CC BY
0УДК 551.583(575.3
РАВАНДИ БОРИШОТ ДАР ПОЙТАХТ^ОИ КИШВАР^ОИ ОСИЁИ МАРКАЗЙ ДАР
ДАВРАИ СОЛ^ОИ 1982-2021
НОДИРОВ КОМИЛ^ОН АЛАМУРОДОВИЧ
Донишгоаи давлатии Кулоб ба номи А. Рудакх
АБДУЛЛОЗОДА САБУР ФУЗАЙЛ
Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови АМИТ
ШАРИПОВ САФАРАЛЙ РА^АБАЛИЕВИЧ
Донишгоаи давлатии Кулоб ба номи А. Рудакх
Аннотатсия. Кишвар%ои Осиёи Маркази дар мубориза бо оцибат%ои манфии тагирёбии ицлим аллакай бо мушкилоти цидди рубару %астанд . Минтаца, ки бо хушки, тагйирёбии шадиди обу %аво, камбориш ва тацсимоти нобаробари захира%о хос аст, ба тагйирёбии ицлим осебпазир аст. Заифии кишвар%о на тан%о ба мавцеи цугрофи ё шароити ицлими вобаста аст.Мицдори боришот дар Ашцобод,Душанбе ва Тошкент дар чил соли охир аз %ам кам дар июн-август ба цайд гирифта шудааст. Раванди боришоти умумии да%сола дар пойтахт%ои Осиёи Маркази дар давраи сол%ои 1982-2021., аз %амдигар фарц мекунад, ба гайр аз Остона ва Ашцобод ки дар ин цо раванди зина ба зина баланд шудани боришот дар ду кишвар цариб як хела аст, гарчанде бузургии он%о аз %ам фарц доранд. Дар Тошенкт ва Бишкек мицдори умумии боришот дар да%солаи сеюм зиёд шудааст. Дар Душанбе бошад раванди боришот аз чор кишвари дигар ба кулли фарц мекунад, цимати зиёдтарин дар да%солаи аввал ва катарин дар да%солаи дуюм ба кайд гирифта шуда дар да%солаи дуюм ва сеюм мунтазам каме зиёд шудааст. Ин тагйиирот^о аз мавцеъи цойгиршавии (арзу тул, баланди аз сат%и ба%р,релеф ва гайра вобаста аст). Та%цицот%о нишон доданд, ки ба %ам вобастагии боришот аз мавцеъи цойгиршавии кишвар%о вобаста будааст. Вобастагии боришот бо мацеъи цойгиршави алоцамандии назаррас (r=0,85) дошта аз %арорат ин вобастаги аз миёна хурдтар аст (r=0,34). Аз руи тацсимоти боришот минтацауои та%цицшударо метавон ба минтацаи нимхушк тасниф кард: Ашцобод дар таснифи минтаца%ои иклими минтацаи байни хушк ва нимхушкро ишгол мекунад. Истисно Остона аст, ки ба минтацаи ицлими намнок тааллуц дорад, ки дар он %арорати миёнаи солона ба маротиб поинтар аст ва мизони боришот дар тобистон нисбат ба дигар пойтахт%ои Осиёи Маркази бештар аст.
Калимахри калиди. Осиёи Маркази, тагйирёбии ицлим, боришот,минтацаи нимхушк, боришоти мавсими, шароити ицлими, арз/тул/баланди аз сат%и ба%р.
ДИНАМИКА ОСАДКОВ В СТОЛИЦАХ СТРАН ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В
ПЕРИОД 1982-2021 ГГ.
Аннотация. Страны Центральной Азии уже столкнулись с серьезными проблемами в борьбе с негативными последствиями изменения климата. Регион, характеризующийся засушливостью, экстремальной изменчивостью погоды, малым количеством осадков и неравномерным распределением ресурсов, уязвим к изменению климата. Слабость стран зависит не только от географического положения или климатических условий. Количество осадков в Ашхабаде, Душанбе и Ташкенте за последние сорок лет фиксируется в июне-августе. Десятилетние суммы осадков в столицах Центральной Азии за период 1982-2021 гг. отличаются друг от друга, за исключением Астаны и Ашхабада, где процесс постепенного увеличения осадков в двух странах практически одинаков, хотя их величина разные. В Ташкенте и Бишкеке в третьей декаде увеличилось общее количество осадков. В Душанбе
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
процесс выпадения осадков совершенно отличается от остальных четырех стран: самое высокое значение зафиксировано в первом десятилетии, самое низкое - во втором десятилетии, а во втором и третьем десятилетии оно постепенно увеличивается. Эти изменения зависят от местоположения (широта, долгота, высота, местность и т. д.). Исследования показали, что количества осадков зависит от расположения стран. Зависимость количества осадков от местоположения региона имеет значимую корреляционную связь (r=0,85), а зависимость от температуры меньше средней (r=0,34). По распределению осадков исследуемые регионы можно отнести к полузасушливым регионам: Ашхабад в классификации климатических районов занимает область между засушливыми и полузасушливыми. Исключением является Астана, относящаяся к зоне влажного климата, где среднегодовая температура значительно ниже, а количество осадков летом выше, чем в других столицах Центральной Азии.
Ключевые слова. Центральная Азия, изменение климата, осадки, полузасушливый регион, сезонные осадки, климатические условия, широта,долгота,высота.
RAINFALL TRENDS IN THE CAPITAL COUNTRIES OF CENTRAL ASIAN COUNTRIES IN THE PERIOD OF 1982-2021
Annotation. Central Asian countries are already facing serious problems in combating the negative consequences of climate change. Characterized by aridity, extreme weather variability, low rainfall and uneven distribution of resources, the region is vulnerable to climate change. The weakness of the countries depends not only on the geographical position or climatic conditions. The amount of rainfall in Ashgabat, Dushanbe and Tashkent in the last forty years has been recorded in June-August. The ten-year total precipitation process in the capitals of Central Asia during the period 1982-2021 differs from each other, except for Astana and Ashgabat, where the process of gradual increase in precipitation in the two countries is almost the same, although their magnitude is are also different. In Tashkent and Bishkek, the total amount ofprecipitation has increased in the third decade. In Dushanbe, the process ofprecipitation is completely different from the other four countries, the highest value was recorded in the first decade and the lowest in the second decade, and it gradually increased in the second and third decade. These changes depend on the location (latitude, longitude, altitude, terrain, etc.). Studies have shown that the interdependence of rainfall depends on the location of the countries. The dependence of precipitation on the location of the region has a significant correlation (r=0.85) and the dependence on temperature is smaller than the average (r=0.34). According to the distribution of rainfall, the investigated regions can be classified as a semi-arid region: Ashgabat occupies a region between arid and semi-arid in the classification of climatic regions. The exception is Astana, which belongs to the humid climate zone, where the average annual temperature is much lower and the amount of precipitation in summer is higher than in other capitals of Central Asia.
Key words. Central Asia, climate change, rainfall, semi-arid region, seasonal rainfall, climatic conditions, latitude, longitude, altitude.
Кишвархои Осиёи Марказй дар мубориза бо окибатхои манфии тагирёбии иклим аллакай бо мушкилоти чиддй рубару хастанд [1-5]. Минтака, ки бо хушкй, тагйирёбии шадиди обу хаво, камбориш ва таксимоти нобаробари захирахо хос аст, ба тагйирёбии иклим осебпазир аст [1-5]. Заифии кишвархо на танхо ба мавкеи чугрофй ё шароити иклимй вобаста аст. Мушкилоти мавчудаи иктисодй, афзоиши ахолй, ноустувории ичтимоию сиёсй, имконоти махдуди институтсионалй ва илмй, инфрасохтори кухна, сатхи баланди таназзули заминхои кишоварзй ва экосистемахои табий танхо баъзе аз омилхое мебошанд, ки кобилият ва омодагии кишвархои Осиёи Марказиро барои бехбуд бахшидан халалдор мекунанд [6-8]. Норасоии об дар якчоягй бо мушкилоти идоракунй маънои онро дорад, ки минтака ба зарбахо осебпазир аст ва бештар ба тагйирёбии иклим дучор мешавад. Мавчудияти гайричашмдошти
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
об бо обхезй ва хушксолихои табии зуд-зуд ва шадид, афзоиши ахолй ва афзояндаи захирахои об берун аз минтака маънои онро дорад, ки тахкикотхои имруза барои ояндаи устувор мухиманд [6-8]. Омиле, ки бо тагйирёбии иклим алокаманд аст, микдори боришот мебошад.
Боришоти миёнаи мох,она. Барои тахкикоти раванди боришот аз сомонаи мохворавии [9] истофода намудем. Боришоти миёнаи мохона дар давоми 4 дахсола дар расми 1 нишон дода шудааст. ^имати зиёдтарини боришоти миёнаи мохона дар Ашкобод (расми 1а) дар мохи марти соли 2002—2011 ба 389 мм, камтарин (минималй) дар августи солхои 1982—1991 ба 10,5 мм баробар мебошад. Микдори зиёдтарини боришот дар Остона (расми 1б) дар мохи июли соли 2012-2021 ба 544 мм, дар январи солхои 2002-2011 камтарин ба 175 мм баробар мебошад. Дар Бишкек (расми 1в) кимати зиёдтарин ба 645 мм дар мохи марти соли 2002-2011 ва камтарин ба 78 мм дар мохи августи соли 1982-1991 муайян карда шудааст. Дар Душанбе (расми 1г) дар солшои 1982-1991 кимати зиёдтарини боришот дар моши март ба 853 мм ва дар моши июли соли 2002-2011 ба 4,9 мм муайян карда шуда буд. Дар Тошканд (расми 1f) микдори зиёдтарини боришот дар мохи феврали соли 2002-2011 ба 674 мм ва дар мохи августи соли 1982-1991 ба 2,81 мм мушохида шуда буд. Боришоти камтарин дар биёбони Айвоч (расми 1д) бо кимати зиёдтарини 45,4 мм дар мохи марти солхои 1991-2000 ва кимати камтарин 0,1 мм дар мохи августи солхои 2011 -2020 мушохида шудааст. Чунон ки мебинед, маълум шуд, ки дар Ашкобод, Душанбе, Тошкент ва Айвоч дар моххои июл—август хамеша бориш кариб кам меборад.
3 о
Мохло I II Ш IV V VI VII Vin IX X XI хп
Расми 1. Боришоти миёнаи мохона барои хар дахсола дар пойтахтхои Осиёи Маркази
ва биёбони Айвоч.
Чи тавре,ки аз расми 2 бармеояд раванди боришоти умумии дахсола дар пойтахтхои Осиёи Марказй дар давраи дахсолахои солхои 1982-2021., аз хамдигар фарк мекунад, ба гайр аз Остона ва Ашкобод ки дар ин чо раванди зина ба зина баланд шудани боришот дар ду кишвар кариб як хела аст, гарчанде бузургии онхо аз хам фарк доранд. Дар Тошенкт ва Бишкек микдори умумии боришот дар дахсолаи сеюм зийд шудааст. Дар Душанбе бошад раванди боришот аз чор кишвари дигар ба кулли фарк мекунад, кимати зиёдтарин дар дахсолаи аввал ва катарин дар лахсолаи дуюм ба кайд гирита шуда дар дахсолаи дуюм ва сеюм мунтазам каме зиёд шудааст. Ин тагйииротхо аз мавкеъи чойгиршавии (арзу тул, баланди аз сатхи бахр,релеф ва гайра вобаста аст). Тахкикотхо нишон доданд,ки ба хам вобастагии боришот аз мавкеъи чойгиршавии кишвархо вобаста будааст (расмиЗ.).
2500 2000 1500 1000 500
1496
Остона
у
Л
SP <г Vs
1915
У3 „У
5000 4000 3000 2000 1000 0
2244
S?
У
Тошкент
3766
4308
4008
** ^
0
Бишкек 4500 dnnn 4082 3595 Ашкобод 2500 1997
3500 2953 3321 3000 2500 2000 1500 1000 500 2000 ___ 1869 1505 1579 1500 1000 500
^ A ^ / у ^ nf4 ** ^ & jT ^ V V V V
Расми 2. Боришоти умумии дах,сола дар пойтахтх,ои Осиёи Маркази дар давраи
дах,солах,ои солх,ои 1982-2021.
а cnn
s 0 400 -346 358 34 1 \ 300 iL 1 200 00 1 1 1 Остона Тошкент Биш 389 19 19 322 lill 1кек Ашк,обад Душанбе Кобул Ша^р^о
б
« 80
5 75
re
4 70 ^ 65
(U
S? 60 re
5 55
y = 0,0625x + 48,442 « • i
R2 = 0,7516 • •
150 200 250 300 350
Боришот,мм
400
450
в
u
о
20 15
re
£ 10 р
re r 5
y = -0,0197x + 18,234 R2 = 0,117
150 200 250 300 350
Боришот,мм
400
450
0
Расми 3. Вобастагии кимати миёнаи боришот дар пойтахтхои Осиёи Марказй дар солхои 1982-2021 аз омилхои гуногун.
Дар расми 3 а., вобастагии боришот бо баланди оварда шудааст. Гарчанде Ашкобод аз шахрхои Остонаю Ташкенту Бишкек аз сатхи бахр баландтар чойгир аст, вале микдори миёнаи боришот дар чил соли охир хамаги 174мм-ро ташкил додааст. Дар расми 3б., вобастагии боришот бо макеъи чойгиршавиро дидан мумкин аст, аз он бармеояд, ки ин вобастаги назаррас аст (r=0,85). Чи тавре, ки маълум аст Ашкобод (чадвали 1) нисбат ба дигар шахрхо мавкеъи чойгиршавиаш ба кулли фарк мекунад. Ин омил шояд аз хама мухим ва назаррас бошад. Дар расми 3в. вобастагии боришот бо харорат оварда шудааст, ки он вобастагии аз миёна хурдтар аст(г=0,34).
Ч,адвали 1. Мавкеъи чойгиршавии шахрхо
№п/п Шахр арз (ш. ш) тул (т. ш.) баланди (аз сатхи бахр)
1 Остона 51,16 71,49 365,03
2 Тошкент 41,29 69,24 668,72
3 Бишкек 42,87 74,62 721,28
4 Ашкобод 37,96 58,32 769,34
5 Душанбе 38,55 68,85 867
6 Кобул 34,42 69,22 1792
Боришоти миёнаи мавсими. Тагйироти мавсимии боришот дар расми 4 нишон медихад, ки дар Остона микдори зиёдтарини боришоти тобистона 419 мм барои солхои 20122022 ва камтарин 206 мм дар фасли зимистон ба солхои 1992-2001 рост меояд. Дар Ашкобод
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кимати зиёдтарин ба 308,5 мм боришот дар бахори солхои 2002-2011 ва камтарин 18,7 мм дар тобистони солхои 1982-1991 мушохида шудааст. Микдори максималии мавсимИ барои Бишкек 565 мм дар бахори солхои 2002-2011 ва хадди акал 174 мм дар тобистони солхои 19821991 мебошад. Барои Тошканд хадди акали боришот дар тобистони солхои 1982-1991 52,9 мм ва дар зимистони солхои 2002-2011 хадди аксар 560 мм буд. Дар Душанбе хадди акали боришот дар тобистони солхои 2002-2011 4,9 мм ва хадди аксар 853 мм дар бахори солхои 1982-1991 буд. Барои мукоиса мо метавонем натичахои биёбони Айвочро мисол орем: кимати зиёдтарин 88 мм дар зимистони солхои 2011-2020 ва кимати камтарин 0,2 мм дар тобистони солхои 2001-2010 мушохида шудааст.
Расми 4. Микдори миёнаи боришоти мох,она барои хар дахсола ба мавсим дар пойтахтхои Осиёи Маркази.
Боришоти миёнаи солона. Тамоюли тагйирёбии микдори миёнаи солонаи боришот дар давоми 40 сол барои пойтахтаои Осиёи Марказ! ва Афгонистон, ки дар расми 5 оварда шудааст, нишон медиаад, ки дар давраи байнисол! дар Остона киматизиёдтарин ба 487 мм (расми 3 а) дар соли 2018 ва камтарин 239 мм ба мушошида мерасад. Дар соли 1991 бо киматхои миёна барои давраи омузиш ба 347 мм ба мушохида мерасад. Дар Тошканд (расми 5б) кимати зиёдтарин дар соли 1993 ба 567 мм ва дар соли 1988 ба 144 мм, дар давраи тахкик ба хисоби миёна 360 мм муайянкарда шуда буд.
Дар Бишкек (расми 5в) кимати зиёдтарин ба 599 мм дар соли 2016 ва камтарин 233 мм дар соли 2014 бо хисоби миёна 351 мм дар давраи омузиш муайян карда шудааст. Дар Ашкобод (расми 5г) кимати зиёдтарин дар соли 2020 ба 359 мм ва камтарин ба 60 мм дар соли 1999 бо хисоби миёна 175 мм дар давраи омузиш муайян карда шудааст. Дар Душанбе (расми 5г) кимати зиёдтарин дар соли 1991 ба 531 мм ва дар соли 2000 кимати камтарин 138 мм, ба
хисоби миёна дар давраи омузиш 327 мм муайян карда шудааст. Барои мукоиса, маълумот барои Кобул (расми 5д) бо кимати зиёдтарини 994 мм дар соли 2015 ва камтарини 190 мм дар соли 1999 бо хисоби миёна 389 мм дар давраи омузиш муайян карда шудааст. Бо назардошти тамоюли тагйирёбии
Рас. 5. Тамоюли тагйирёбии микдори миёнаи солонаи боришот дар давоми 40 сол барои пойтахтшои Осиёи Марказ! ва Афгонистон.
микдори миёнаи солонаи боришот дар пойтахтшои Осиёи Марказ! (расми 53), аз соли 1987 дар Тошканд каме зиёд шудани боришот ва дар дигар пойтахтшо то соли 2012 кам шудани боришот ба назар мерасад. ва баъдан то соли 2019 андаке зиёд шуд. Аз руи таксимоти боришот (расми 5) минтакахои тахкикшударо метавон ба минтакаи нимхушк тасниф кард: Ашкобод дар таснифи минтакахои иклимй минтакаи байни хушк ва нимхушкро ишгол мекунад. Истисно Остона аст, ки ба минтакаи иклими намнок тааллук дорад, ки дар он
харорати миёнаи солона ба маротиб поинтар аст ва мизони боришот дар тобистон нисбат ба дигар пойтахтхои Осиёи Марказй бештар аст. Боришоти умумии солона барои хар дахсола аз руи мавсим дар пойтахтхои Осиёи Марказй нишон медихад, ки дар давраи мушохида дар Ашк;обод, Душанбе ва Тошканд хамеша дар тобистон мизони боришот хеле кам буд.
Ва инак маълумоти оморй оид ба тагйирёбии боришот дар пойтахтаои Осиёи Марказ'х барои солхои 1982-2021 дар чадвали 2 оварда шудааст.
Ладвали 2. Маълумоти омор'1 оид ба тагйирёбии боришот дар байнисолашои пойтахтаои Осиёи Марказх
Параметр Остона Тошкент Бишкек Ашк;обад Душанбе Кобул
<C> 345,5 358,2 348,8 173,8 321,8 389,4
N 40 40 40 40 40 40
G 55,44 110,79 86,98 67,51 93,93 81,25
ô 17,7 35,74 27,78 21,56 30 26,21
V 0,16 0,31 0,24 0,38 0,29 0,21
S 0,05 0,10 0,08 0,12 0,09 0,07
<C>± ô 345,4±17,7 358,2±110,8 348,8±27,8 173,9±21,6 321,8±30 389,4±26,2
АДАБИЁТ^О
1. Kazakhstan's Initial National Communication under the United Nations Framework Convention on Climate Change. 1998. Ministry of Environmental Protection of the Republic of Kazakhstan. Available at: http://unfccc.int/resource/docs/natc/kaznc1.pdf
2. Kyrgyzstan's First National Communication under the United Nations Framework Convention on Climate Change. 2003. Ministry of Ecology and Emergencies of the Kyrgyz Republic. Available at: http://unfccc.int/resource/docs/natc/kyrnc1.pdf
3. Tajikistan's First National Communication under the United Nations Framework Convention on Climate Change. 2002. Main Administration on Hydrometeorology and Environmental Monitoring under the Ministry for Nature Protection of the Republic Tajikistan. Available at: http://unfccc.int/resource/docs/natc/tainc1.pdf
4. Turkmenistan's Initial National Communication under the United Nations Framework Convention on Climate Change. 1999. Ministry for Nature Protection of Turkmenistan. Available at: http://unfccc.int/resource/docs/natc/tkmnc1.pdf
5. Uzbekistan's Initial National Communication under the United Nations Framework Convention on Climate Change. 1999. Main Administration of Hydrometeorology under the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan. Available at: http://unfccc.int/resource/docs/natc/uzbnc1.pdf
6. Vakulchuk, R. A void in Central Asia research: climate change, Central Asian Survey / К. Vakulchuk, A. S. Daloz, I. Overland, H. Fossum, S. Standal K. Standal // 2022.- DOI: 10.1080/02634937.2022.2059447
7. [Электронный ресурс]. URL: https://cabar.asia/ru/izmenenie-klimata-v- tsentralnoj-azii-tochka-nevozvrata-projdena- [Дата обращения 10 августа 2022г.]
8. Электронный ресурс. https://ecosphere.press/2022/06/23/izmenenie-klimata-prevrashhaet-srednyuyu-aziyu-v-pustynyu/ - Изменение климата превращает Среднюю Азию в пустыню [Дата обращения 20.03.2023г]
9. Электронный ресурс. URL: https://power.larc.nasa.gov/data-access- viewer / Спутниковые данные, [дата обращения 10.05.2022г].
