CC BY
61RA�NODOSHLAR (ROSACEAE) OILASI VAKILI NA�MATAKNING (ROSA) DORIVORLIK HUSUSIYATI
Tursunboyeva Sadoqat Bakirjon qizi
Andijon davlat Pedagogika instituti
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo�nalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7977054
Qabul qilindi: 26.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-220-222
Annotatsiya: Maqolada na�matak mevasining xalq tabobatida odamning immunitetini oshirishdagi foydali xususiyatlari: na�matak mevasidan shifobaxsh damlamalar tayyorlash ularning organizmni quvvatlantirish, modda almashinuvini yaxshilashdagi ahamiyati haqida so�z boradi.
Kalit so�zlar: Rosaceae, Rubus, Hulthemia, Hulthemia, Fragaria, rezavor, pectin, karotin, ateroskleroz, gastrit.
Abstract: The article talks about the beneficial properties of namatak fruit in folk medicine to increase human immunity: preparation of medicinal infusions from namatak fruit and their importance in strengthening the body and improving metabolism.
Key words: Rosaceae, Rubus, Hulthemia, Hulthemia, Fragaria, berry, pectin, carotene, atherosclerosis, gastritis.
ASOSIY QISM.
Bu oilaga shimoliy yarimsharning mo�tadil iqlimli mintaqalarida o�sadigan 120 turkumga mansub 3000 ga yaqin turdagi daraxt, buta va ko�p yillik o�tlar kiradi. O�zbekistonda uning 35 turkumga mansub 153 turi o�sadi. Ra?nodoshlar, atirguldoshlar (Rosaceae) � ikki urug? pallali o�simliklar oilasi. Daraxt, buta va o�tlardan iborat. Barglari ketmaket joylashgan. Gullari to?g?ri, asosan, ikki jinsli, yakka yoki ko?pincha to?pgulda o�rnashgan. Changchisi ko?p; meva barglari bitta va ko?p bo?ladi. Mevasi � po?stli, ko?sakcha, olma, danak va boshqa ko?rinishda bo?ladi. Butun yer sharida tarqalgan. Asosan, Shimoliy yarimsharning mo?tadil va subtropik hududlarida tarqalgan.
Rosaceae oilasi ko?pincha quyidagi kenja oilalar: tobulgidoshchalar (mevasi � ko?p po?stli); olmadoshchalar (mevasi� olma); atirguldoshchalar (mevasi � ko?p ko?sakcha); ol xo?ridoshchalar (mevasi � danakcha)ga bo?linadi. Ra�nodoshlar oilasiga mevali (olma, nok, behi, olcha, olvoli gilos, olxo?ri, o?rik, shaftoli va boshqalar), rezavor mevali (malina, qulupnay, maymunjon va boshqalar), manzarali (atirgul, tobulg?i va boshqalar) o?simliklar kiradi. Ra�nodoshchalar oilasiga Maymunjon (Rubus), Na�matak (Rosa), Pochaqirqar (Hulthemia), Qulupnay (Fragaria) kabi turkumlar kiradi.
Quyida biz namatak turkumi va uning dorivorlik xususiyati bilan tanishib chiqamiz.
Namatak (Rosa) guli va mevasining tuzilishi.
Tog� va to�qaylarda na�matak turkumiga mansub turlar o�sadi. Ulardan biri oddiy na�matak (ra�no)dir. U bo�yi 3-4 m ga yetadigan, poyasi ko�p, tikanli sershox buta. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Gullari yirik, eni 8-9 sm, asosan och pushti rangda bo�ladi. Na�matakning soxta mevasi to�q qizil, etdor, uzunchoq tuxumsimon, uzunligi 2-3 sm. O�zbekistonda bu turkumga mansub 13 tur o�simlik o�sadi. Na�matak madaniy atigullarning yovvoyi turi hisoblanadi. Na�matak mevasi tarkibida 4-6 %, ba�zan 18% gacha vitamin C, 0,3 mg % vitamin B2, K1, 12-18 mg % karotin, 18 % qandlar, 4-5% oshlovchi moddalar, 2 % atrofida limon va olma kislotalari, 3,7 % pektin va boshqa moddalar bo�ladi. Na�matak urug�ida moy, ildizi va bargida esa oshlovchi moddalar bo�ladi. Na�matak o�simligining mevasi tarkibida bir necha xil vitaminlar aralashmasi bor, shu sababli preparatlari avitaminoz kasalliklarini davolashda va oldini olishda ishlatiladi. Bundan tashqari, na�matak mevasi konditer sanoatida mahsulotlarni vitaminlashtirish uchun qo�llaniladi.
Na�matak turlarining mevasidan karotolin preparati va na�matak moyi tayyorlanadi. Karotolin mevaning yumshoq etli qismining moyli ekstrakti bo�lib, tropik yaralar, ekzema (gush), eritrodermitning ba�zi turlari va yaralangan shilliq pardalarni davolash uchun surtiladi yoki dokaga shimdirilib, shikastlangan joyga qo�yiladi. Na�matak moyi maxsus usul bilan mevadan tayyorlanadi. Moyni tropik yaralar, dermatozlar, sassiq dimog�, yarali kolit, yotoq va boshqa yara, yorilishlarni davolash uchun ularga surtiladi yoki dokaga shimdirilib, qo�yiladi.
Na?matak mevalari tarkibida juda ko�p miqdorda vitamin S (4-8%, ba?zan 18% gacha boradi), P, K, B gruppasi, karotinlar bilan bir qatorda flavonoidlar, qand, organiq kislotalar (olma kislotasi 1,8-2% gacha, limon kislotasi 2% atrofida), pektin va oshlovchi moddalar, likopin va riboksantin, shuningdek kaliy, temir, marganes, fosfor, kalsiy, magniy tuzlari bor. Meva urug�larida vitamin E mavjud. Mevalaridan dori-darmon olinishida katta manba hisoblanadi.V. Kulikov keltirgan ma?lumotlarga qaraganda, o�simlik mevalaridan tayyorlangan preparatlar antiseptik, umumdarmon bag�ishlovchi, aterosklerozga davo bo�luvchi manba sifatida ishlatiladi. Na?matak mevalarida P-vitaminlar yig�indisi bo�lganligi tufayli mayda qon tomirchalari devorlarining elastikligini oshirib, uni mustahkamlaydi.
V.V.Lebedevning keltirgan ma?lumotlariga qaraganda, na?matak ildizlari asosida tayyorlangan qaynatma ovqatni hazm qiluvchi organlarning faoliyatini uyg�unlashtirib, uning fermentative aktivligini me?yorga keltiradi. �.D. Turova na?matak preparatlari, inson organizmida havfli bo�lgan yurak toj tomirlari aterosklerozida holestirin miqdorinin kamaytirishi haqida ma?lumotlar keltiradi. Bundan tashqari na?matak o�t qopchasi kasalligi holetsistitda hamda o�t ajralishini sustlashishi bilan bog�liq bo�lgan kasalliklarda ijobiy natija beradi.
Tibbiyotda ishlatish uchun mevadan damlama, ekstrakt va sharbat (ho�l mevasidan) hamda tabletkalar, holosas kabi dorivor preparatlar tayyorlanadi. Mazkur preparatlar avitaminoz xastaligini, ateroskerozni davolashda, o�t haydash maqsadida, tavsiya etiladi. Mevalari halq tabobatida qadim zamonlardan beri ishlatib kelinadi. Uning mevalaridan tayyorlangan damlamada o�pka sili, jigar, o�t qopchasining yallig�lanishi, ichak, buyrak, qovuq kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Shuningdek, na?matakning mevasi asosida tayyorlangan qaynatma qon to�xtatuvchi, isitma tushiruvchi omil sifatida iste?mol qilinadi.
No�jo�ya ta�siri: Na�matak tarkibidagi askorbin kislotasi tish emalini yemirish xususiyatiga ega. Shu bois o�simlik damlamasidan iste�mol qilgach, og�izni iliq suv bilan chayish kerak. Kimlarga mumkin emas: qizil allergik toshmalarga moyilligi bor kishilarga tavsiya etilmaydi. Shuningdek, oshqozon yarasi, gastrit, yurak xastaliklarida shifokor ko�rsatmasi bilan qabul qilish lozim.
XULOSA.
Har qanday dorivor o�simliklar mevasidan va boshqa qismlaridan damlamalarini shifokor tavsiyasiga ko�ra iste�mol qilish tavsiya etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O�.Pratov, A.S.To�xtayev, F.O�.Azimova. Botanika. �T.: �O�zbekiston�, 2005.
2. S.M.Mustafayev Botanika (anatomiya, morfologiya, sistematika) Flora Uzbekistana. V 6-i t. � Tashkent: AN UzSSR, 1941-1962.
3. O. Mavlonov �Biologiya�. �T.: �Nihol�, 2008.
www.wikipedia.org
