oвaрдa шуд, ташбехи "катрае аз ба^р"^ меoрaд.
Дaлелхoи зикр нaëфтaни нoми xyшнaвиcoни дигaррo, муаллиф дар идoмa, дар щлаби маснавй, аз шухрат нaдoштaни ба^ше аз xyшнaвиcoн, нaшинoxтaни муаллиф баяши дигaррo, фaрoмyшии муаллиф ва Faйрaрo пеш меoвaрaд. Чyнoне, ки y xyд мегуяд:
Фаромуши сабаб омад на эумол, Бace з-онщ m будам огщ аз уол.
Аз ш маъни сухая дар ^mayú монд, 3u зuкpu бaъзeшoн дaфmap шущ монд,
Б^ояд аз карам узрам пажранд, Маъозуллоу кп бо ман хурда транд.
Яъне, муаллиф дар ox^ yзрxoхй карда, каму шсши xyдрo эътирoф менaмoяд. Дар идoмa y рoчеъ ба бaрxе аз улум мoнaнди: илми сарф, мантик, риëзй, тaбииëт ва хадису, улуми шаръй маснавй навиштааст. Шаклу услуби нaвиштoри тазкираи y бар acocи бaрxе аз ^ида^и суннатии acрхoи пешин ва oн зaмoнaи Бyxoрo будааст. Каму кaйфиятхoи дигари oнрo метaвoн дар му^иса 6o дигар тaзкирaхoи aшxocи хамзамшн ва пеш аз y дaрëфт. Ба^усус "Тазкират- yл-xaттoтин"-и Шaрифчoн-мавдуми Садри Зиë, "Ришлаи xaттoтoн ва нaккoшoн"-и К^зй Ахмади ^умй, "Фaвoид yn-xyi^"^ Дарвешмухаммади Бyxoрoй ва дигaрoн, ки харчанд дар хачму мyхтaвиëт ва теъдoди xyшнaвиcoн 6o хам тaфoвyт дoштaнд, aммo coxтoрy щлаби нaвиштoрaшoн ба хамдигар шaбoхaт дoрaд. Албатта яке аз нoдирaхoи тазкираи Идриcxoчa Рoчй дар шакли назм oфaридaни oн мебoшaд, ки дар таърши тазкиранависй чунин услуби навиштан кам ба назар мерасад. Ба гуфтаи С. Aъзaмoв "Агар xaro накунем, аввалин касе, ки ба ин юр даст зада буд, Фазлии Наманганист, ки coли 1822 тазкираи манзуме мураттаб намудааст. Дувумин тазкираи шеърй асари Садри Зиë "Тазшри аш^р" (coли 19051907) аст. Дар бoрaи ин, ки баъд аз Садри Зде каси дигаре ба назм тазкира навиштааст ë не, мaълyмoте дар даст нaдoрем. Вале маълум аст, ки Идриcxoчaи Рoчй дар ибтидoи асри XX "Тазкират-ул-xaттoтин"-и манзум таълиф карда буд[8].
Ба кавли Окилoв Э. "Садри Зде дар асари xyд (Тазкират-ул- xaтгoтин-M.Э.) риcoлaи манзуми Идрис-мавдуми Рoчирo вoрид намудааст, ки дар мавриди xyшнaвиcoни давраи фaрмoнрaвoии aмирoни бyxoрoй Музаффар, Абдуллахад, Олимxoн менависад, ки аз 223 байт ибoрaт буда, 95 -97 барга дoрaд[9].
Тавре, ки ëдoвaр шудем, дар кисмати зикри xyшнaвиcoни тазкира А. Дoниш дар садр кaрoр дoрaд, ки нишoн аз бузургй ва эътибoрy мaхoрaти хунарии y дар Бyxoрo ва берун аз oн аст. А. Дoниш xyд низ дар бaрoбaри ocoри гaрoнмoяaш асаре 6o нoми "Тазкират- yл-xaттoтин" таълиф намудааст. Хануз ocoри назму насри y ба таври кoмил oмyxтa ва ба^ши дигар аз ганчина^и Оcиëи Mиëнa ва ë шoяд берун аз oн пaйдo нашудаанд. Дар ин бoрa ycтoд Айнй навиштааст: "Ахмад мавдум агарчй ба хар мyнocибaт ба тарики рyбoй, Faзaл, китъа ва касида xеле шеър иншo карда бoшaд хам, бишбар ахамият нaдoдaнaш нycxaхoяшрo чамшварй накардааст. Ба хамин сабаб мачмуаи ocoри манзумааш дар миëн нест ва чй микдoр буданаш хам маълум нест. Ба хар хoл кам будани ocoри манзумааш ба мансурааш мухаккак аст[10.с,17б]. Мухаккики дигари ocoри А. Дoниш, Ф. Maхмyдoв мегуяд: "Ахмад мавдум бегyмoн аш^ри зиëде навиштааст; шoяд девoнy мату^а^и дигаре низ дoрaд, ки oнхo_дaр байни 6aëey мyнтaxaбy мачмуахд сафинаву чунгу aмcoли ин гуна дacтнaвиcхo дар гaнчинaхoи Узбекистан ва дигар кишвaрхoи хaмcoя махфузанд. У хамчунин таъкид мекунад, ки яке аз рoххoи кашф кардани aшъoрy ocoри дигари А. Дoниш чустучуи мyшикoфoнa, дакик ва пайваста дар 6aëey сафина ва мyнтaxaбoти каламии карн^и XIX ва XX аст[11].
Тазкират-ул-хаттотини Идрисхочаи Рочй бегумон яке аз осори пурарзиш чихати омухтани хунари хушнависй, хушнависон донишхои он замон, адабу ахлок ва суннатхои точикон ва мардумони Осиёи Марказй мебошад. Харчанд у дар "Ёддоштхо"-и устод Айнй аз чихатхое шахсияти нохуб ёд мешавад, аммо Садри Зиё бар ин назар аст, ки (гуё Идрисхоча муддате бемор будааст - Э.М.): "Агар аз чанги ачал рахой ёбад, сарвари шоирони замона хохад шуд"[12]. Бар асоси ёддошти Садри Зиё, Идрисхочаи Рочй тавассути хокими Шахрисабз Акрамхон-тура ба катл расид, вале устод С. Айнй мегуяд: "Идрис-махдуми Рочй соли 1338 хисоби камарй/1919-1920 бо омадани бемории хамагири вабо дар Бухоро вафот кард[10].
АДАБИЁТ
1. Болдырев А.Н. Рукописная книга в культуре народов Востока / А.Н.Болдырев, И.С. Брагинский и другие. - Москва, 1987-557 с.
2. Абдухалилов Б. Сокровищница восточных рукописей / Б.Абдухалилов, И.Э. Хорхе - Ташкент, 2012-150 с.
3. Иноятуллох Хоча Бухорй. Маснавии Тазкират-ул-хаттотин / И.Х. Бухорй - Афгонистон, 1908-09-52 с.
4. Мировая цифровая библиотека, бибилиотека конгресса. Хроника каллиграфов. https://www.wdl.oig./ni/item/16753/ таърихи истифода 12.04.2021.
5. Назриев Ч,. Ахмади Дониш, Наводир-ул- вакоеъ. / ЧНазриев, Ф. Рахимй ва дигарон Душанбе, 2017- С. 462
6. Хайруллаевич Дж.Х. Евразийский Союз Ученых №4(61) 2019.-С.8-12.
7. Мухаммадшариф Садри Зиё. Тазкори ашъор - Тошканд. Донишкадаи шаркшиносии ба номи А.Берунй. №1304
8. Аъзамов С. Номаи Донишгохи давлатии Хучанд ба номи Б. Fафруов. 2014. - №1 (38)-С.29-41.
9. Окилов Э.И. Направления и этапы развития таджикской каллиграфии / Э.И. Окилов - Душанбе, 1992. 193 с.
10. Айнй С. Намунаи адабиёти точик /С. Айнй - Душанбе, 2010-448 с.
11. Рахимй Ф., Олимов К. Рузномаи адабиёт ва санъат - № 8 (2083)- С.3
12. Мухаммадшариф Садри Зиё. Тазкират-ул-хаттотин/ Дастнавишти донишкадаи шаркшиносии АИ УзССР. -№1304, №2193.
РЕДКИЙ ИСТОЧНИК ПО ИСКУССТВУ КАЛЛИГРАФИИ ЭПОХИ АХМАД МАХДУМА ДОНИША
После XV века в Центральной Азии, с появлением художественных отделениях и прогрессом в их различных дисциплинах, пришли многочисленные каллиграфы и оставляли ценные творческие работы. В статье рассматривается одно из редких произведений первого десятилетия XX века, который называется «Тазкират-ул-хаттотин» (Хроника каллиграфов) в котором представлены биографии (преимущественно) бухарских каллиграфов и искусство каллиграфии в форме маснави. Это хроника принадлежит Кози Мухаммад Идриси Ходжа Роджии Бухари, один из современников Ахмада Дониша. В ней также говорится о бухарских каллиграфах, особенно о Ахмаде Донише, который показывает мастерство каллиграфа и другие его знании.
Ключевые слова: тазкират-ул-хаттотин, хроника, каллиграфия, каллиграфы, Бухара, Идрисходжа Роджи, махдум.
a rare version about of calligraphy of ahmad makhdumi donish period
After the XVth century in Central Asia, with the emergence of art departments and progress in their various disciplines, numerous calligraphers came and left valuable creative works. The article examines one of the rare works of the first decade of the XXth century, which is called "Tazkirat-ul-khattotin" (chronicle of calligraphers), which presents biographies of (mainly) bukharian calligraphers and the art of calligraphy in the form of masnavi. This chronicle belongs to Qozi Muhammad Idrisi Khoja Roji Bukhori, one of the contemporaries of Ahmad Donish. It also talks about bukharian calligraphers, especially about Ahmad Donish which shows the skill of the calligrapher and his other knowledge.
Keywords: tazkirat-ul-khattotin, chronicle, calligraphy, calligraphers, Bukhara, Idriskhoja Roji, makhdum
Сведения об авторе:
Меликиён Эраджи Бахромзод - Аспирант (PhD) Института истории, археологии и этнографии им. Ахмад Дониша Национальной академии наук Таджикистана:Душанбе, 734025. Проспект Рудаки Тел. (+992) 987811811; E-mail: erairom@yandex.ru Аскарали Раджабов - доктор медицинских наук, профессор Института истории, археологии и этнографии им. Ахмад Дониша Национальной академии наук Таджикистана;
About the author:
Melikion Eraji Bahromzod - (PhD) student of the Institute of history, archeology and ethnography named after Ahmad Donish of the National academy of sciences of Tajikistan: Tel: (+992) 987811811; E-mail: erairom@yandex.ru
Askarali Rajabov - Doctor of Medical Sciences, Professor at the Institute of History, Archeology
and Ethnography named after A. Ahmad Donisha of the National Academy of Sciences of Tajikistan;
удк 32328 (581)
сахми асосгузори сулху вахдати миллй, пешвои миллат президенти чумхурии точиКистон эмомалй рахмон дар тахкими сулх дар афгонистон
Абдусамадов Б.Б.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи САйни
Чумхурии Точикистон аз рузхои аввали ба даст овардани истиклолияти давлатй тарафдори рохи халли осоиштаи мушкилоти Афгонистон, хотима додани чанги шахрвандй ва муттахид намудани доираи васеи нерухои сиёсй бо максади таъмини хаёти осоишта дар ин кишвари хамзабону хамдину хамфарханг мебошад. Дар давраи бисёр мушкили муковимати давлати Б.Раббонй бо толибон ва терроризми байналмилалй Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ягона сарвари давлате буд, ки ба Афгонистон ичозат дод то кумакхои кишвархои хоричй ва молу амволро аз тарики хоки Точикистон ба сарзамини худ ворид созад. Баъд аз сарнагун кардани низоми «Толибон» бо максади боз хам осон намудани фаъолияти Нерухои мусоидати сулх (ISIF) ва эътилофи байналмилалй дар Афгонистон ва таъмини ахолии осоиштаи минтакахои шимолии Афгонистон, Точикистон фазои хавой ва хатсайрхои наклиётии заминии худро ба ихтиёри созмонхои байналмилалй гузошта, низоми соддаи гумрукй ва сархадиро барои интиколи кумакхои башардустона чорй намуд.
Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон аз ибтидо дар казияи Афгонистон дар он мавкеъ буд, ки «бухрони Афгонистон рохи халли низомй надорад, онро факат бо рохи халли мусолиматомези сиёсй, бунёди хукумати фарогири сиёсй ва миллй дар Афгонистон бартараф кардан мумкин аст»[1]. Ин нукта дар мулокоти у бо чонишини Сарвазири Шурои давлатии Чумхурии мардумии Чин Тсзян Тсичен (7 июни 1999), бо Сафири Факулодда ва Мухтори Чумхурии мардумии Чин дар Точикистон Фу Тсюан Чжан (3 августи 1999), вазири корхои хоричии Чумхурии Исломии Эрон Камоли Харрозй (15 сентяби 1999), Дабири кулли СММ Кофи Аннан (1 октябри 1999) намояндаи махсуси Дабири кулли СММ оид ба Афгонистон Франсес Вендерал (8 феврали 2000) ва гайра такрор ва таъкид шудааст [6, с.82].
Эмомалй Рахмон дар арсаи байналмилалй тарафдори халли сиёсии масъалаи Афгонистон буда, аз минбархои баланди созмонхои минтакавй ва байналмилалй, аз чумла минбари Созмони Милаш Муттахид зарурати мубориза ба мукобили экстремизм, терроризми байналмилалй ва кочоки маводи мухаддир дар Афгонистон таъкид менамуд ва чомеаи байналмилалиро барои мусоидат ба сулхи Афгонистон даъват мекард [10, с.13].
Эмомалй Рахмон соли 1995 ба Афгонистон сафари расмй анчом дод ва дар ин сафар бо макомоти ин кишвар дар мавриди дустй ва муборизаи якчояи давлатхо бар зидди терроризми байналмилалй гуфтугу карданд.
Ин буд ки вакте толибон мохи сентябри соли 1996 Кобулро ишгол карданд. Эмомалй Рахмон ба президенти Федератсияи Россия Б. Елтсин, президенти Казокистон Н. Назарбоев, президенти Киргизистон А. Акаев ва президенти Узбекистан И. Каримов сухбати телефонй анчом дода, бо камоли масъулият иброз доштанд, ки такдири Афгонистон дар хатар аст, бинобар ин бояд чамъ шуда маслихат кунем, зеро бо ин суръате, ки толибон омада истодаанд дар ояндаи наздик худро ба сархадхои мо мерасонанд ва амнияти кишвархои узви ИДМ дар хатар мемонад [2]. Дар ин чо бевосита мисраъхои машхури Шайх Саъдй ба ёд меоянд:
Бани одам аъзои якдигаранд,
Ки дар офариниш зи як гавуаранд.
Чу узве ба дард оварад рузгор,
Дигар узвуоро намонад царор.
Баъдтар президентхои Казокистон, Киргизистон, Точикистон, Узбекистан ва сарвазири Русия Черномирдин дар Алмаато чамъ шуда, тасмим гирифтанд, ки ба Ахмадшохи Масъуд ёри расонанд. Ин буд, ки Россия ба кумакхои худ огоз карда, баъдан ба дархости мухтарам Эмомалй Рахмон Эрону Хиндустон низ хамрох шуданд, алалхусус дар рузхои вазнин сахми ин ду кишвари охир назаррас буд [2].
Баъди ходисахои 11 сентябри соли 2001 дар ИМА ва огози амалиёти эътилофи зиддитеррористй, сиёсати Хукумати Чумхурии Точикистон чихати пуштибонии раванди тахкими низоми давлатдорй дар Афгонистон, дастёбй ба сулху субот ва эхёи баъдичангии он кишвар, пешгирии хавфу тахдидхо аз каламрави Афгонистон ба таври кобили таваччух боло рафт[3].
Хукумати Чумхурии Точикистон дар якчоягй бо намояндагони хамохангсози доимии СММ дар Душанбе, Дафтари СММ оид ба хамохангсозии масъалахои гуманитарй, Барномаи байналмилалии
