Научная статья на тему 'РАҚАМЛАШТИРИШНИНГ ПАРВОЗЛАР ХАВФСИЗЛИГИ ВА ҲАВО КЕМАЛАРИГА ТЕХНИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШГА ТАЪСИРИ'

РАҚАМЛАШТИРИШНИНГ ПАРВОЗЛАР ХАВФСИЗЛИГИ ВА ҲАВО КЕМАЛАРИГА ТЕХНИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
aircraft / digitalization / maintenance / flight safety / digital technologies / reliability.

Аннотация научной статьи по механике и машиностроению, автор научной работы — Абдукаюмов А, Матуразов И.С, Сарсенбаев Д.Ж

To ensure the safety and reliability of flights in the aviation sector, it is necessary to constantly improve the maintenance of aircrafts. One of the main tools to achieve this goal is the digitalization of maintenance processes. The article discusses digitalization in the field of aircraft maintenance, ensuring flight safety, increasing economic efficiency, improving the passenger experience, airspace management and methods for developing autonomous systems. Their impact on flight safety was studied.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛАШТИРИШНИНГ ПАРВОЗЛАР ХАВФСИЗЛИГИ ВА ҲАВО КЕМАЛАРИГА ТЕХНИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШГА ТАЪСИРИ»

РАЦАМЛАШТИРИШНИНГ ПАРВОЗЛАР ХАВФСИЗЛИГИ ВА ^АВО КЕМАЛАРИГА ТЕХНИК ХИЗМАТ КУРСАТИШГА ТАЪСИРИ 1Абдукаюмов А, 2Матуразов И.С, 3Сарсенбаев Д.Ж.

1,2'3Тошкент давлат транспорт университети (Тошкент, Узбекистан) https://doi.org/10.5281/zenodo.10748023

Abstract. To ensure the safety and reliability offlights in the aviation sector, it is necessary to constantly improve the maintenance of aircrafts. One of the main tools to achieve this goal is the digitalization of maintenance processes. The article discusses digitalization in the field of aircraft maintenance, ensuring flight safety, increasing economic efficiency, improving the passenger experience, airspace management and methods for developing autonomous systems. Their impact on flight safety was studied.

Keywords: aircraft, digitalization, maintenance, flight safety, digital technologies, reliability.

Аннотация. Для обеспечения безопасности и надежности полетов в авиационном секторе требуется постоянно совершенствовать техническое обслуживание воздушных судов. Одним из основных инструментов достижения этой цели является цифровизация процессов технического обслуживания. В статье рассматривается цифровизация в области обслуживания воздушных судов, обеспечение безопасности полетов, повышение экономической эффективности, улучшение опыта пассажиров, управление воздушным пространством и методы развития автономных систем. Было изучено их влияние на безопасность полетов.

Ключевые слова: воздушная судна, цифровизация, техническое обслуживание, безопасность полетов, цифровые технологии, надежность.

Аннотация. Авиация сощсида парвозлар хавфсизлиги ва ишончлилигини таъминлаш учун уаво кемаларига техник хизмат курсатишни доимий равишда такомиллаштириб бориш талаб этилади. Ушбу мацсадга эришишнинг асосий воситаларидан бири бу техник хизмат курсатиш жараёнларини рацамлаштиришдир. Мацоладарацамлаштириш орцали щво кемаларига техник хизмат курсатишни, парвозлар хавфсизлигини таъминлашни, ицтисодий самарадорликни такомиллаштиришни, йуловчилар тажрибасини яхшилашни, уаво майдонини бошцаришни ва автоном тизимларнинг ривожлантириш усуллари куриб чицилган. Уларнинг парвозлар хавфсизлигига таъсири урганилган.

Калит сузлар: щво кемаси, рацамлаштириш, техник хизмат курсатиш, парвозлар хавфсизлиги, рацамли технологиялар, ишончлилик.

Авиация сохдсининг кескин ривожланиб бораётган бир даврида у билан биргаликда сохдни рацамлаштириш х,ам унинг барча жабхдларида, парвозлар хавфсизлиги ва самарадорлигидан тортиб х,аво кемалирини бошкариш хдмда техник хизмат курсатишгача булган жараёнда кулланилмокда.

Авиация сохдсида рацамлаштириш оркали куйидагиларга алохида эътибор бериш талаб этилади:

^ хавфсизликни яхшилаш;

> иктисодий самарадорликни оптималлаштириш;

> техник хизмат курсатишни яхшилаш;

^ йуловчилар тажрибасини яхшилаш;

^ хаво майдонини бошкариш;

> автоном тизимларнинг ривожланиши.

Авиация сохасида автоматик парвозларни бошкариш тизимлари ва бортдаги электроникани бошкариш тизимлари каби ракамлаштириш тизимлари хаво харакати хавфсизлигини яхшилашга ёрдам беради. Ушбу тизимларнинг ишлаши тугрисидаги маълумотларни тахлил килиш мумкин булган муаммоларни аниклашга ва жараёнларни яхшилашга ёрдам беради. Авиация техникасининг хавфсизлигини ошириш авиация сохаси ишлаб чикарувчилари, уни эксплуатация килувчилар ва парвозларни тартибга солувчилар учун хам энг мухим устувор вазифалардан биридир [1; 3].

Airbus ва Boeing х,аво кемаларига техник хизмат курсатиш жараёнида ракамли технологиялардан фойдаланишда бир неча асосий жихатларга эътибор каратилган. Булардан мониторинг тизими холати, маълумотларни тахлил килиш, кенгайтирилган хакикат технологиялари (AR - Augmented Reality), масофавий мониторинг ва диагностика, хизматларни бошкариш тизимлари хамда роботлар ва автоном тизимлардан кенг фойдаланишади. Airbus ва Boeing хаво кемаларига техник хизмат курсатишда ракамли технологиялардан фойдаланиш хавфсизликни яхшилаш, харажатларни камайтириш, самарадорликни ошириш ва хаво кемаларининг янада ишончли ишлашини таъминлашмокда.

Авиация хавфсизлигини оширишда ракамлаштирилган технологияларга алохида эътибор берилган. Уларни куйидагича изохлаш мумкин.

Автоматик парвозларни бошкариш тизимлари (AFCS - automatic flight control system), тукнашувларни огохлантириш тизимлари (TCAS - traffic collision avoidance system), парвоз ва кунишни автоматик бошкариш тизимлари (ATLCS - automatic takeoff and landing control systems), шунингдек самолёт холатини кузатиш тизимлари каби янги технологияларнинг жорий этилиши бахтсиз ходисаларнинг олдини олишга ва парвозлар хавфсизлигини яхшилашга ёрдам беради. Учувчилар, стюардессалар, техник ходимлар ва авиация сохасининг бошка ходимларини узлуксиз малакасини ошириб бориш фавкулодда вазиятларни бартараф этиш билан бирга парвозлар хавфсизлигини оширишга хам хизмат килади. Шу билан биргаликда доимий олинган маълумотларни тахлил килиб бориш ва олдиндан хавфнинг олдини олиш хам парвозлар хавфсизлигини оширади. Бунда албатта халкаро фукаро авиацияси ташкилоти (ИСАО) томонидан ишлаб чикилган халкаро авиация хавфсизлиги стандартларига, шунингдек, миллий коидалар ва белгиланган авиация коидаларга доимий риоя килиш хаво кемаларининг хавфсизлигининг юкори даражасини таъминлайди. Х,аво кемаларига мунтазам техник хизмат курсатиш ва носозликларини текшириш, шунингдек мунтазам белгиланган тартибда текширувлар олиб борилиши носозликларни аниклаш ва бартараф етишга ёрдам беради. Х,аво майдонини бошкариш тизимларининг такомиллаштирилиши хаво кемалари харакатини самарали назорат килиш, тукнашувларнинг олдини олиш ва бахтсиз ходисалар хавфини минималлаштириш имконини беради. Ушбу харакатлар биргаликда авиация хавфсизлигини яхшилашга ёрдам беради ва йуловчилар хамда хаво кемаси ходимлари учун хавфсизлик ва кулайликни таъминлашга ёрдам беради [2, 5].

1-расм. Х,аво кемаларига парвоздан кейинги техник хизмат курсатиш технологиясининг асосий компонентлари.

Ракамлаштириш авиакомпанияларга йуналишларни оптималлаштириш, ёкилги сарфини бошкариш ва техник хизмат курсатиш харажатларини камайтириш имконини беради. Х,аво кемаларининг ишлаши ва ресурслардан фойдаланиш тугрисидаги маълумотларни тахлил килиш хам иктисодий фойда олиб келади. Талабдан келиб чиккан холда, ракобат ва ёкилги тежамкорлигини хисобга олиб йуналишлар ва парвозлар жадвалини оптималлаштириш учун йуловчилар хамда юк ташиш маълумотларини тахлил килиш зарур. Ёкилги сарфини камайтиришга каратилган технологиялар ва усулларни амалга ошириш, масалан, йуналишни оптималлаштириш, янада самарали двигателлар ва вазн чекловларидан фойдаланиш, шунингдек ёкилги тежамкорлигига каратилган харакатлар шулар жумласидан. Камрок ёкилги сарфлайдиган ва операцион харажатлари паст булган замонавий ва энергия тежайдиган хаво кемаларидан фойдаланиш талаб этилади. Тухташ вактини минималлаштириш ва хаво кемаларининг холатини яхшилаш, шунингдек техник хизмат курсатиш харажатларини камайтириш учун эхтиёт кисмлар ва материаллар инвентаризациясини оптималлаштириш зарур. Купрок мижозларни жалб киладиган ва нархларни чегирмага олиб келмасдан парвозларни оптималлаштирадиган

самарали тизим ва нархлаш стратегияларини ишлаб чикиш керак. Операцион самарадорлигини ошириш ва операцион харажатларни камайтириш учун автоматлаштирилган парвозларни бошкариш ва техник хизмат курсатиш тизимлари каби инновацион технологияларни жорий этиш керак булади. Самолётларнинг ишлаши, парвозлар хавфсизлиги, иктисодий мудитдаги узгаришлар ва бошка омиллар билан боглик хавфларни тадлил килиш ва уларни юмшатиш стратегиясини ишлаб чикиш зарур. Авиацияда иктисодий самарадорликни самарали оптималлаштириш турли омилларни, шу жумладан техник, эксплуатацион, иктисодий ва бозор жидатларини дисобга оладиган комплекс ёндашувни талаб килади [4; 7].

Х,аво кемаларининг долатини кузатиш тизимлари профилактика ва юзага келиши мумкин булган муаммоларга тезкор жавоб беришга имкон беради. Жидозларнинг долати буйича маълумотларини тадлил килиш носозликларни башорат килишга ва ишдан чикишни камайтиришга ёрдам беради.

/-\

Рацамлаштириш ёрдамида хаво кемасига техник хизмат курсатишни такошпшашшришн1шг усуллари:

Фаол техник хизмат курсатиш Жараёнларни автоматлаштнршп

Замонавий техно л отнял ард а н фойдаланшп Инновацион ечнмларнн куллаш

Фаол ечимларни ишлаб чикиш Ходимларнн та пёр л аш ва ма лака сини опшриб бориш

2-расм. Рацамлаштириш ёрдамида даво кемасига техник хизмат курсатишни такомиллаштиришнинг усуллари.

Х,аво кемаларга техник хизмат курсатиш ва техник ёрдам парвозлар хавфсизлигини таъминлашда, авиация жидозларини ишончлилиги ва самарадорлигини оширишда дал килувчи рол уйнайди. Х,аво кемасини ишлаб чикарувчилари ва назорат килувчи органларнинг талабларига мувофик катъий техник хизмат курсатиш жадвалини ишлаб чикилади. Бу кутилмаган носозликларнинг олдини олишга ва даво кемаларининг ишончлилигини оширишга ёрдам беради. Мумкин булган муаммоларни автоматик равишда аниклайдиган ва жиддий носозликлар юз беришидан олдин уларни огодлантирадиган даво кемаларининг долатини кузатиш тизимларини жорий килиш мудим дисобланади. Шунингдек, даво кемалари ва уларнинг тизимлари дакида ишончли ва долзарб маълумотларга доимий маълумотлар базасида йигиб борилади. Эдтиёт кисмларни бошкариш тизимини ишлаб чикиш, бу уз вактида захиралашни таъминлайди ва зарур кисмларнинг мавжуд эмаслиги сабабли эксплуатациядан чикишнинг олди олинади. Сунъий интеллект ва маълумотлар тадлилидан фойдаланган долда мунтазам вазифалар ва диагностика учун замонавий тизимларни техник хизмат курсатиш содасида янги технологияларни жорий килиш талаб этилади. Техник хизмат курсатиш ва техник куллаб-кувватлаш жараёнларини доимий равишда тадлил килиш, уларни оптималлаштириш

йулларини излаш ва самарадорликни ошириш ва харажатларни камайтириш учун мавжуд тизимларни такомиллаштириш зарур [6].

Ракамлаштириш, шунингдек, инновацион хизматларни такдим этиш ва парвозлар кулайлиги хамда йуловчиларга кулайликни ошириш оркали йуловчилар тажрибасига таъсир килиб борилади. Авиацияда йуловчилар тажрибасини яхшилаш авиакомпанияларнинг ракобатбардошлиги ва мижозларни жалб килиш хамда ушлаб туришнинг асосий омилидир. Х,аво кемасининг бортида юкори даражадаги хизмат ва кулайликни таъминлаш, шу жумладан хушмуомала ходимлар, тезкор хизмат курсатиш ва сифатли озик-овкат бортдаги хизматни яхшилашга хизмат килади. Кенг ва кулай уриндикларни танлаш, бортдаги кунгилочар тизимлар ва бошка кулайликларни такдим этиш оркали йуловчиларга кулайликлар оширади. Кутиш вактини кискартириш ва йуловчиларнинг асабий холатини камайтириш учун тез ва самарали руйхатдан утиш, хавфсизликни текшириш хамда бортга чикиш жараёнларини ракамлаштириш оркали такомиллаштириб бориш зарур. Уриндикларни танлаш ёки овкатланиш каби шахсий хизматлар ва таклифларни такдим этиб борилиши бу йуловчиларга янада кулайликлар яратади.

Яхшиланган бизнес-класс хизматларини курсатиш, йуловчилар парвоз пайтида алокада булишлари учун бортда юкори тезликдаги интернет ва бошка алока воситаларига киришни таъминлаб бориш зарур. Йуловчилар жунашдан олдин кулай вакт утказишлари учун сифатли аэропорт хизматларини курсатиш, жумладан кутиш жойлари, ресторан ва дуконлар сифатини яхшилаб бориш талаб этилади.

Ракамлаштириш хаво майдонини бошкариш тизимларини такомиллаштиришга олиб келади, бу унинг самарадорлиги ва хавфсизлигига хисса кушади. Х,аво кемаси харакати маълумотларини тахлил килиш мавжуд ресурслардан фойдаланишни такомиллаштиришга ва низоларнинг олдини олишга ёрдам беради. Автоматлаштирилган хаво харакатини бошкариш тизимлари ва бортдаги автоматик тизимларда янги технологияларни жорий этиш хаво майдонидан фойдаланишни такомиллаштиришга ва парвозларнинг кечикишини олдини олишга ёрдам беради [1].

Авиацияда хаво кемаларини учувчилар иштирокисиз бошкариши мумкин булган автоном тизимларни ишлаб чикиш устида ишлар олиб борилмокда. Ракамлаштириш ушбу технологияларни ривожлантиришда асосий рол уйнайди ва уларнинг иши тугрисидаги маълумотларни тахлил килиш бошкарув алгоритмларини такомиллаштиришга хамда парвозлар хавфсизлигини таъминлашга ёрдам беради. Учувчисиз учиш аппаратлари авиациянинг турли сохаларида, жумладан, мониторинг килиш, аэрофотосурат, геодезия, кидирув ва куткаришда кенг кулланилмокда. Автоном навигация ва бошкарувнинг ривожланиши уларга учувчининг бевосита иштирокисиз мураккаб вазифаларни бажаришга имкон беради.

Ракамлаштириш парвозлар хавфсизлиги ва хаво кемаларига техник хизмат курсатишга сезиларли таъсир курсатади. Авиация сохасига ракамли технологияларнинг жорий этилиши хавфсизлик ва техник хизмат курсатишнинг куп жихатларида сезиларли яхшиланишларга олиб келади. Тахлилларга таянган холда куйидаги хулосалар келтирилади:

- ракамли навигация ва парвозларни бошкариш тизимлари тукнашувларнинг олдини олиш ва маршрутларни оптималлаштириш учун хаво кемасининг жойлашишини аникрок аниклаш ва унинг парвоз йулини автоматик равишда созлаш имконини беради;

- ракамли диагностика тизимлари хаво кемалари билан юзага келиши мумкин булган муаммоларни тезда аниклаш ва жиддий бахтсиз ходисалар содир булишидан олдин уларни бартараф этиш чораларини куриш имконини беради. Бу парвозларнинг ишончлилиги ва хавфсизлигини оширади;

- ракамли технологиялар учувчилар ва техник ходимларни онлайн укитишнинг имконини беради. Симуляторларда инсон хаётига ва соглигига хавф солмасдан турли хил фавкулодда вазиятларда машк килиш имконини беради;

- ракамли алока тизимлари хаво кемалари ва диспетчерлар хамда ер усти станциялари уртасида маълумотларни янада ишончли ва тезрок узатишни таъминлайди. Бу фавкулодда вазиятларни кузатиш ва уларга жавоб бериш кобилиятини яхшилайди;

- аммо шуни хам таъкидлаш керакки, ракамли технологиялардан фойдаланишнинг купайиши билан киберхужумлар хавфи хам ортиб боради. Ракамли тизимларнинг хавфсизлиги парвозлар хавфсизлигини таъминлашнинг мухим жихатига айланиб боради ва кибер тахдидлардан химоя килиш учун тегишли чораларни ишлаб чикиш талаб этилади;

Умуман олганда, ракамлаштириш парвозлар хавфсизлиги ва хаво кемаларига техник хизмат курсатишга ижобий таъсир курсатади, аммо кибер тахдидлардан самарали химоя килиш ва тизимларнинг ишончлилигини таъминлаш учун доимий тизимларни такомиллаштириб бориш ва янгиланишларни талаб килади.

REFERENCES

1. Maturazov I.S., Sarsenbayev D.J. Analysis of aircraft maintenance / Railway transport: topical issues and innovations. -Toshkent, 2023. - №4. - P. 97-101.

2. Abdukayumov A., Maturazov I.S. Remote diagnostic capability of aircraft special equipment / MIP: Engineering-2020. - Krasnoyarsk, 2020.

3. Maturazov I.S., Sadullaev X.X. Boeing va airbus havo kemalarining parvozni tashkil etish hamda ularga texnik xizmat ko'rsatish tahlili/ Научный журнал транспортных средств и дорог. - Toshkent, 2023. - №4. - P. 94-100.

4. Fitch E.C. Extending Component Service Life Through Proactive Maintenance / An FES/BarDyne Technology Transfer Publica-tion #2. Tribolics, Inc., 1998.

5. Aviation Week & Space Technology. (2020). Advances in aviation maintenance technology: A comprehensive overview. Aviation Week & Space Technology, 55(8), 30-45.

6. Brown, M. A., & White, P. L. (2020). Proactive measures in aircraft maintenance: A case study of Western airlines. Aviation Engineering Journal, 34(2), 78-92.

7. European Aviation Safety Agency. (2018). Maintenance procedures and guidelines for airworthiness. EASA Bulletin of Airworthiness Standards, 30(4), 88-104.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.