CC BY
552011
Wielkosc dystansu fizycznego deklarowanego przez studentow w roznych sytuacjach
Aleksander Sztejnberg1, Tadeusz Jasinski2
IUniwersytet Opolski IPanstwowa Wyzsza Szkota Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Waibrzychu 2Szkola Wyzsza im. Pawia Wiodkowica w Piocku
Annotation:
Sztejnberg A., Jasinski T. Quantity of the physical distance declared by students in different situations.
The purpose of the study described in this paper was investigated students' expectations with respect to physical distance between people, objects and animals in different situations. Data were gathered from 263 students (131 females, 132 males) from the Humanistic Institute in Walbrzych Higher Vocational College (PWSZ) and from the Faculty of Physical Education in Pawel Wlodkowic University College in Plock Higher School (SWPW). Students were conducted their studies as a part of bachelors degree. In this study we used 22- items Polish version of the IPROX questionnaires developed by Hogh-Olesen (2008), in which subjects in simulated situations were instructed to place humans, objects, and animals' in relation to other representatives of their category. Results indicate that IPROX questionnaire were very useful in assessing of the physical distance declared by students. With regard to student sex disclosed statistically significant differences the declared distances only in four situations. In every of them the male students declared significantly longer distance, than female students. A comparative analysis of average distances declared by the subjects from Greenland, Denmark, Italy, Cameroon and India [Hogh-Olesen, 2008] as well as Polish students showed existence cross-cultural differences.
Keywords:
physical distance, personal space, questionnaire IPROX, cross-cultural differences.
Сзтейнберг А., Ясинськи Т. Величина фізичної відстані,що декларована студентами в різних ситуаціях. У статті представлені результати досліджень, метою яких було вивчення очікувань студентів відносно фізичної відстані між людьми, об'єктами і тваринами в різних ситуаціях. У дослідженні взяли участь 263 студенти (131 жінка, 132 чоловіків). Всі студенти мають ступінь бакалавра за фахом педагогіка гуманітарного інституту і факультету фізичного виховання. У дослідженні були використані анкети IPROX польської версії (розроблена НодЬі-О^еп, 2008). Анкета містила 22 питання, які протестовані в модельованих ситуаціях локалізації людей, об'єктів і тварин по відношенню до інших представників відповідної категорії. Аналіз зібраних даних підтвердив закономірність цієї техніки, тому що IPROX виявилося дуже корисним при оцінці фізичної відстані. Диференціація вивчення міркувань респондентів за статевими ознаками показала статистично значущі відмінності оголошених відстаней тільки в чотирьох випадках. У кожній з них хлопці декларували значно більшу відстань, чим дівчата. Порівняльний аналіз середніх дистанцій, що декларуються респондентами з Гренландії, Данії, Італії, Камеруну, Індії [Нод^О^еп, 2008] і польських студентів виявили існування міжкуль-турних відмінностей.
фізична відстань, особистий простір, IPROX анкета, міжкультурні відмінності.
Сзтейнберг А., Ясински Т. Величина физического расстояния, декларированного студентами в различных ситуациях. В настоящей статье представлены результаты исследований, целью которых было изучение ожиданий студентов в отношении физического расстояния между людьми, объектами и животными в различных ситуациях. В исследовании приняли участие 263 студента (131 женщина, 132 мужчин). Все студенты имеют степень бакалавра по специальности педагогика гуманитарного института и факультета физического воспитания. В исследовании были использованы анкеты ^ОХ польской версии (разработана НодЬьО^еп, 2008). Анкета содержала 22 вопроса, которые протестированы в моделируемых ситуациях локализации людей, объектов и животных по отношению к другим представителям соответствующей категории. Анализ собранных данных подтвердил закономерность этой технике, потому что ^ОХ оказалось очень полезным при оценке физического расстояния. Дифференциация изучения соображений респондентов по полу показала статистически значимые различия объявленных расстояния только в четырех случаях. В каждой из них юноши декларировали значительно большее расстояние, чем девушки. Сравнительный анализ средних дистанций декларированных респондентами из Гренландии, Дании, Италии, Камеруна, Индии [НодЬьО^еп, 2008] и польских студентов выявили существование межкультурных различий.
физическое расстояние, личное пространство, IPROX анкета, межкультурные различия.
Wprowadzenie
Kazdy z nas preferuje okreslone dystanse fizyczne, na jakich pozwala przebywac innym ludziom w czasie interakcji. W literaturze przedmiotu t? preference dla pewnych odleglosci w stosunku do drugiej osoby nazywa si? za Robertem Sommerem, przestrzeni^. personaln^. (personal space) [Sommer, 1969] lub za Mardi Horowitzem, stref^. buforow^. ciala (body buffer-zone) [Horowitz, Duff, Stratton, 1964]. Podobnie rozumienie przestrzeni interpersonalnej mozna znalezc w pracach innych autorow np. Kinzel, 1970; Hildreth, Derogatis, McCusker,1971; Roger, Schalekamp, 1976; Kumar, Ng, 2001].
Przyjmuje si?, ze jest ona niewidzialn^ zmienn^. przestrzeni^. otaczaj^ jednostk? ludzk^. okreslaj^c^. preferowan^. odleglosc od innych osob [Burgoon, 1978; Griffin, 2002]. Stanowi ona pewien rodzaj przenosnego terytorium, ktore przemieszcza si? wraz z nami, kiedy poruszamy si?. Jezeli inna osoba zblizy si? do nas zbyt blisko, odsuwamy si? od niej, po to, aby poczuc si?
© Aleksander Sztejnberg, Tadeusz Jasinski, 2011
komfortowo. Jezeli osoba, z ktor^ komunikujemy si? stoi zbyt daleko od nas, przyblizamy si? do niej [Trenholm, 2001].
Edward T. Hall, tworca proksemiki, w przestrzeni osobistej (personalnej) widzial sposob przesylania komunikatow [Sztejnberg, Jasinski, 2007]. Jego zdaniem, dystans interpersonalny to odleglosc przestrzenna, jak^. utrzymuj^. osoby wchodz^ce mi?dzy sob^. w interakcje. W pierwszych badaniach dystansu mi?dzy osobami wchodz^cymi w interakcje, Hall wykazal mi?dzy innymi, iz odleglosci pomi?dzy osobami cicho szepc^cymi wynosz^. 91,5 - 183 cm (3 -6 stop), a glosno mowi^cymi od 244 do 610 cm (8 do 20 stop) [Hall, 1987].
Hall wyroznil cztery strefy przestrzenne przestrzeni personalnej [Hall, 1976; 2001; Aiello, 1987; Sztejnberg, Jasinski, 2007], odpowiadaj^. dokladnie cztery interpersonalne dystanse: 1) intymny (od 0 do 45 cm; blizsza faza 0 -15 cm, faza dalsza 16- 45 cm), 2) osobisty (faza blizsza od 45 cm do 75 cm; faza dalsza od 75 cm do 1,2 m), 3) spoleczny (faza blizsza od 1,2 do 2,1 m; faza dalsza od 2,1 do 3,6 m), 4) publiczny (faza blizsza od
3,6 m do 7,5 m; faza dalsza od 7,5 m do granic slyszenia i widzenia).
Przegl^du wynikow badan nad przestrzeni^. personaln^. z lat 60-tych i 70- tych XX wieku dokonal w literaturze polskoj?zycznej Domachowski (1980). Opisal mi?dzy innymi wyniki badan koncentruj^cych si? mi?dzy innymi na ustaleniu czynnikow modyfikuj^cych wielkosc przestrzeni personalnej i powoduj^cych jej naruszenie, wplywie przestrzeni na ksztaltowanie si? relacji interpersonalnych.
Szczegolowegoprzegl^duliteraturyangielskoj?zycznej z lat 60-80 tych XX wieku, poswi?conej ludzkim zachowaniom przestrzennym i pomiarowi dystansow fizycznych dokonal John R. Aiello. W swym opracowaniu zaprezentowal zwi?zle metodologie wykorzystane przez badaczy oraz uzyskane przez nich wyniki. Na przyklad omowil wyniki badan zaprezentowane w 181 artykulach, ktorych tresc dotyczyla badan ludzkich zachowan przestrzennych oraz w 74 pozycjach literaturowych, dotycz^cych pomiaru dystansow fizycznych i ich uwarunkowan [Aiello, 1987].
Z badan Kennetha B. Little (1965), odnosnie do stref przestrzennych Halla, przeprowadzonych wsrod bardzo dobrych przyjaciol, przypadkowych znajomych i obcych wynikalo, ze „interakcje przyjacielskie znajduj^. si? przewaznie w gornym krancu strefy intymnej, interakcje znajomych w bliskiej fazie strefy indywidualnej, zas obcy w dalekiej fazie tej samej strefy; faza spoleczna natomiast zawiera glownie dystanse, na ktorych przebiegaj^. interakcje zwi^zane z interesami i interakcje przelozony-podwladny” [za: Domachowski, 1980, s. 49]. Z badan Little’a wynikalo mi?dzy innymi, ze dystans interakcyjny pomi?dzy dwoma osobami jest „wywolywany przez stopien znajomosci jej czlonkow, niezaleznie od tego, czy „ludzie” s^. w postaci kreskowej, stylizowanych sylwetek, czy rzeczywistych osob” oraz, ze miejsce w przestrzeni publicznej, w ktorym odbywala si? interakcja takze wplywalo na dlugosc dystansu w trakcie rozmowy w diadzie [za: Domachowski, 1980, s. 49].
Nowotniak (2006) prezentuje wyniki badan jakosciowych dotycz^cych przestrzeni edukacyjnej, przeprowadzonych wsrod licealistow. W jednym z rozdzialow swej pracy stwierdza, ze „w klasie szkolnej zaobserwowac mozna reakcje na uklady intymne, spoleczne i publiczne. W klasyfikacji tej pierwsz^. „warstw?” relacji czlowieka ze swiatem stanowi cialo, dzi?ki skorze wrazenia zmyslowe staja si? podstaw^. podzialu swiata na „ja’ i „inni” [Nowotniak, 2006, s.125]. Wsrod wypowiedzi uczniow szkoly licealnej znalazly si? mi?dzy innymi takie, w ktorych podkreslaj^. oni koniecznosc podtrzymywania przez nauczyciela dystansu fizycznego w kontakcie z uczniami, a takze, aby nie wykorzystywal on zachowan haptycznych.
Interesuj^cym bylo poznanie dystansu fizycznego u studentow zroznicowanych wg plci, jaki wyznaczaj^. oni pomi?dzy dziecmi, doroslymi, zwierz?tami i obiektami w roznych sytuacjach. W toku badan poszukiwano odpowiedzi na nast?puj^ce pytania:
1. Jakie dystanse deklaruj^. badani pomi?dzy osobami w zaleznosci od ich liczby ?
2. Dla ktorych sytuacji roznice pomi?dzy srednimi dystansow deklarowanych przez studentow i studentki s^. istotne statystycznie?
3. Jakie s^. wielkosci dystansow deklarowanych przez ogol badanych pomi?dzy dziecmi, doroslymi, zwierz?tami i obiektami?
4. Czy istniej^. roznice mi?dzykulturowe w wielkosciach dystansow deklarowanych przez osoby z roznych krajow?
Metoda i material badawczy
Badania przeprowadzono w miesi^cu pazdzierniku 2010. Obj?to nimi ogolem 263 osoby, 132 studentow (50,2%) i 131 studentek (49,8%), z dwoch uczelni: Panstwowej Wyzszej Szkoly Zawodowej im. Angelusa Silesiusa w Walbrzychu (PWSZ AS) i Szkoly Wyzszej im. Pawla Wlodkowica w Plocku (SWPW). Z PWSZ AS w badaniach uczestniczylo ogolem 112 osob, w tym 12 studentow w wieku od 19 do 37 lat (M=23,83, SD=6,16) i 100 studentek w wieku od 19 do 51 lat (M=22,66, SD=6,45). Natomiast z SWPW uczestniczylo w badaniu ogolem 151 osob, w tym 120 studentow w wieku od 19 do 37 lat (M=21,86, SD=4,30) i 31 studentek w wieku od 19 do 27 lat (M=21,42, SD=2,17).
W badaniu wykorzystano metod? sondazu diagnostycznego. Zastosowanym narz?dziem badawczym byla polska wersja kwestionariusza IPROX. Zawieral on 22 pytania dotycz^ce zasad proksemicznych, jakimi kienj si? ludzie w stosunku do innych osob lub obiektow. W kazdym pytaniu kwestionariusza osobie badanej byl prezentowany rysunek przedstawiaj^cy okreslon^ sytuacj?, ocenian^. przez respondenta pod k^tem dystansu fizycznego [H0gh-Olesen, 2008] 1.
Pierwsza kategoria pytan kwestionariusza IPROX „obiekt” dotyczyla szacowania przez badanych deklarowanych odleglosci w stosunku do roznych obiektow (ksi^zki- pytania 1 i 2, kieliszki na polce- pytania 6 i 7, i samochody w garazu- pytania 12 i 17). Tresc drugiej kategorii pytan „zwierz?”, byla zwi^zana z ocen^. deklarowanych przez badanych odleglosci mi?dzy krowami w oborze (pytanie 13) i pomi?dzy kotami w schronisku dla zwierz^t (pytania 15 i 20). Tresc czterech pytan z kategorii „dziecko” dotyczyla oceny deklarowanych odleglosci pomi?dzy lozeczkami z dziecmi zlobku (pytania 14 i 21) oraz pomi?dzy dziecmi na hustawkach (pytania 16 i 22). Najwi?cej pytan kwestionariusza nalezalo do kategorii „dorosly”. Ich tresc dotyczyla oceny przez badanych odleglosci pomi?dzy osobami siedz^cymi na lawce (pytania 3,4, 5, 18,19), osobami w czytelni biblioteki (pytania 8 i 9) i osobami stoj^cymi przy ladzie w kawiarni (pytania 10, 11). W pytaniach 12-15 badany wyobrazal sobie, ze jest osob^. zatrudnion^ w hotelu (pyt. 12), w gospodarstwie rolnym( pyt. 13), zlobku (pyt. 14) i schronisku dla zwierz^t( pyt. 15).
1 Autorzy niniejszej publikacji uzyskali zgod? autora kwestionariusza IPROX na jego wykorzystanie w badaniach. W porownaniu do wersji oryginalnej, w polskiej wersji kwestionariusza, na kazdym rysunku dodatkowo wprowadzono numeracj?, aby ulatwic respondentom udzielanie odpowiedzi. Proszono kazdego z nich o wskazanie numeru miejsca, ktore deklarowaliby w sytuacji opisanej fabul^. konkretnego pytania. W celu oceny istotnosci statystycznej srednich dystansow deklarowanych przez studentow i studentki wykorzystano technik? t . Uzyskane wyniki badania zanalizowano takze wedlug propozycji H0gh-Olesena, autora kwestionariusza [H0gh-Olesen, 2008].
32011
Tabela 1.
Srednie (M) i odchylenia standardowe (SD) odlegiosci deklarowanych przez badanych w zaleznosci od liczby osob wiqczonych w sytuacje zadaniowe (N=263)
Zmienne/ kontekst sytnacii M SD M SD t
Miejsce
jedna osoba dwie osoby
Kawiarnia 3,06 1,409 3,40 1,421 2,7554*
Lawka 3,26 1,504 3,86 1,750 4,2169*
Biblioteka 3,84 1,568 4,10 1,514 1, 9345
Tabela 2.
Ocena istotnosci roznic rozkiadow dystansow deklarowanych przez studentow i studentki
Rodzaj sytuacji Studenci (N=132) Studentki (N=131) Wartosc statystyki testu t
M SD M SD
D.7* 1,46 1,256 1,11 0,530 2,9402**
D.13 1,71 1,449 1,27 0,842 3.0079**
D.15 1,64 1,349 1,27 0,569 2,8941**
D.21 2,72 1,970 2,09 1,716 2,7645**
W tabeli pomini?to roznice nieistotne statystycznie * D.7, 13, 15, 21-dystanse w sytuacjach 7,13,15 i 21 ** wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 0.01df=<» (= 2.576)
W celu oceny wielkosci dystansow deklarowanych przez ogol badanych pomi?dzy dziecmi, doroslymi, zwierz?tami i obiektami najpierw dokonano przyporz^dkowania pytan kwestionariusza IPROX do kazdej z wskazanych kategorii. Nast?pnie obliczono podstawowe miary statystyczne (srednie (M) i odchylenia standardowe (SD). Podobnie post?powano w celu oceny wielkosci dystansow deklarowanych przez ogol badanych w okreslonych miejscach, np.: przy ladzie w kawiarni, na lawce i w czytelni biblioteki. Taki sposob post?powania zastosowano w odniesieniu do pozostalych z wyodr?bnionych kategorii sytuacji zarz^dzania przestrzeni^..
W analizie jakosciowej zebranych danych dokonano oceny istotnosci statystycznej roznic rozkladow pomi?dzy srednimi dystansami preferowanymi przez studentow i studentki. Dla oceny istotnosci statystycznej roznic srednich dystansow deklarowanych przez studentow i studentki zastosowano t- test [Freed, Ryan, Hess, 1991, s. 369]. Podejscie to jest szczegolnie przydatne dla porownania srednich.
Wyniki
Dystans fizyczny w percepcji studentow
Analiza statystyczna szacowanych przez ogol badanych dystansow fizycznych (tabela 1) ujawnila, iz roznice pomi?dzy srednimi odleglosciami dla dwoch miejsc: „kawiarni” i „lawki” okazaly si? istotne statystycznie. Badani w tych miejscach zdecydowanie deklarowali dluzsze dystanse w sytuacjach, w ktorych szacowana byla odleglosc od dwoch obcych osob, w porownaniu z sytuacjami, w ktorych badani deklarowali odleglosc od jednej obcej osoby.
Istotnosc roznic rozkladow dystansu fizycznego w percepcji studentow i studentek
Analiza wartosci wspolczynnikow t przedstawionych w tabeli 2 wskazuje, ze istotnie statystycznie roznice srednich deklarowanych dystansow wyst^pily dla
czterech sytuacji. W kazdej z nich studenci deklarowali znacz^co dluzszy dystans, w porownaniu ze studentkami. Byly to sytuacje opisane: 1) w pytaniu 7 (umiejscowienie czwartego kieliszka na polce kuchennej), 2) w pytaniu 13 (przywi^zanie nast?pnej krowy w oborze w gospodarstwie rolnym), 3) w pytaniu 15 (umiejscowienie klatki dla kolejnego kota w schronisku dla zwierz^t) i w pytaniu 21 (polozenie swego dziecka na lozeczku w zlobku).
W dalszej kolejnosci analiza ilosciowa pozwolila zaobserwowac, ze srednie deklarowane dystanse dla wszystkich czterech kategorii (obiekt, zwierz?, dziecko, dorosly) zawarte byly w przedziale od 1,64 do 4,24. Najkrotsze dystanse deklarowali badani w sytuacjach opisanych w pytaniach z kategorii „obiekt”, a najdluzsze- w sytuacjach z kategorii „dorosly”. Ilustracj? analizowanych danych stanowi ryc. 1.
Dyskusja
Wiele interesuj^cych opisow badan, dost?pnych w literaturze dotyczy buforowej strefy ciala. Jedno z nich przeprowadzono w 1970 roku wsrod osadzonych w jednym z amerykanskich zakladow karnych [Kinzel, 1970]. Obiektem zainteresowania badacza pozostawaly przestrzenne zachowania dwoch grup wi?zniow: 1) osadzonych o gwaltownym usposobieniu, stosuj^cych wobec innych wi?zniow przemoc fizyczny (violent prisoners - VP) i 2) wi?zniow poddaj^cych si? takiej przemocy bez oporu (nonviolent prisoners- NVP).
Kinzel zastosowal w swych badaniach technik^. bezposredni^, jedn^. ze stosowanych w pomiarze dystansu interpersonalnego. Eksperymentator plci m?skiej wielokrotnie przyblizal si? z roznych kierunkow do kazdego badanego wi?znia nieruchomo stoj^cego w srodku pomieszczenia, dopoki osadzony nie informowal go o odczuwaniu dyskomfortu, spowodowanego zbyt bliskim dystansem fizycznym. W tym przypadku naruszenie przestrzeni osobistej (intrusion of personal space) bylo mierzone subiektywn^. reakj werbaln^.
І ПЕДАГОГІКА I
4.5
4
3.5 3
2.5
2
1.5 1
0,5
0
Obiekt
Zwierz^
Dziecko
Dorosl
□ M srednia arytmetyczna
Ryc. 1. Histogram srednich dystansdw szacowanych przez badanych w wyodrqbnionych kategoriach.
„STOP”- odczuwanie dyskomfortu”.
Badania Kinzela (1970) wykazaly, iz osadzonych VP charakteryzowala wi?ksza strefa buforowa ciala, anizeli NVP. Utrzymywali oni eksperymentatora na dluzszych dystansach fizycznych od siebie. Badania wykazaly, ze najwi?ksze r6znice w komfortowych dystansach wyst?powaly w6wczas, gdy eksperymentator podchodzil z tylu do kazdego z wi?zni6w VP.
W badaniach bezposrednich stosuje si? r6wniez reakcje obiektywn^, sk6rno- galwaniczn^. (Galvanic Skin Response- GSR), b?d^c^. miar^. zmian oporu elektrycznego sk6ry mierzon^. galwanometrem [Curran, Blatchley, Hanlon,1978].
W badaniu Currana, Blatchleya i Hanlona (1978) dokonano por6wnania subiektywnej reakcji werbalnej z GSR. Przeprowadzono je wsr6d 16 groznych przest?pc6w i 16 niegroznych, dobrze zachowuj^cych si? wewn^trz i na zewn^trz budynku wi?zienia. Badany byl kierowany do centrum pokoju o wymiarach (640,08 cm x 792,48 cm), a nast?pnie odczytywano instrukcj?: „Ktos otworzy pok6j i b?dzie podchodzil do Ciebie z frontu, z lewej strony, z tylu oraz z prawej strony. Powiedz „STOP”, w chwili gdy poczujesz, ze osoba jest zbyt blisko Ciebie. Mozesz poruszac glow% ale swe cialo utrzymuj w pozycji nieruchomej. Czy masz pytania? Przy okazji, slowa ”zbyt blisko” wymagaj^. wyjasnienia. To jest preferowany przez Ciebie punkt, wskazuj^cy, ze osoba, nie moze juz blizej podejsc i w tym punkcie odczuwasz dyskomfort”. Po tych wyjasnieniach, asystent eksperymentalny wchodzil do pokoju. Najpierw z frontowego dystansu wynosz^cego (9 st6p=245,44 cm), wolno podchodzil do badanego. Kiedy badany powiedzial” STOP”, obliczano dystans pomi?dzy asystentem i badanym. Nast?pnie asystent podchodzil do badanego z lewej strony i procedura powtarzala si?, az zostala dokonana ocena dystansu ze wszystkich czterech
kierunkow. W pomiarze reakcji obiektywnej GSR, kazdy preferowany dystans mi?dzy asystentem a badanym odpowiadal maksymalnemu wychyleniu si? wskazowki w rejestratorze GSR. W wyniku badan potwierdzono, ze grozni przest?pcy maj^. wi?ksz^. stref? buforow^ ciala, anizeli niegrozni. Stwierdzono takze, ze GSR wczesniej wykrywa reakcj? osoby badanej na stref? buforow^, anizeli reakcja werbalna.
Roznorodne badania bezposrednie w zakresie wyznaczania dystansow konwersacyjnych przeprowadzili Robert Sommer i Albert Mehrabian. Byly wsrod nich badania sluz^ce mi?dzy innymi wyznaczeniu granicy komfortowej konwersacji, dystansow konwersacyjnych w warunkach domowych, optymalnych dystansow mi?dzy nieznajomymi osobami w warunkach domowych, [Sommer, 1967, 1969; Mehrabian,1976]. Opisu niektorych z nich dokonali Sztejnberg i Jasinski, (2007, s. 72-75).
Badania bezposrednie przeprowadzano takze dla ustalenia dystansow pomi?dzy osobami siedz^cymi na lawkach w parkach USA, Maroka, Hiszpanii [Mazur, 1977] i w Kenii [Keating, Keating, 1980; Sztejnberg i Jasinski (2007, s. 99-103], w pomiarze dystansow pomi?dzy uzytkownikami maszyn automatycznych na przestrzeniach publicznych w Singapurze [Li, Li,2007], w mierzeniu dystansow interpersonalnych w tureckim i amerykanskim centrum handlowym [Ozdemir, 2008].
W jednym z najnowszych badan, obserwowano dystanse interpersonalne utrzymywane ogolem przez 2544 osoby, w diadach, triadach i grupach 4-8 osobowych, posilkuj^c si? technik^. video. Badania przeprowadzono w roznych miejscach w dwoch wloskich miastach. Identyfikacji grup w „potoku” przechodniow dokonywano, bior^c pod uwag? bliskosc fizyczn^ miedzy osobami, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, zorientowanie cial w przestrzeni i gestykulacj?. Kamer? video umiejscowiono
w odleglosci 5 m od chodnika, na wysokosci okolo 1,7 m od powierzchni ulicy. Brano pod uwag? tylko takie grupy, ktore znajdowaly si? dokladnie w obiektywie kamery. Dokonano analizy l^cznie 1020 grup. Badania wykazaly mi?dzy innymi, ze diady m?skie i triady w mniejszym stopniu przejawialy tendencj? do chodzenia obok siebie, w porownaniu z diadami zenskimi. Osoby w diadach mieszanych cz?sciej chodzily obok siebie, niz w diadach tej samej plci. M?skie grupy poruszaly si? w szybszym tempie, anizeli grupy zenskie [Costa, 2010].
Inn^. grup? metod pomiaru dystansu interpersonalnego stanowi^. techniki projekcyjne [Love, Aiello, 1980; Nechamkin, Salganik, Moday, Ponizovsky, 2003]. Zastosowanie niektorych z nich omawiaj^. mi?dzy innymi Janda-D?bek (2003) oraz Sztejnberg, Jasinski (2007). Pocz^tki badan projekcyjnych datuj^. si? na lata 70-te XX wieku. Na przyklad Mashall P. Duke i Stephen Nowicki dla pomiaru komfortowego dystansu interpersonalnego (Comfortable Interpersonal Distance - CID) wykorzystali technik? symulacyjno-projekcyjn^ w ktorej korzysta si? z specjalnego diagramu [Duke, Nowicki, 1972; Schaefer, Higgins, 1976].
Pomiar CID sprowadza si? do zaznaczenia przez badanego na kazdej linii punktu (za pomoc^. kreski przecinaj^cej dan^ lini?), w ktorych chcieliby, aby osoba wchodz^ca do pomieszczenia roznymi wejsciami zatrzymala si?. Jest to punkt, po ktorego przekroczeniu badany nie czulby si? dluzej komfortowo.
Zastosowanie techniki Duke i Nowickiego w pomiarze CID wsrod 107 osob (84 studentek i 23 studentow) w Uniwersytecie Opolskim opisuj^. Sztejnberg, Jasinski (2007, s. ).
Badanie dystansu konwersacyjnego w diadach z wykorzystaniem techniki projekcyjnej przeprowadzili w koncu lat 70- tych XX wieku James C. McCroskey, Thomas J. Young i Virginia Richmond [McCroskey, Young, Richmond, 1977]. Wyniki uzyskane przez McCroskeya, Younga i Richmond szczegolowo omawiaj^. Sztejnberg, Jasinski (2007).
Analiza literatury wskazuje, ze duzym zainteresowaniem badaczy zachowan przestrzennych ludzi ciesz^. si? diady. Wyniki badan pokazuj^, ze w zaleznosci od charakteru interakcji dwie komunikuj^ce si? osoby mog^. preferowac rozne dystanse i orientowac swoje ciala w przestrzeni pod roznymi k^tami [Sommer,1969; Sztejnberg, Jasinski, 2007].
Przegl^du badan nad relacjami przestrzennymi i usadowieniem ludzi przy stolach o roznym ksztalcie dokonali Sztejnberg i Jasinski (2007). Cytowani autorzy przeprowadzili badania wsrod uczniow szkoly podstawowej i studentow Szkoly Wyzszej im. Pawla Wlodkowica w Plocku w celu rozpoznania deklarowanego przez kazdego ucznia, studenta miejsca przy prostok^tnym stole, w czasie rozmowy z dziewi?cioma roznymi osobami: 1) blisk^. dorosl^. osob^. tej samej plci, 2) nauczycielem tej samej plci, ktorego lubi, 3) przyjacielem tej samej plci, 4) starsz^. od siebie osob^. tej samej plci, ktorej nie lubi, i z ktor^. nie ma ochoty rozmawiac, 5) osob^. w wieku ucznia, tej samej plci, ktor^. zna pobieznie i ma rozmawiac z ni^. na tematy oboj?tne, 6) osob^. w wieku ucznia, tej samej
32011
plci, ktor^. zna pobieznie i ma rozmawiac z ni^. na tematy osobiste, 7) nauczycielem tej samej plci, ktorego uczen nie lubi i odczuwa strach, 8) osob^. w wieku ucznia, tej samej plci, ktorej nie lubi i nie ma ochoty rozmawiac i 9) nauczycielem tej samej plci ktorego uczen darzy zaufaniem Stefanicka, 2003; Sztejnberg, Jasinski, 2007, s. 82]. W obydwu badaniach, w kazdej sytuacji konwersacyjnej, uczen (student) mial sobie wyobrazic, ze osoba, z ktor^. byla planowana rozmowa b?dzie siedziala na krzesle A. Jego zadanie sprowadzalo si? do wskazania miejsce przy stole (Bp B2, B3, B4, B5), ktore w jego opinii byloby najlepsze dla przeprowadzeni rozmowy z t^. osob^. [Sztejnberg, Jasinski, 2007, s. 86].
Innych osob zaangazowanych w interakcje dotyczyly badania Jandy-D?bek ( 2003). Opracowany przez badaczk? kwestionariusz probek sytuacyjnych (KPS) zawieral opis 14 sytuacji, w ktorych osoba badana miala pozostawac w kontakcie z: a) swoj^. sympati^ w przyjaznej i konfliktowej sytuacji, b) swoimi rodzicami (matk^. i ojcem w sytuacji przyjaznej i konfliktowej, c) swoimi rowiesnikami (koleg^. i kolezank^) w sytuacji wspolpracy i konfliktowej i d) przyjaznymi i surowymi wykladowcami -egzaminatorami obojga plci [Janda-Debek, 2003, s. 94]. Celem pytan KPS bylo mi?dzy innymi okreslenie w centymetrach dystansu fizycznego utrzymywanego przez badanych z powyzej wskazanymi ludzmi w konkretnych sytuacjach. Dla oceny dystansu badani wykorzystywali 8 modeli miar dlugosci (25 cm, 50 cm, 75 cm, 100 cm, 150 cm, 200 cm, 250 cm
i 300 cm) [Janda-Debek, 2003, s. 94-96]. Rezultaty tych badan wykazaly mi?dzy innymi, ze dla ogolu badanych (282 osob-221 kobiet i 61 m?zczyzn) najmniejszy sredni deklarowany dystans fizyczny wyniosl 38 cm, a najwi?kszy- 168 cm. Najmniejszy dystans utrzymywali badani w „ pozytywnej sytuacji ze swoj^. sympati^”, a najwi?kszy dotyczyl „konfliktowej sytuacji z ojcem” [Janda- D?bek, 2003, s. 107]. Dystanse dla tych dwoch sytuacji w grupie badanych kobiet i m?zczyzn roznily si? od siebie, przy czym kobiety utrzymywaly dluzsze dystanse, niz m?zczyzni. Okazalo si?, ze dla „pozytywnej sytuacji ze swoj^. sympati^” sredni dystans, deklarowany przez kobiety, wyniosl 37 cm, a deklarowany przez m?zczyzn- 33 cm. Dla „konfliktowej sytuacji z ojcem”, kobiety deklarowaly sredni dystans rowny 173 cm, a m?zczyzni-162 cm. [Janda- D?bek, 2003, s.110].
Nalezy podkreslic, ze roznice srednich dystansow deklarowanych przez kobiety i m?zczyzn dla 12 rodzajow badanych sytuacji okazaly si? nieistotne statystycznie. Jedynie dla dwoch sytuacji: 1) „pozytywna sytuacja z matk^” i 2) „ sytuacja konfliktu ze swoj^. sympati^”, roznice srednich dystansow deklarowanych przez m?zczyzn i kobiety okazaly si? istotne. Kobiety dla sytuacji „ pozytywna sytuacja z rnatk^” deklarowaly utrzymywanie krotszego dystansu, niz m?zczyzni. I odwrotnie, dla sytuacji „konfliktu ze swoj^. sympati^” m?zczyzni deklarowali utrzymywanie krotszego dystansu, w porownaniu z kobietami [Janda- D?bek, 2003, s. 112].
W badaniu z wykorzystaniem kwestionariusza IPROX autorzy niniejszej publikacji uzyskali wiele interesuj^cych wynikow. Okazalo si?, na przyklad, ze sredni dystans deklarowany przez ogol badanych dla poszczegolnych
1 ПЕДАГОГІКА І та медико-біологічні
*--“------------* проблеми фізичного
виховання і спорту
sytuacji zawarty byl w przedziale od M=1,59 do M= 7,17, przy czym ch?c utrzymywania najdluzszych dystans6w deklarowano w sytuacjach opisanych fabulami pytan 5 i 19, a najkr6tszych - w sytuacjach z pytan 2 i 7.
Badania ujawnily ponadto, ze badani deklaruj^. r6zne dystanse pomi?dzy osobami w zaleznosci od ich liczby. Wyrazaj^ ch?c utrzymywania dluzszego dystansu od 2 obcych os6b stoj^cych przy ladzie kawiarni, czy tez od
2 obcych os6b siedz^cych na lawce, w por6wnaniu z sytuacjami, gdy na lawce siedzi lub przy ladzie w kawiarni stoi jedna osoba.
Z przeprowadzonych badan wynika, ze r6znice pomi?dzy srednimi dystans6w deklarowanych przez student6w i studentki okazaly si? istotne statystycznie jedynie dla czterech sytuacji, opisanych w pytaniach 7, 13, 15 i 21. W kazdej z nich studenci deklarowali znacz^co dluzszy dystans, w por6wnaniu ze studentkami. Sytuacje ze wskazanej grupy pytan dotyczyly umiejscowienia obiektu (kieliszka na p6lce z trzema innymi), zwierz^t (krowy i kota, nalez^cych do innych os6b) oraz wlasnego dziecka na l6zeczku w zlobku. Nie dotyczyly natomiast dystans6w deklarowanych pomi?dzy osobami doroslymi. Z badan wynika, ze m?zczyzni sklaniaj^. si? do tego, aby miec dookola siebie wi?cej przestrzeni, anizeli kobiety [Aiello, 1987]. Jest to szczeg6lnie wazne dla optymalnego ich funkcjonowania w r6znych sytuacjach spolecznych, w tym w okreslonej przestrzeni pracy, istotne takze dla relacji pracodawca-pracownik, czy tez pracownik-pracownik. „Istotnym elementem dostosowania pracy do czlowieka jest projektowanie prawidlowych stosunk6w przestrzennych na stanowisku pracy, tzn. zapewnienie czlowiekowi pracy w dogodnym dla niego zasi?gu r^k (obszar pracy) i w dogodnej pozycji ciala, tak aby m6gl wykonywac ruchy swobodnie i bez zbytniego wysilku” [PP, 2010].
Srednie deklarowane przez og6l badanych dystanse wzrastaly od kategorii „obiekt” do kategorii „dorosly”. Najkr6tszy dystans badani deklarowali dla kategorii „obiekt”. Kolejne dystanse dotyczyly kategorii „zwierz?” i „dziecko”. Najdluzszy dystans byl charakterystyczny dla kategorii „dorosly” (zob. ryc.1 ). Podobn^. tendencj? wzrostu wielkosci deklarowanego dystansu dla pr6b badawczych z Grenlandii, Danii, Wloch i Kamerunu mozna zauwazyc w badaniu H0gh-Olesena (2008, s. 255). Dla pr6by z Indii tendencja ta utrzymywala si? tylko dla trzech kategorii „obiekt”, „zwierz?” i „dorosly”.
Autorzy niniejszej publikacji wykorzystali technik? t do por6wnania wielkosci dystans6w deklarowanych przez badanych we wskazanych powyzej krajach z dystansami deklarowanymi przez polskich student6w.
Por6wnanie srednich dystans6w deklarowanych przez Grenlandczyk6w i Polak6w wykazalo, ze tylko dla kategorii „dziecko” r6znica srednich byla istotna statystycznie (t= 2,6819, wartosc t- istotna statystycznie
> wartosc krytyczna t 001df = да (= 2,576). Grenlandczycy deklarowali dluzszy dystans (2,26), w por6wnaniu z polskimi studentami (2,03).
Analiza por6wnawcza srednich dystans6w deklarowanych przez Dunczyk6w i Polak6w wykazala, ze dla kategorii „dziecko” Dunczycy, podobnie jak
Grenlandczycy, deklarowali dluzszy dystans (2,24), anizeli Polacy (2,03) (t= 2,7986, wartosc t- istotna statystycznie
> wartosc krytyczna t 0 01df = да (= 2,576). Natomiast dla kategorii „obiekt” i „zwierz?” Dunczycy deklarowali srednie dystanse kr6tsze, niz studenci z Polski. Dla wskazanych kategorii wyniosly one odpowiednio 1,23 (t= 7,8478, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 001df= да (= 2,576) i 1,43 (t= 4,5675, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 001df = да (= 2,576).
Por6wnanie srednich dystans6w deklarowanych przez Wloch6w i Polak6w wykazalo, ze dla wszystkich kategorii r6znice srednich okazaly si? nieistotne statystycznie.
Analiza por6wnawcza srednich dystans6w deklarowanych przez Kamerunczyk6w i Polak6w wykazala, ze tylko dla kategorii „dorosly” r6znica srednich byla istotna statystycznie (t= 5,0043, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 001df= да (= 2,576). Kamerunczycy deklarowali kr6tszy dystans (3,49) w tej kategorii, w por6wnaniu z polskimi studentami (4,24).
Por6wnanie srednich dystans6w deklarowanych przez Indus6w i Polak6w wykazala, ze dla trzech kategorii r6znice srednich okazaly si? istotne statystycznie. W kategorii „obiekt” Indusi deklarowali, kr6tszy dystans (1,44), anizeli polscy studenci (1,64) (t= 2,8518, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 0 01df = да (= 2,576). Podobnie dla dw6ch kategorii „dziecko” i „dorosly”, Indusi deklarowali srednie dystanse kr6tsze, niz studenci z Polski. Dla wskazanych kategorii wyniosly one odpowiednio 1,54 (t= 7,6047, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 00№ = да(= 2,576) i 3,65 (t= 3,3677, wartosc t- istotna statystycznie > wartosc krytyczna t 001df = да (= 2,576). Srednie dystanse deklarowane przez polskich student6w dla tych kategorii wyniosly odpowiednio 2,03 i 4,24 (zob. tabela 4).
Przedstawiony material empiryczny dostarczyl wiedzy
o przestrzennych zachowaniach student6w i studentek. Badania wykazaly, ze deklaruj^ oni okreslone dystanse fizyczne we wszystkich sytuacjach uj?tych w kolejnych pytaniach kwestionariusza IPROX, dotycz^cych doroslych, dzieci, obiekt6w i zwierz^t.
Z analiz por6wnawczych wynika, ze istniej^. r6znice mi?dzykulturowe w wielkosciach dystans6w deklarowanych przez badanych. Na przyklad dla kategorii „dziecko” Grenlandczycy i Dunczycy deklarowali dluzsze dystanse, a Indusi - kr6tszy, w por6wnaniu z polskimi studentami.
Wnioski
Zastosowanie procedury zaproponowanej przez H0gh-Olesena, autora kwestionariusza IPROX [H0gh-Olesen, 2008], okazalo si? szczeg6lnie pomocne w przeprowadzeniu gl?bszej analizy uzyskanych wynik6w.
Zr6znicowanie badanych ze wzgl?du na plec ujawnilo istotne statystycznie r6znice deklarowanych dystans6w jedynie w czterech sytuacjach. W kazdej z nich studenci deklarowali znacz^co dluzszy dystans, anizeli studentki.
Analiza por6wnawcza srednich dystans6w deklarowanych przez osoby badane z Grenlandii, Danii, Wloch, Kamerunu, Indii oraz Polski wykazala istnienie r6znic mi?dzykulturowych.
ПСИХОЛОГІЯ
Bibliografia
1. Aiello J.R. Human Spatial Behavior, [In:] D. Stokols, I. Altman (ed.), Handbook of Environmental Psychology, New York 1987.- P. 389-504.
2. Bell, P. A., Fisher, J. D., Baum, A., & Greene, T. C. Personal space and territoriality. Environmental Psychology Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. 1990. - pp. 225 - 272).
3. Burgoon J. K. A communication model of personal space violations: Explication and an initial test //Human Communication Research.-1978. -vol. 30.-P.129-142.
4. Costa M. Interpersonal Distances in Group Walking//Journal of Nonverbal Behavior.-2010.-vol. 34(1).-P15-26.
5. Curran S.F., Blatchley R.J., Hanlon T.E. The Relationship Between Body Buffer Zone and Violence as Assessed By Subjective and Objective Techniques //Criminal Justice and Behavior.-1978.- vol. 5(1). -P. 53-62.
6. Domachowski W. The functions of interpersonal space [Funkcje przestrzeni interpersonalnej] //Przegl^d Psychologiczny.-1980. -vol. 23(1). -P. 47-63.
7. Duke M. P., Nowicki S. Diagramming the shape of personal space: A New Measure and Social-Learning Model for Interpersonal Distance //Journal of Experimental Research in Personality. -1972.- vol. 6. -P119-132.
8. Freed M.N., Ryan J.M., Hess R.K. Handbook of Statistical Procedures and Their Computer Applications to Education and the Behavioral Sciences, New York 1991. -200 p.
9. Griffin E. A first look at communication theory [Podstawy komunikacji spolecznej], Gdansk 2002. - pp. 103-114.
10. Janda-D?bek B. Far or nearby. The interaction distance in some social situations [Daleko czy blisko. Dystans interakcyjny w wybranych sytuacjach spolecznych], Wroclaw 2003. - 206 p.
11. Hall E. T. The Anthropology of Space: An Organizing Model, [In:]
H.M. Proshansky, W.H.Ittelson,L.G.Rivlin (eds.), Environmental Psychology. People and Their Physical Settings, New York 1976.-P.158-170.
12. Hall E. T. The Silent Language [Bezglosny j?zyk] Warszawa 1987.
- 196 p.
13. Hall E. T. The Hidden Dimension [Ukryty wymiar] Warszawa 2001.
- 196 p.
14. Hildreth A.M., Derogatis L. R., McCusker K. Body buffer zone and violence: A reassessment and confirmation //American Journal of Psychiatry.-1971.-vol. 127(12). -P. 1641- 1645.
15. H0gh-Olesen H. Human Spatial Behaviour: The Spacing of People, Objects and Animals in Six Cross-Cultural Samples //Journal of Cognition and Culture.-2008. -vol. 8 (3-4). -P245-280.
16. Horowitz J. J., Duff D. F., Stratton L. O. Body buffer zone: Exploration of personal space //Archives of General Psychiatry.-1964.- vol. 11(6). -P.651-656.
17. Keating C.F., Keating G. Distance between Pairs of acquaintances and strangers on public benches in Nairobi, Kenya //The Journal of Social Psychology.-1980.-vol. 110 (2). -P285-286.
18. Kinzel A. F. Body -Buffer Zone in Violent Prisoners //American Journal of Psychiatry.-1970.- vol. 127(1). -P. 59-64.
19. Kumar S., Ng B. Crowding and Violence on Psychiatric Wards: Explanatory Models //Canadian Journal of Psychiatry.-2001.- vol. 46. -P433-437.
20. Li S., Li YM. How Far Is Far Enough? A Measure of Information Privacy in Terms of Interpersonal Distance //Environment and Behavior.-2007.-vol. 39(3). -P 317-331.
21. Little K. B. Personal space //Journal of Experimental Social Psychology.-1965.- vol. 1(3). -P237-247.
22. Love K.D., Aiello J. R. Using Projective Techniques To Measure Interaction Distance. A Methodological Note//Personality and Social Psychology Bulletin.-1980.- vol. 6(1). - P102-104.
23. McCroskey J.C., Young T. J., Richmond V.P A simulation methodology for proxemic research // Sign Language Studies. -1977.- vol. 17.-P 357-368.
24. Mazur A. Interpersonal spacing on public benches in „contact” vs. „noncontact” cultures //The Journal of Social Psychology.-1977. -vol. 101(1).-P 53-58.
25. Mehrabian A. Public Places and Private Spaces. The Psychology of Work, Play, and Living Environments, New York: Basic Books, 1976. 354 p.
26. Nechamkin Y, Salganik I., Moday I., Ponizovsky A.M. Interpersonal distance in schizophrenic patients. Relationship to negative syndrome //International Journal of Social Psychiatry.-2003. - vol. 49(3).-P. 166-174.
27. Nowotniak J. A cultural dimension of educational space. Two schools studies. [Kulturowy wymiar przestrzeni edukacyjnej. Studium dwoch
szkol ], Szczecin 2006. - 200 p.
32011
References:
1. Aiello J.R., Stokols D., Altman I. Handbook of Environmental Psychology, New York, 1987, pp. 389-504.
2. Bell, P A., Fisher, J. D., Baum, A., & Greene, T. C. Personal space and territoriality. Environmental Psychology, Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich, 1990, pp. 225 - 272.
3. Burgoon J. K. A communication model of personal space violations: Explication and an initial test. Human Communication Research, 1978, vol.30, pp. 129-142.
4. Costa M. Interpersonal Distances in Group Walking. Journal of Nonverbal Behavior, 2010, vol.34(1), pp. 15-26.
5. Curran S.F., Blatchley R.J., Hanlon T.E. The Relationship Between Body Buffer Zone and Violence as Assessed By Subjective and Objective Techniques. Criminal Justice and Behavior, 1978, vol.5(1), pp. 53-62.
6. Domachowski W. Przeglqd Psychologiczny [Psychological Review], 1980, vol.23(1), pp. 47-63.
7. Duke M. P., Nowicki S. Diagramming the shape of personal space: A New Measure and Social-Learning Model for Interpersonal Distance.
Journal of Experimental Research in Personality, 1972, vol.6, pp. 119-132.
8. Freed M.N., Ryan J.M., Hess R.K. Handbook of Statistical Procedures and Their Computer Applications to Education and the Behavioral Sciences, New York, 1991, 200 p.
9. Griffin E. Podstawy komunikacji spolecznej [A first look at communication theory], Gdansk, 2002., pp. 103-114.
10. Janda-D?bek B. Daleko czy blisko. Dystans interakcyjny w wybranych sytuacjach spolecznych [Far or nearby. The interaction distance in some social situations], Wroclaw, 2003, 206 p.
11. Hall E. T., Proshansky H.M., Ittelson W.H., Rivlin L.G. Environmental Psychology. People and Their Physical Settings, New York, 1976, pp. 158-170.
12. Hall E. T. Bezglosny jqzyk [The Silent Language], Warszawa, 1987, 196 p.
13. Hall E. T. Ukryty wymiar [The Hidden Dimension ], Warszawa, 2001, 196 p.
14. Hildreth A.M., Derogatis L. R., McCusker K. Body buffer zone and violence: A reassessment and confirmation.. American Journal of Psychiatry, 1971, vol.127(12), pp. 1641-1645.
15. H0gh-Olesen H. Human Spatial Behaviour: The Spacing of People, Objects and Animals in Six Cross-Cultural Samples. Journal of Cognition and Culture, 2008, vol.8(3-4), pp. 245-280.
16. Horowitz J. J., Duff D. F., Stratton L. O. Body buffer zone: Exploration of personal space. Archives of General Psychiatry, 1964, vol.11(6), pp. 651-656.
17. Keating C.F., Keating G. Distance between Pairs of acquaintances and strangers on public benches in Nairobi, Kenya. The Journal of Social Psychology, 1980, vol.110(2), pp. 285-286.
18. Kinzel A. F. Body -Buffer Zone in Violent Prisoners. American Journal of Psychiatry, 1970, vol.127(1), pp. 59-64.
19. Kumar S., Ng B. Crowding and Violence on Psychiatric Wards: Explanatory Models. Canadian Journal of Psychiatry, 2001, vol.46, pp. 433-437.
20. Li S., Li Y.M. How Far Is Far Enough? A Measure of Information Privacy in Terms of Interpersonal Distance. Environment and Behavior, 2007, vol.39(3), pp. 317-331.
21. Little K. B. Personal space. Journal of Experimental Social Psychology, 1965, vol.1(3), pp. 237-247.
22. Love K.D., Aiello J. R. Using Projective Techniques To Measure Interaction Distance. A Methodological Note. Personality and Social Psychology Bulletin, 1980, vol.6(1), pp. 102-104.
23. McCroskey J.C., Young T. J., Richmond V.P. A simulation methodology for proxemic research. Sign Language Studies, 1977, vol.17, pp. 357-368.
24. Mazur A. Interpersonal spacing on public benches in „contact” vs. „noncontact” cultures. The Journal of Social Psychology, 1977, vol.101(1), pp. 53-58.
25. Mehrabian A. Public Places and Private Spaces. The Psychology of Work, Play, and Living Environments, New York, Basic Books, 1976, 354 p.
26. Nechamkin Y., Salganik I., Moday I., Ponizovsky A.M. Interpersonal distance in schizophrenic patients. Relationship to negative syndrome.
International Journal of Social Psychiatry, 2003, vol.49(3), pp. 166174.
І ПЕДАГОГІКА I
28. Ozdemir A. Shopping Malls. Measuring Interpersonal Distance under Changing Conditions and across Cultures //Field Methods.-2008.- vol. 20(3). -P. 226-248.
29. PP,2010, Workspace. Design [Przestrzen pracy. Projektowanie], [on-line]. http://ergonomia.ioz.pwr.wroc.pl/klasyczna-przestrzen_ pracy.php [27.10.2010]. Marcin Sikorski, Jerzy Grabosz. Praca z komputerem zdrowo i wygodnie [Work with a healthy computer and comfortably], Gdansk, 1998, 34 p.
30. Roger D.B., Schalekamp E.E. Body - Buffer Zone and Violence: A Cross- Cultural Study //The Journal of Social Psychology.-1976.-vol. 98(2).-P.153-158.
31. Schaefer C. E., Higgins J. A note on the relationship between the comfortable interpersonal distance scale and the sociometric status of emotionally disturbed children //The Journal of Genetic Psychology.-1976.- vol. 128, -P. 91-93.
32. Sommer R. Small Group Ecology //Psychological Bulletin.-1967.-vol. 67(2) - P 145-152.
33. Sommer R. Personal Space. The Behavioral Basis of Design, Englewood Cliffs, New Jersey 1969. - 172 p.
34. Stefanicka D. A physical instructional environment in The Public Primary School No 10 in Swidnica [Fizyczne srodowisko lekcyjne w Publicznej Szkole Podstawowej nr 10 w Swidnicy] Master’s Thesis [praca magisterska], Uniwersytet Opolski, Opole 2003. - 160 p.
35. Sztejnberg A., Jasinski T. Proxemics in the Human Communication [Proksemika w komunikacji spolecznej], Wydawnictwo, Plock 2007. 164 p.
36. Trenholm S. Thinking through Communication. An Introduction to the Study of Human Communication, Boston 2001. 240 pp.
Информация об авторах: Сзтейнберг Александр
t.jasinski@pagema.net Университет Ополе пл. Коперника 11a, 45-040 Ополе, Польша.
Ясинськи Тадеуш
t.jasinski@pagema.net Высшая школа им. Павла Влодковица в Плоцке ал. Килинскиего 12, 09-402 Плоцк, Польша.
Поступила в редакцию 30.11.2011г.
27. Nowotniak J. Kulturowy wymiar przestrzeni edukacyjnej. Studium dwoch szkol [A cultural dimension of educational space. Two schools studies], Szczecin, 2006, 200 p.
28. Ozdemir A. Shopping Malls. Measuring Interpersonal Distance under Changing Conditions and across Cultures. Field Methods, 2008, vol.20(3), pp. 226-248.
29. Marcin Sikorski, Jerzy Grabosz. Praca z komputerem zdrowo i wygodnie [Work with a healthy computer and comfortably], Gdansk, 1998, 34 p.
30. Roger D.B., Schalekamp E.E. Body - Buffer Zone and Violence: A Cross- Cultural Study. The Journal of Social Psychology, 1976, vol.98(2), pp. 153-158.
31. Schaefer C. E., Higgins J. A note on the relationship between the comfortable interpersonal distance scale and the sociometric status of emotionally disturbed children. The Journal of Genetic Psychology, 1976, vol.128, pp. 91-93.
32. Sommer R. Small Group Ecology. Psychological Bulletin, 1967, vol.67(2),pp. 145-152.
33. Sommer R. Personal Space. The Behavioral Basis of Design, Englewood Cliffs, New Jersey, 1969, 172 p.
34. Stefanicka D. Fizyczne srodowisko lekcyjne w Publicznej Szkole Podstawowej nr 10 w Swidnicy [A physical instructional environment in The Public Primary School No 10 in Swidnica], Opole University, Opole, 2003, 160 p.
35. Sztejnberg A., Jasinski T. Proksemika w komunikacji spolecznej [Proxemics in the Human Communication], Publishing house, Plock, 2007, 164 p.
36. Trenholm S. Thinking through Communication. An Introduction to the Study of Human Communication, Boston, 2001, 240 p.
Information about the authors: Sztejnberg Aleksander
t.jasinski@pagema.net Opole University and State Higher Vocational School pl. Kopernika 11a, 45-040 Opole, Poland.
Jasinski Tadeusz t.jasinski@pagema.net Pawel Wlodkowic University College in Plock al. Kilinskiego 12, 09-402 Plock, Poland.
Came to edition 30.11.2011.
