CC BY
8"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA
JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
25-oktabr 2023-yil
RAQAMLI TA'LIM MUHITIDA AUTIZM SINDROMLI BOLALARNI
RIVOJLANTIRISH Egamberdiyeva Nigora Azizovna
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Pedagogika fakulteti "Maxsus pedagogika" kafedrasi
o' qituvchisi nigoraazizovna1991@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10036176
Annotatsiya. Maqolada autizm spektrining buzilishi (asd) bo'lgan bolalarni rivojlantirish va o'qitishda kompyuterning ijobiy ta'siri va maxsus dasturlardan foydalanish jihatlari ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: autizm spektrining buzilishi, bolalarda ko'nikmalarni rivojlantirish, bolalarni o'qitishda raqamli qurilmalar.
Аннотация. В статье рассматриваются аспекты положительного влияния компьютера и использования специальных программ в развитии и обучении детей с расстройствами аутистического спектра (РАС).
Ключевые слова: расстройство аутистического спектра, развитие навыков у детей, цифровые устройства в обучении детей.
Abstract. The article discusses aspects of the positive influence of the computer and the use of special programs in the development and education of children with autism spectrum disorders (ASD).
Keywords: autism spectrum disorder, skill development in children, digital devices in teaching children.
Autizm spektrining buzilishi - (ASB) - psixologik spektr g'ayritabiiy xatti-harakatlarning keng doirasini tavsiflovchi xususiyatlar va ijtimoiy muloqot va aloqada qiyinchiliklar, shuningdek qattiq cheklangan manfaatlar va tez-tez takrorlanadigan streotipik xatti-harakatlar tavsiflanadi. Uning sabablari hanuzga qadar aniqlanmagan. Hozirgi kunda autizmning sabablari sifatida genetik omili, ota-onasining yoshi kattaligi hamda mo'rt (fragil) xromosoma deb ko'rsatilib kelinmoqda.
Ijtimoiy xulq-atvor ko'nikmalarini o'rgatishdagi qiyinchiliklar ko'proq muloqot va ixtiyoriy xatti-harakatlarning buzilishi, shuningdek, autizm sindromli bolalarning o'ziga xos qo'rquvi bilan bog'liqdir. Autizmli bola ko'p narsalarni tasodifiy sharoitlarda mustaqil ravishda o'rganishi mumkin, ammo boshqa odamga taqlid qilish orqali ushbu jarayon amalga oshmaydi. Bunday holda, bilim, ko'nikma va malakani egallash ma'lum bir vaziyatga bog'liq bo'lib, shakllangan ko'nikmani esa boshqa vaziyatga o'tkazish (qo'llash) juda qiyinchilik tug'diradi. Xulq-atvorda juda ko'p va xilma-xil stereotiplar bilan ajralib turadi.
1985-1987-yillarda O.S.Nikolskaya, K.S.Lebedinskaya autizm spektridagi kamchilikning klinik-psixologik tasnifini ishlab chiqdilar. Mualliflar erta yoshdagi autizmning to'rt guruhini ajratib ko'rsatishadi. Ushbu tasnifning asosiy mezonlari:
- tashqi muhit bilan o'zaro ta'sir buzilishlarining tabiati va darajasi;
- birlamchi kasalliklarning tabiati va darajasi.
> Birinchi guruh real hayotdan to'liq ajralish bilan tavsiflanadi. Ushbu bolalar guruhi chuqur autizmga ega. Ular o'rab turgan voqelikdan maksimal darajada ajralgan. Bolalar muloqotga kirishmaydilar, boshqalar bilan aloqa qilishning ehtiyoji yo'qligi bilan ajralib turadilar. Ular uchun
"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA
JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
25-oktabr 2023-yil
"kezib yurish" xulq-atvori xosdir. Bola tomonidan amalga oshiriladigan harakatlar umuman bola xohish-istak va maqsadi natija emas.
> Ikkinchi guruh atrof-muhitni faol ravishda rad etish. Ushbu bolalar guruhida aloqa qilish qobiliyati kamroq buziladi. Ular atrof-muhitga moslashishga qiynaladilar. Bolalarning xatti-harakati stereotipik, maktabgacha yoshdagi bolalar oziq-ovqat, kiyim-kechak, yurish marshini tanlashda ijodkor bo'ladilar. Ushbu guruh bolalarining yuz ifodalari ko'pincha atrofdagi dunyodan qo'rqish bilan ifodalanadi. Ular streotipik xatti-harakatlarga ega, ya'ni qo'llarni siltalash, boshni burish, turli xil narsalarni manipulyatsiya qilish bilan tavsiflanadi.
> Uchinchi guruh - autistik qiziqishlarga tobe. Uchinchi guruh bolalari boshqalarga nisbatan haddan tashqari mojarolarga beriluvchan. Bu o'ziga va atrofdagilarga nisbatan tajovuzkor xatti-harakatlar bilan belgilanadi. Bu bolalar nisbatan yaxshi rivojlangan monologik nutq bilan ajralib turadi. Ammo frazeologik nutqi biroz g'ayritabiiy. Bu bolalar suhbatdoshlarni xohlashmaydi. Ularning motorika sohasi juda rivojlangan. Ularga xos alohida xususiyat shundan iboratki, bunday bolalar yetarlicha bilimlarga ega bo'ladilar, ammo bu bilimlarni manipulyatsiya qiladilar.
> To'rtinchi guruh - atrof-muhit bilan o'zaro aloqada o'ta qiyinchilikka duch keluvchi bolalar. Ushbu guruhning bolalari juda ham ko'ngli bo'sh. Autizm belgilari sifatida ularning aloqa shakllari rivojlanmaganligi bilan ifodalanadi. Ushbu bolalar muloqotda katta ehtiyojga ega, ijtimoiy munosabatlarga kirishga tayyor.
Tashqi dunyo bilan o'zaro munosabatlar stereotiplarining yanada moslashuvchan tizimini shakllantirishni ta'minlash uchun bunday bolalar uchun korreksion-rivojlantiruvchi mashg'ulotlarini erta boshlash kerak. Buning uchun esa bolalardagi kamchiliklar qanchalik tez aniqlansa (yoki agar kerak bo'lsa, tashxis qo'yilsa) hamda korreksion-tuzatish ishlari erta boshlansa, autizm uchun korreksion ishlarining natijasi shunchalik yaxshi bo'lishiga umid qilish mumkin. Autizm sindromida erta aralashuv ishlari bo'yicha birinchi tadqiqot AQShda psixiatriya va xulq - atvor fanlari professori Salli Rojers tomonidan 2012-yilda o'tkazilgan bo'lib, tadqiqot ishlari erta aralashuv 18 oylik autizm sindromli bolalarda miya faoliyatini normallashtirishini ko'rsatdi. Amerika bolalar va o'smirlar psixiatriyasi akademiyasining jurnalida chop etilgan "Autizm sindromli bolalarda miyaning normal faoliyati bilan bog'liq erta xulq-atvor aralashuvi" deb nomlangan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, ma'lum bir aralashuv terapiyasini olgan bolalar narsalarga emas, balki yuz ifodalariga qaraganlarida ko'proq miya faoliyatini ko'rsatgan. Tadqiqotda ishtirok etgan sog'lom bolalarga xos bo'lgan reaktsiyani va boshqa turdagi aralashuvlar bilan autizmdan davolangan autizmli bolalardav esa buning aksini ko'rsatdi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, korreksiyalovchi metod va terapiyalar turli yoshdagi va turdagi autizm sindromli bolalar uchun mavjud, ammo ularning tanlovi va qo'llanilishi faqat individual tarzda bo'lib, mutaxassislardan maksimal e'tibor va malakasini, ota - onalardan esa sabr-toqat va qat'iyatni talab qiladi, chunki har bir korreksion metod har kimning doimiy va uzluksiz faoliyatini o'z ichiga oladi.
Ko'pgina autizmli bolalar uchun yordam hayot davomida amalga oshirilishi kerak, chunki yangi sharoitlar va o'zgaruvchan talablar ularning ijtimoiy noto'g'ri ishlashiga olib keladi. Shuning uchun ham korreksion-rivojlantirish ishlari asosan bolaning kattalar va atrof-muhit bilan hissiy aloqasi va o'zaro ta'sirini rivojlantirishga yo'naltirilishi kerak. Ijtimoiy xatti-harakatlarning buzilishi tufayli ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish juda qiyin. Autizm spektrida kamchiligi bo'lgan bola ko'rsatmalarni bajarmaydi, ularni e'tiborsiz qoldiradi, kattalardan qochadi yoki
"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA
JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
25-oktabr 2023-yil
teskarisini qiladi. Hatto aqli zaif autizm sindromli bolalar ham klaviatura va sichqonchadan foydalanishni tezda o'rganadilar. Ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishingiz mumkin bo'lgan ko'plab rivojlanayotgan kompyuter dasturlari mavjud.
Autizm kasaligiga chalingan bolalar sonining ortishi munosabati bilan maktabgacha va maktab ta'limi tizimiga ushbu bolalarni hissiy-irodaviy, kognitiv va nutq xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim-tarbiya berish va rivojlantirish vazifasi qo'yildi. Autizm spektrida kamchiligi bo'lgan bolalarning o'quv jarayonida raqamli ta'lim muhitini yaratish ularning rivojlanishi va moslashuvida yangi imkoniyatlar ochadi.
Dunyo bo'yicha chet el mamalakatlarida autizm sindromli bolalarning bilish jarayonlarini va shu bilan birga nutqini rivojlantirishga qaratilgan turli mobil ilovalar ("AUTISM EMOTIONS", "Inside Day", "AutiSpark: Kids Autism Games" va boshqalar) ishlab chiqilgan bo'lib, ushbu mobil ilovalar autizm sindromli bolalarni lug'at boyligini oshirishda va ularni og'zaki muloqotga o'rgatishda katta ahamiyatga ega ekanligini alohida ko'rishimiz mumkin.
Me'yorda rivojlangan bolalar kabi ASB bolalar ham raqamli gadjetlar va kompyuterga qiziqish bildirishadi. Kompyuterda yoki planshetda multfilmlar va boshqa bolalar ko'ngilochar videolarni tomosha qilish, musiqa tinglash, rasmlarga qarashni yaxshi ko'radi va hatto internetdan foydalanishga harakat qilishadi. Bolalar mustaqil ravishda kompyuterni yoqishadi, sichqonchani boshqaradilar, disklarni joylashtiradilar, kerakli fayllarni tanlaydilar va hatto klaviaturadan foydalanadilar. Ba'zi bolalar uchun kompyuter qiziqish doirasiga aylanadi. Shuning uchun kompyuterdan turli ko'nikmalarni o'rgatish va ASB bolalarni o'qitish uchun noyob imkoniyat yaratadi. Kompyuter sichqonchasini boshqarish, shuningdek sensorli ekrandan foydalanish muhim mahoratdir. Bola buni raqamli qurilma bilan ishlashda o'rganadi.
Raqamli ta'lim muhiti autizm spektrida kamchiligi bo'lgan bolalarning rivojlanishi uchun muhim vosita bo'lishi mumkin. Ushbu muhitlar har bir bolaning o'ziga xos ehtiyojlari va qobiliyatlariga mos keladigan individual va moslashuvchan o'quv sharoitini taqdim etadi.
Autizm spektrida kamchiligi bo'lgan bolalar uchun raqamli ta'lim muhitining afzalliklaridan biri bu rejali va bashorat qilinadigan o'quv muhitini yaratish qobiliyatidir. Bu autism sindromli bolalarga an'anaviy ta'lim sharoitlarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan noaniqlik va stress tuyg'ularini yengishga yordam beradi.
Raqamli ta'lim muhiti autizmli bolalarga o'z rivojlanish bosqichida o'rganish imkoniyatini ham berishi mumkin. Ular materiallar va mashqlarni to'liq o'zlashtirmaguncha takrorlashlari va allaqachon bilgan materiallarni o'tkazib yuboradilar. Bu autizmli bolalarga stress va bosimsiz o'z bilim, ko'nikma va malakalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Raqamli ta'lim muhitida autizmli bolalarga ma'lumotni yaxshiroq tushunish va eslab qolishga yordam beradigan turli xil vizual va ovozli vositalar ham mavjud. Masalan, ular material haqidagi tushunchalarini yaxshilash uchun video, audio yozuvlar va grafik tasvirlardan foydalanishlari mumkin.
Bundan tashqari, raqamli ta'lim muhiti autizmli bolalarga onlayn platformalar orqali tengdoshlari va o'qituvchilari bilan aloqa va muloqot qilish imkoniyatini beradi. Bu ularga ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga va boshqa odamlar bilan hamkorlik qilishni o'rganishga yordam beradi.
Umuman olganda, raqamli ta'lim muhiti autizm sindromi bo'lgan bolalarning rivojlanishi uchun qimmatli vosita bo'lishi mumkin. Ular bu bolalarga qulay va qo'llab-quvvatlovchi muhitda
"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA
JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
25-oktabr 2023-yil
o'z ko'nikmalari va bilimlarini rivojlantirishga yordam beradigan moslashtirilgan va tuzilgan o'rganish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Inside Day
Рис.3. Интерфейс программы «Inside Day»
Г 1- Счишь > 2. Пислгк 6 +
Рис 2 «Визуальное расписание»
1-rasm. "AUTISM EMOTIONS", "Inside Day", "AutiSpark: Kids Autism Games" mobil ilovalari.
"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA
JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
25-oktabr 2023-yil
Autizm sindromli bolalarning bilish jarayonlarini va shu bilan birga nutqini rivojlantirishga qaratilgan turli mobil ilovalarning ta'lim-tarbiya jarayonida foydalanilishi, autizm bolalarda bilish jarayonlari, nutqi, shu bilan birga tadlid qilish qobiliyatining rivojlanganligini ham kuzatishimiz mumkin. Ammo autizm spektrida kamchiligi bo'lgan bolalarni o'qitish uchun dasturiy ta'minotni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, u odatda
1) mulkiy, ya'ni ota-onalardan moliyaviy investitsiyalarni talab qiladi;
2) o'zbek tida emas (deyarli barcha dasturlar chet elda ishlab chiqilgan);
3) uslubiy qo'llanmasiz tarqatiladi, bu esa uni qo'llash samaradorligini pasaytiradi. Raqamli interaktiv texnologiyalar autizm spektrining buzilishi bo'lgan ko'plab bolalar
uchun turtki beradi. Shu sababli, bola uchun juda yoqimsiz bo'lgan har qanday mashg'ulotda multimedia audiovizual uskunasidan foydalanish uning qiziqishini sezilarli darajada oshirishi va o'quv natijalarini yaxshilashi mumkin.
Bularning barchasi autizm sindromli bolalar bilan ishlashda raqamli interaktiv texnologiyalarning samaradorligini ta'minlaydi. Masalan, kompyuterda yoki planshetda ijtimoiy rivojlanish bo'yicha o'quv topshirig'ini bajarish, interaktiv qurilmalardan foydalanmasdan, bolaga an'anaviy usulga qaraganda ko'proq ishtiyoqni keltirib chiqarishi mumkin.
Bolalarda muloqot ko'nikmalarining o'ziga xos turini shakllantirish uchun eng samarali kommunikatorlar bo'lib, ular tuzatish va ta'lim jarayoni subyektlari o'rtasida noverbal o'zaro ta'sir jarayonini amalga oshirishga imkon beradigan dasturlar va qurilmalar deb tushuniladi. Bularga kompyuter dasturlari, shuningdek, autizm sindromli bolaga noverbal muloqot qilish imkoniyatini beradigan mobil telefonlar va planshetlar uchun ilovalar kiradi.
Bunday sharoitda bolalarning ijtimoiy ta'sir o'tkazish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun maxsus turdagi bolalarni rivojlantirish uchun o'quv tizimlarini ishlab chiqish vazifasi juda dolzarbdir. Bunday tizimlar o'qituvchiga maxsus turdagi bola uchun individual o'quv mashg'ulotlarini tayyorlashga imkon beradi va ushbu toifadagi bolalarda ijtimoiy o'zaro ta'sir ko'nikmalarini rivojlantirish motivatsiyasiga hissa qo'shadi.
REFERENCES
1. Increasing the profitability of the learning environment through the organization of adaptive learning. F.U.Qodirova, N.A.Egamberdiyeva, Z.X.Xusnuddinova. NeuroQuantology 1 (20), 1217-1224
2. Autizm sindromli bolalar bilan ishlash hozirgi kunning dolzarb masalasi sifatida Egamberdiyeva N.A. Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali 3 (4), 95-100
3. Андреев, Е. С. Ребёнок с рaсстрoйствaми ayracrn4ecKoro cneKTpa в цифровом мире / Е. С. Андреев. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2022. — № 48 (443). — С. 465-467. — URL: https://moluch.ru/archive/443/97219/ (дaтa oбрaщения: 20.10.2023).
4. Цифрoвaя oбyчaющaя системa для рaзвития тавыков соцтального взaимoдействия у детей с особыми потребностями. Москвита В.И., ФГБОУ ВО «Южнo-Урaльский гoсyдaрственный гyмaнитaрнo-педaгoгический университет» 32-35-ст.
