CC BY
30QIROL PALMASI VA UNING AHAMIYATI
Zaylobiddinov Toshkentboy Muzaffarjon o�g�li
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti
Biologiya yo�nalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7976725
Qabul qilindi: 26.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-209-213
Annotatsiya: Ko�pchiligimiz palmani manzarali daraxt deb bilamiz. Sur�atlarda uni ayrim shaharlarning ko�chalarida yoki tropik plyajlar oldida o�sib yotgan holda hammamiz ko�rganmiz, albatta. Aslida to�rt mingga yaqin turli-tuman palmalar bor, ular orasida insonga juda katta foyda keltiradiganlari ham yo�q emas. Foydali palmalarning mevasi, tanasi va nozik yaproqlari insonni oziq bilan ta�minlaydi. Yaproqlari, shoxlari, tanasidan yog�och olinadi, tomlarni yopish, hassa va arqon tayyorlashda foydalaniladi. Po�stlogi va yaproqlaridan esa qog�oz, gazmol, savat, shlyapa, cho�tka va bo�yra tayyorlanadi. Palmalarning aksariyati bir xil ko�rinishga ega. Ularning tanasi to�g�ri va shox-shabbasiz o�sadi, faqat tepa qismida bir bog� yaproqlari bo�ladi. Asosan palma daraxti tabiatdagi o�rni juda kattadir. Oziq ovqat va buyumlar yasashda foydalaniladi. Biz ularni asrab avaylashimiz va muhofaza qilishim kerak.
Kalit so�zlar: ikki jinsli, monokarpik, polikarpik, rezavor, intertropik, diuretik, organik modda, subtropik, edafoklimatik.
Annotations: Most of us consider the palm as an ornamental tree. Of course, we have all seen it growing on the streets of some cities or in front of tropical beaches. In fact, there are about four thousand different types of palm trees, among which there are many that are very beneficial to humans. Fruits, trunks and delicate leaves of useful palms provide food for humans. Wood is extracted from its leaves, branches, and trunk, used for covering roofs, making canes and ropes. Paper, gauze, baskets, hats, brushes and mats are made from the bark and leaves. Most palm trees look the same. Their trunks grow straight and without branches, only the top has a garden leaf. Basically, the palm tree has a great role in nature. It is used in making food and items. We must preserve and protect them.
Key words: bisexual, monocarpic, polycarpic, berry, intertropical, diuretic, organic matter, subtropical, edaphoclimatic.
ASOSIY QISM.
Bu qabila vakillari asosan daraxtsimon, ayrimlari butasimon o�simliklardir. Poyalari to�g�ri, bir tekis yo�g�onlashgan, shoxlanmagan, bo�yi 40�50 m ga, diametri 1 m ga yetadi. Lianalarning bo�yi 200� 300 m gacha yetadi. Yirik poyalari barg izlari va barg qini qoldiqlari bilan qoplangan. Palmalarning ildizipoyasiga nisbatan uncha taraqqiy etmaydi. Ular qo�shimcha ildizga ega bo�ladi. Barglari qinli, bandli, turli yo�llar bilan patsimon yoki panjasimon bo�laklarga ajralgan. Gullari bir, ba�zan ikki jinsli, to�g�ri, mayda, rangsiz, qoplovchi barg qo�ltig�ida joylashgan. Gullari 14 metrgacha yetadigan uzunlikda to�pgul hosil qiladi.
Monokarpik turlarida to�pguli oddiy, poyasining uchidan chiqadi, polikarpik turlarida esa to�pgul har yili eski barg qo�ltig�idan chiqadi. Gulqo�rg�on barglari ko�pincha 6 ta, 3 tadan 2 doira bo�lib joylashgan. Changchisi 6 ta yoki 3 ta, ba�zan ko�p. Urug�chisi uch mevabargli va 1�3 uyali. Gul formulasi: (P3+3 A63Gj3). Mevasi danakcha, ho�l meva yoki yong�oq. Bu oila 212 turkum va 3000 turdan iborat. O�rta Osiyoda va O�zbekistonda botanika bog�larida va xiyobonlarda manzarali o�simlik sifatida yopiq xonalarda o�stiriladi.
Palmadoshlar oilasi. (Arecaceae)
Bir pallali daraxtsimon o?simliklar oilasi. Tropik va qisman subtropiklarda o?sadigan 240 tacha turkumi, 3400 tacha turi ma?lum. P.ning ko?p turlari Osiyoda (Indoneziya), Afrika va jan. Amerikada, Palmaning past bo?yli turi esa Yevropada tarqalgan. Ko?pincha shoxlamay tik o?sadi. Tanasining bo?yi 60 m cha, diametri 1 m ga yetadi. Ba?zi turlari butasimon, lianasimon (300 m gacha). Barglari patsimon, daraxtsimonlarida tana uchida tuda bo?lib, butasimonlarida esa yer bag�irlab osilib yotadi. Barglarining uzun hatto 15 m gacha. Palma bir va ikki uyli o?simlik. Ayrim turlari har yili, ba?zilari faqat bir marta gullab mevalaydi. To?pguli yirik, oq, sarg?ish yoki ko?kish, ayrim jinsli, ba?zan qo?sh jinsli mayda gullardan iborat.
Mevalari � quruq yoki etli danak meva: bazilari rezavor-mevasimon, ba?zilari mayda, boshqalari esa kichik xandalakdek keladi. Palma 5�12 yoshida gullaydi, 30�50 yil yashaydi. Palma 2 oilachaga bo?linadi. Ko?pgina P.ning mevasi yeyiladi. Xom mevasidan kokos suti olinadi. Pusti archilgan mevalaridan yog? va margarin olishda foydalaniladi (moyli palma). Poya tolalaridan juda pishiq arqon, barg tolalaridan savat, shlyapalar to?qiladi. Poyasining kraxmalli o?zagidan sago (sago palmasi, mavrikiya palmasi) olinadi. Finikiya palmasi (finik palmasi yoki xurmo palmasi) mevasi iste?mol qilinadi. Palma Kavkazning Qora dengiz sohillarida, G?arbiy Gruziyada, Qrimning jan. sohillarida, Turkmanistonning g?arbiy qismida va boshqa yerlarda qadimdan manzarali o?simlik sifatida ekiladi. Palma urug?idan, ba?zi turlari parhishlab ko?paytiriladi. Palma daraxtida o�sadigan odamlar uchun eng foydali mevalar xurmo va kokosdir. Palma daraxtlari orasida bir va ikki uyli o�simliklar mavjud, ikkinchi variantda mavjud erkak o�simliklar, navbati bilan ayollarni changlatadigan, mevalar faqat ikkinchisida yetiladi. Tabiatda changlanish shamol yordamida sodir bo�ladi va davom etadi odamlar buni qo�lda ham qilishadi. Meva pishishi taxminan 200 kun davom etadi. Palma daraxtlari o�sish shakllarining xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Masalan: qirol palmasini keltirishimiz mumkin.
Qirol palma (Roystonea shohona). Roystonea regia
Kilassifikatsiya. Roystonea regia.
Bo�lim: Magnoliophyta
Ajdod: Liliopsida
Qabila: Arecales
Turkum: Roystonea (palma)
Tur: Roystonea regia (qirollik palmasi)
Qirol palma. (Roystonea shohona) Bu Arecaceae oilasiga mansub palma turidir, u ko�pincha bezak sifatida ishlatiladi. Kubalik qirol palmasi yoki kreol palmasi sifatida tanilgan, u Kubaning milliy daraxti bo�lgan Karib dengiziga xosdir. Kattalar uchun xurmo edafoklimatik sharoitlar qulay bo�lishi sharti bilan 40 metrni va 50-60 sm diametrga ega bo�lishi mumkin. Ushbu tur, uning pastki qismida o�rta darajagacha qalinlashgan, zich yashil rangning tekis tanasi bilan tavsiflanadi.Tojni ikki qirrali tepalikka ega bo�lgan ko�plab porloq yashil varaqalardan hosil bo�lgan katta pinnate barglari tutamchasi kiyib olgan. Tarmoqlangan inflorescences uchta, bitta ayol va ikkita erkakdan iborat guruhlarga bo�lingan holda mayda oqish gullar bilan poytaxt tagidan o�sib chiqadi. Umumiy ism Roystonea Puerto-Rikodagi Shimoliy Amerika dengiz floti a'zosi, Shimoliy Amerika generali Roy Stoun (1836-905) sharafiga shunday nomlangan. Sifat haqida shohona, bu lotin tilidan keladi regius-a-um, ingichka rulmani tufayli -haqiqiy, ajoyib degan ma�noni anglatadi. Qirol palma vatani Karib dengizi mintaqasida, Florida janubida, Bagama orollari, Beliz va Kubada, shuningdek Gonduras, Kayman orollari, Puerto-Riko va Meksikaning ba�zi hududlarida joylashgan.
Bugungi kunda u intertropik zonalarda uchraydi va turli xil tropik sharoitlarga moslashgan. Kubada u serhosil va nam tog�li hududlarda joylashgan bo�lib, ikkilamchi o�simliklarga boy, ba�zan esa yarim bargli o�rmonlarning qoldig�i hisoblanadi. An�anaviy kubalik amaliyotga rioya qilgan holda, boshqa mamlakatlarda u har bir ekin maydonini masofadan turib boshqarish va ajratish uchun ichki yo�llar va uchastkalarni chegaralab, shakarqamish plantatsiyalariga ekilgan. Bu bo�shashgan va serhosil tuproqlarda namligi ko�p bo�lgan tez o�sadigan tur, garchi u statsionar qurg�oqchilikka bardosh bera olsa. U quyoshning to�liq ta�sirida rivojlanadi, u kuchli shamol va sho�rlanish ta�siriga chidamli, ammo sovuqqa sezgir. Meva yoki palma yadrosi cho�chqalar uchun oziq-ovqat sifatida ishlatiladi va mo�l-ko�l gullash asal turlari uchun oziq-ovqat manbai hisoblanadi.
Quritilgan poyalar hovli va qalamlarni supurish uchun rustik supurgi sifatida ishlatiladi. Kubada xurmoning yumshoq kurtaklari-palmito - ularning tarkibida yuqori ozuqaviy tarkib bo�lganligi sababli, odamlar iste�mol qilish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, palma yadrosi yog�i tarkibida hunarmand sovuni tayyorlash uchun ishlatiladigan yog� miqdori yuqori.
1-rasm.
Qirol palma ildizining damlamalari yoki infuziyalari diuretik va yumshatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Xuddi shu tarzda, diabetni davolash va siydik yo�llaridan toshlarni chiqarishni osonlashtirish tavsiya etiladi. Roystonea shohona bu yaxshi drenajga ega bo�lgan bo�shashgan, qumli, chuqur tuproqlarda quyosh nurlari ostida o�stiriladigan palma daraxti. Aslida, bu tropik iqlimni talab qiladigan, ammo 8?C dan past haroratni qo�llab-quvvatlamaydigan tez o�sadigan tur. Ko�chatxonada urug�lar bahor o�rtalarida organik moddalar va qum miqdori yuqori bo�lgan substratga sepiladi. Sug�orish ekishdan ikki oy o�tgach sodir bo�lgan fide paydo bo�lguncha doimiy bo�lishi kerak. Dalada ko�chatlar bo�shashgan, serhosil, chuqur va yaxshi qurigan tuproqlarga ko�chiriladi. Bu qurg�oqchilikka chidamli o�simlik, ammo yoz yoki quruq mavsumda muntazam sug�orishni talab qiladi. U salqin oylarda mineral o�g�itlashga va yomg�ir boshida kompostni muntazam ravishda berishga juda yaxshi ta�sir qiladi.
Darhaqiqat, bu zararkunandalar va kasalliklar kam uchraydigan chidamli o�simlik, ammo u quruq barglarni kesishni talab qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Tursunboeva Gulbahor Sultanovna, Komilova Shoira Rafiqovna Botanika Asoslari (O�Quv Qo�Llanma) Toshkent 2009 (84-89-Bet).
2. O�.Pratov, L. Shamsuvaliyeva, E. Sulaymonov, X. Axunov, K. Ibodov, V. Mahmudov Botanika (Morfologiya, Anatomiya, Sistematika, Geobotanika). Ta�lim Nashriyoti Toshkent-2010.
3. B.S.Islomov, M.A. Hasanov Botanika (Darslik). Samarqand 2020.
4. I.Xamdamov.,I.Shukrullayev.,Ye.Tarasova. Va Boshqalar. Botanika Asoslari.T., �Mehnat�, 1990 yil.
5. Xolida Mirfayoz Qizi Maxkamova. Botanika.T. �O�Qituvchi�, 1995-yil.
6. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/botanika/palmakabilar-kichik-ajdodi-arecidae-bulduruqo-tkabilar-kichik-ajdodi-alismatiidae
7. https://milliycha.uz/palmaning-nechta-turi-bor/
