QAZ KƏMƏRİ SİSTEMLƏRİNİN XƏTTİ HİSSƏSİNİN REKONSTRUKSİYASININ ƏSAS PRİNSİPLİ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

YAK 621.6

QAZ KOMORi SiSTEMLORiNiN XOTTi HiSSOSiNiN REKONSTRUKSiYASININ OSAS PRiNSiPLi.

OLiEV iLQAR QiYAS OGLU

Kafedra mudiri, Azarbaycan Memarliq va in$aat Universiteti, Baki, Azarbaycan

Xulasa: Qaz kamarlarinin rekonstruksiya prinsipi muasir texnoloji layiha standartlarina va optimalliq meyarlarina uygun olaraq hayata ke?irilir. Aparilan tadqiqat istehlak9ilara talab olunan qaz axinini tamin etmak u9un qura§dirilan lupinqin parametrlarinin muayyan edilmasinin muqayisali tahlilina hasr edilmi§dir. Belalikla, modellarin komayi ila xatti qaz kamarlarinin mahsuldarliginin artirilmasini tamin etmak u9un lupinqin optimal parametrlari muayyan edilmi§dir. Eyni zamanda, nazari hesabatlar asasinda bu prinsipin praktikada hayata ke9irilmasi u9un rekonstruksiya variantlari tasdiq edilmi§dir. Qaz kamarina optimal parametrlara malik borulardan lupinqin qurulmasi ahamiyyatli iqtisadi effekta malikdir. Bu effektin miqyasi olkanin yanacaq balansinda qaz istehlakinin payinin artmasina uygun olaraq artacaq.

A?ar sozlar - oturma qabiliyyati, lupinq, barpa dayari, optimalliq, ekstremum.

DOI 10.24412/2709-1201-2024-352-366 UDC 621.6

THE MAIN PRINCIPLES OF RECONSTRUCTION OF THE LINEAR SECTION OF

GAS PIPELINE SYSTEMS

ALIYEV ILGAR GIYAS OGLU Head of Department, Azerbaijan University of Architecture and Construction, Baku,

Azerbaijan

Summary: The principle of reconstructing gas pipelines is carried out in accordance with modern technological project standards and optimality criteria. The conducted research is dedicated to the comparative analysis of determining the parameters of looping installed to ensure the required gas flow to consumers. Thus, with the help of models, the optimal parameters of looping were determined to ensure an increase in the productivity of linear gas pipelines. At the same time, reconstruction options for the practical implementation of this principle were confirmed based on theoretical calculations. The construction of loops from pipes with optimal parameters on the gas pipeline has significant economic effects. The scale of this effect will increase in line with the rising share of gas consumption in the country's fuel balance.

Keywords: transmission capacity, looping, recovery cost, optimality, extremum.

Giri§. Tadqiqat, rekonstruksiya marhalasinda movcud magistral qaz kamarlarinin talab olunan oturma qabiliyyatini tamin etmak u9un istifada olunan muasir texniki hallarin muqayisali tahlilina hasr edilmi§dir. Bununla bela, bu sahada 9oxlu tadqiqatlarin aparilmasina baxmayaraq, boru kamarlari sistemlarinin istismari va rekonstruksiysi zamani riyazi modella§dirma zamani boru kamarinin istismarinin texnoloji parametrlarinin muayyan edilmasinin duzgunluyuna dair ahamiyyatli 9ati§mazliqlar da movcuddur. 9vvalki tadqiqatlardan farqli olaraq, movcud problemin hallinda riyazi modellarin daqiqliyini artirmaq

uçun muxtalif yanaçma tadqiq edilmi§dir. Bu baximdan boru kamarlari sistemlarinin rekonstruksiya marhalasinda lupinqlarin layihalandirilmasi zamani yeni riyazi modellarin i§lanib hazirlanmasi va onlarin daqiqliyinin artirilmasi taxirasalinmaz vazifalardan biridir.

Qaz kamarinin xatti hissasinin texnoloji sxemina gora §abakalar iki nov layihalandirilir:

1. Qaz kamarinin uzunlugu boyu diametri sabit olan (orta diametrli) boru çabakalar.

2. Teleskopik §abakalar.

Orta diametrli qaz naql etdirici sistemlarin xatti hissasinin uzunlugu boyu qaz kamarinin diametri dayiçmaz olur. Baçqa sozla qaz kamarinin baçlangic noqtasindan son noqtasina qadar diametri eyni olur. Teleskopik qaz kamarinin xatti hissasi mantaqalar uzra qaz kamarinin diametri ardicil olaraq artan va azalan sxemda layihalandirilir. Teleskopik sxemin ozuna xas olan bu xususiyyati onun rekonstruksiyasinda movcud çabakalarin sokulmasi naticasinda itkilara maruz qalmasina imkan vermir. Bela ki, qaz kamarinin diametrlarinin muxtalifliyi onun bir mantaqadan sokulmasi digar mantaqada tatbiqina asas yaradir. Belalikla, teleskopik xatti qaz naql etdirici sistemlari rekonstruksiyasinda demontaj va montaj usulu variantinin tatbiq olunmasi elmi va texniki asaslarla hayata keçirilir. Bu zaman rekonstruksiyanin daha da effektiv aparilmasi maqsadila movcud fond hissalari demontaj olunaraq takmillaçdirilir va asasli tamir naticasinda sistemin yenidan lazim olan hissasina montaj olunur.

9gar movcud sistemin çabakalarinin fiziki açinmasi çox olarsa bu zaman qeyd olunan rekonstruksiya varianti bazi hallarda iqtisadi noqteyi-nazardan samarali olmur. Bununla alaqadar olaraq teleskopik sistemlarin rekonstruksiyasinda muqayisa uçun ikinci variant da qabul olunur. Hamin variantda sistemin manbasindan yeni talabatçilara mustaqil çabaka layihalandirilir. Baçqa sozla yeni talabatçilarin hacmina uygun talab olunan qaz sarfinin artimi movcud çabakaya verilmir va bunun naticasinda movcud çabakada demontaj va montaj içlarinin aparilmasina ehtiyac duyulmur. Bu zaman movcud çabaka avvalki talabatçilarini, mustaqil çabaka isa yeni yaranmiç talabatçilari ayri-ayriliqda enerji daçiyicisi ila tamin edirlar. Digar tarafdan agar movcud qaz kamarinin ham fiziki, ham da manavi açinmasi çox olarsa bu zaman sistemin istismara yararsizligi uzundan yeni talabatçilari enerji daçiyicisi ila tamin etmak uçun ham movcud qaz kamarinin istifadasi variantinin, ham da mustaqil qaz kamarinin layihalandirilmasi variantinin texniki-iqtisadi gostaricisinin parametrlari rekonstruksiyanin talablarina uygun olmaya bilar. Bela hallarda teleskopik çabakalarin rekonstruksiyasinda muqayisa uçun alava uçuncu variant da qabul edilir. Hamin variantda movcud çabaka hissalari sokulur va istismara yararsiz i§lak hissalari lagv edilir. Naticada yeni talabatçilar nazara alinmaqla sistemin paylayici sxemi rekonstruksiya olunur. Hamin variantda muasir avadanliq va qurgularin tatbiqi nazara alinir.

Qaz ksmsrlsrinin movcud çsbsksforin yenidsn istifads olunmasinin ssmsrsli hscminin tsyini.

Movcud teleskopik qaz kamari sistemlarina yeni talabatçilarin qoçulmasi naticasinda rekonstruksiya usulu uçun yuxarida qeyd edildiyi kimi uç variantin tatbiqi maqsada uygundur.

1. Movcud çabakalarin demontaji va istismara yararli movcud çabakalarinin takmillaçdirilmasi naticasinda yenidan istifadasi varianti;

2. Qaz tachizati sistemin manbasindan yeni talabatçilara alava qaz kamarinin layihalandirilmasi varianti;

3. Movcud sistemin texniki vaziyyatinin yuksaldilmasi noqteyi-nazardan paylayici sxeminin rekonstruksiyasi varianti.

Qeyd etdiyimiz uç variantdan 2-ci varianti daha çox hacimda i§ va uzun muddatli vaxt talab edir va iqtisadi itkilarla maruz qalir. Bu maqsadla ikinci variantin qabulu uçun 1-ci variantin parametrlari asasinda daqiq texniki-iqtisadi hesabatin aparilmasi vacib masalarda biridir. Bu noqteyi nazardan demanj-mantaj varianti uçun açagidaki hesabat sxemini taklif edirik (Sxem1).

a) d=200

—

d=16

3E

3C

1

d=18

I

d=14

d=125

x=l

Sxem1. Rekonstruksiya olunan teleskopik qaz sabakasinin xatti hissasinin sxemi.

a) Rekonstruksiyadan avval mövcud sxemi;

b) Rekonstruksiya marhalasinda taklif olunan sxemi;

Lc-qaz kamrinin uzunlugu, m;

Lh- qaz kamarin rekonstruksiyasi ûçûn quraçdirilan yeni borularin ümumi uzunlugu, m;

Lp- qaz kamarinin mövcud §abakalarinin yenidan istifada (demantaj - mantaj) olunan istismara yararli borularin ümumi uzunlugu, m.

Sxem 1-da güstarilan mövcud qaz kamarinin rekonstruksiya olunmasina sabab alava yeni talabatçilarin qazla tamini ûçûn §abakadan x= l nöqtasinda boru xattinin qoçulmasidir (Sxem1,b). Bela ki, §abakaya qoçulan yeni istehlakçilari lazim olan hacmda qazla tamin etmak maqsadila mövcud qaz kamarinin baçlangic manbasinda qaz kamarinin mahsuldarligi artirilir. Qaz sarfinin artirilmasi naticasinda mövcud boru §abakasinin hidravliki mûqavimatinin qiymati artir va naticada qazodinamik prosesin i§ rejimi pozulur. Bununla çabakada külli miqdarda tazyiq itkisi naticasinda talabatçilara qaz veriminin miqdarida azalir va belalikla qaz kamarinin etibarliq göstaricisi qabul olunmaz saviyyada a§agi dü§ür. Demali, sürtünma qüvvalarini va yerli hidravlik müqavimat itkilari aradan qaldirmaq üçün qaz kamarlarinin hidravlik samaraliliyinin artirilmasi nazardan keçirilmalidir. Bunu etmak ^ün §abakanin hidravlik müqavimatini ela dayiçdirmak lazimdir ki, onun xarakteristikasi axin (sarf) sürati ila kasiçsin. Bu nöqteyi nazarda mövcud teleskopik qaz kamarinin hidravliki samaraliyinin artirilmasi ^ün §abakanin uzunlugu boyu boru xattinin en kasik sahasi (diametri) asaslandirilmi§ §akilda artirilir (Sxem 1,b). Mahz rekonstruksiyanin aparilmasinin prinsipi buna asaslanir.

Rekonstruksiya layihasinin texniki qarari qaz naqletdirici sistemlarinin tikintisinda va layihalandirilmasinda elmi-texniki taraqqinin nailiyyatlarina asaslanmalidir. Rekonstruksiya ham bütövlükda sistemin, ham da ayriliqda har bir elementin texniki saviyyasinin yüksaldilmasi üçün müvafiq tadbirlarin hayata keçirilmasini nazara alir. Bir qayda olaraq texniki saviyyasi çox a§agi olan qaz naqletdirici sistemlarin rekonstruksiya olunmasi maqsada uygun deyil.

Mühandis sistem va qurgularinin rekonstruksiyasi o vaxt maqsadauygun olur ki, agar onun keçirilmasina sarf olunan alava xarclarin samaraliliyi, istismar zamani ba§ veran texniki prosesin intensivlaçdirilmasinin ba§qa üsullarla sarf olunan xarclarin samaraliliyindan a§agi olmasin. iqtisadi kriteriya ondan ibaratdir ki, minimum gatirilmi§ xarcla qaz naqletdirici sistemlarinin effektiv yüksali§i barpa edilsin. Bu maqsadla Sxem 1-dan istifada edarak açagidaki barabarsizliyi qabul edirik.

SpLp < SHLHat (1 - F)(l - M) (1)

Burada,

£ - demantaj olunan movcud muxtalif diametrli boru xatlarinin qaz kamarinin talab

olunan hissalarina yenidan istifada (mantaj) olunmasi naticasinda qaz kamarlarinin 1-ci variant rekonstruksiyasina çakilan birbaça xarclardir;

S^ -yeni borularin qaz kamarinin sokulan hissalarinda quraçdirilmasi naticasinda qaz kamarlarinin 1-ci variant rekonstruksiyasina çakilan birbaça xarclardir;

M-rekonstruksiya olunan movcud qaz kamarinin manavi a§inma gostaricisini aks etdiran amsaldir;

F-rekonstruksiya olunan movcud qaz kamarinin fiziki a§inma gostaricisini aks etdiran amsaldir;

at -yenidan istifada olunan movcud borunun yeni borunun xidmat muddatina nisbatan qaliq xidmat muddatinin gostaricisini aks etdiran amsal olub §agidaki dusturla tayin olunur.

at =

tqaliq

tx.m

tqaiiq -movcud qaz kamarinin yenidan istifada olunan boru xattinin qaliq xidmat muddati olub, açagidaki dusturla tayin olunur.

tqaliq ^x.m •(l - F ), il

txm -yeni borularin tatbiqi naticasinda sistemin xidmat muddati olub, sistemin tayinatindan va materialindan asili olaraq muxtalif qiymatlar alir. Masalan polad borular uçun 40 il qabul olunur;

Qaz kamarinin rekonstruksiyasi prossesinda onun etibarliliq gostaricisi qiymatindan yayinmaq olmaz. Bela ki, rekonstruksiya variantinin tasbit edilmasi uçun etibarliq gostaricisinin parametrinin nazara alinmasi talabatçilarin enerji daçiyicisi ila taminatina zamin yaradir. Hamin taminatin asas parametrlarindan biri da qaza intensivliyinin orta qiymatidir. Bununla alaqadar olaraq, (1) barabarsizliyinda qaz kamarinin istismar tahlukasizliyinin qiymatlandirilmasi maqsadila yenidan istifada (mantaj) olunan borunun qaza intensivlik amsali ila yeni borunu qaza intensivlik amsallarinin qiymatlarinin nazara alinmasi rekonstruksiya variantinin texniki gostaricisini daha da daqiqlaçdiracak. Onda, texniki vaziyyati farqli olan har iki boru xattinin qaza intensivlik parametri uçun ba§ veracak qazalarin ehtimal sayi açagidaki kimi olacaq.

Àp = œpLp ; ÀH = —hLH

Hamin barabarliklari (1) barabarsizliyinda nazara alsaq açagidaki ifadani alariq.

ïp&pL2p < SH&HLHat

Sp0pL2p < SH®HLHat (1 - F)(l - M) (2)

Sxem 1-a asasan LH=(Lc-Lp) barabarliyini va aÀ=—H avazlanmasini nazara alsaq (2)

barabarsizliyi açagidaki kimi olar.

SpL2p < Sh (Lc - Lp faaat (1 - F)(l - M) (3)

(3) barabarsizliyinin sol tarafinda gostarilan parametrlar movcud borularin istifadasi naticasinda, sag tarafindaki ifada isa yeni borularin istifadasi naticasinda sistemin rekonstruksiyasina çakilan xarclari xarakteriza edir. Aydindir ki, (3) barabarsizliyinin §arti odanildikda, movcud borularin demontaj olunaraq barpa edildikdan sonra, rekonstruksiya variantinda yenidan istifada olunmasi maqasada uygundur. Bu zaman, qaz kamarinin qeyd olunan rekonstruksiya variantina çakilan umumi xarcin dayari (3) barabarsizliyinin sol va sa g tarafindaki xarclarin camina barabar olacaq va hamin ifadani arqumenti Lp olan funksiyaya barabar qabul edirik.

SpL2p + Sh (Lc - Lp )2 K = f (Lp ) (4)

Burada, K= aÀauat (l - M ) olub, rekonstruksiya olunan mövcud qaz kamarinin texniki vaziyyatini xarakteriza edir.

(4) tanliyini analiz etsak, görarik ki, sistemin rekonstruksiya içlarinin dayari yenidan istifada olunan borularin Lp uzunlugundan kvadratik asilidir. Hamin asililigi tayin etmak ^ün açagidaki ilkin verilanlari qabul edirik.

Borusunun diametri d=219 mm olan va §abakanin uzunlugu Lc=10000 m olan qaz kamari qabul edirik. Internet bazasinda olan malumatlara asasan, polad borulu qaz kamarinin iqtisadi göstaricilari açagidaki kimidir:

d=219 mm qaz kamarinin 1m-nin quraçdirilmasinin taqribi dayari- 100 $/m;

d=219 mm polad borunu 1m-nin taqribi dayari-50 $/m;

Onda, Sh=100+50=150 $/m =150 •lO3 $/km

Qaz kamarinin mövcud borularinin demontaj va mantajina çakilan xarci -50 $/m

qabul etsak.

Sp=50+30 =80 $/m =80 -103 $/km olar.

(4) ifadasinin hesablamaq üçün üç variant qabul edirik.

1.Qaz kamarinin mövcud borularinin texniki vaziyyatlari a§agi saviyyada va xarakteriza edan amsal K=0,25 taçkil edir.

2. Qaz kamarinin mövcud borularin texniki vaziyyatlari orta saviyyada va xarakteriza edan amsal K=0,5 taçkil edir.

3. Qaz kamarinin mövcud borularin texniki vaziyyatlari yax§i saviyyada va xarakteriza edan amsal K=0,8 taçkil edir.

Aparilan hesabatlarin naticalarindan istifada edarak açagidaki cadvali tartib edirik (Cadval 1).

Lp , км a' SH • (Ls - Lp)2 , мин. $ SpLp, мин. $ f ( Lp ), мин. $

K=0,2 K=0,5 K=0,8 K=0,2 K=0,5 K=0,8 K=0,2 K=0,5 K=0,8

0 3000 7500 12000 0 0 0 3000 7500 12000

1 2430 6075 9720 80 80 80 2510 6155 9800

2 1920 4800 7680 320 320 320 2240 5120 8000

3 1470 3675 5880 720 720 720 2190 4395 6600

4 1080 2700 4320 1280 1280 1280 2360 3980 5600

5 750 1875 3000 2000 2000 2000 2750 3875 5000

6 480 1200 1920 2880 2880 2880 3360 4080 4800

7 270 675 1080 3920 3920 3920 4190 4595 5000

8 120 300 480 5120 5120 5120 5240 5420 5600

9 30 75 120 6480 6480 6480 6510 6555 6600

10 0 0 0 8000 8000 8000 8000 8000 8000

Cadval 1. Yenidan istifada olunan borularin uzunlugundan asili olaraq, qaz kamarinin

rekonstruksiyasinin iqtisadi göstaricisi.

Cadval 1 -dan istifada edarak F(Lp) -in Lp -dan asililiq qrafikini quraq.

10

t km

lp

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

QrafikL F(Lp) funksiyasinin yenidan istifada olunan borularin farqli texniki göstaricisinin qiymatlarindan va uzunlugundan asililiq göstaricisi (1-K=0,2; 2-K=0,5: 3-K=0,8).

Qrafik 1-da qeyd olunan rekonstruksiya i§larinin dayari yenidan istifada olunan (demantaj-mantaj) borunun uzunlugundan asili olaraq minimum qiymatini alir. Funksiyanin minimum qiymati mövcud borularin texniki vaziyyatinin göstaricisindan asili olaraq dayiçir. Bela ki, texniki vaziyyat göstaricisi K=0,2 olan variantinda minimum qiymatini Lp = 3 km masafada, texniki vaziyyat göstaricisi K=0,5 olan variantinda minimum qiymatini Lp = 5 km masafada, texniki vaziyyat göstaricisi K=0,8 olan variantinda isa minimum qiymatini Lp = 6 km masafada alir. Demali, mövcud borularin texniki vaziyyatinin göstaricisinin qiymati artdiqca onlarin yenidan istifadasi hacminin qiymati da artir. Qrafik 1-in horizontal oxuna asasan Lp =0 qiymatindan Lp= Lp qiymatina kimi mövcud borularin istifadasi uzunlugu azalir va ondan böyük qiymatlarinda isa artmaga baçlayir. Demali, Lp= Lp texniki-iqtisadi cahatdan §abakanin demontaj olunan mövcud boru xattinin istifadasinin samarali uzunlugudur. Eyni zamanda Qrafik 1-in analizindan bela naticaya galmak olar ki, (4) funksiyasi Lp -dan asili olaraq ekstremal çakilda dayiçir. Bu nöqteyi nazardan (4) funksiyasindan Lp töramasini aliriq va sifra barabar etdikdan sonra hamin ifadadadan qaz kamarlarinin rekonstruksiyasinin effektivliyi ûçûn yenidan istifada olunan borunun optimal uzunlugunu tayin edirik (Lp= Lp ).

L = \ (5)

P 1 +

2SH K

(5) düsturu ila teleskopik qaz kamarlarinin rekonstruksiyasini texniki-iqtisadi cahatdan effektiv aparmaq olar. Ba§qa sözla, rekonstruksiya olunan mövcud qaz kamarinin xatti hissalarinin texniki vaziyyatindan (fiziki açinmasinda, istismari ûçûn qaliq xidmat müddatindan, qaza intensivlik göstaricisindan va manavi açinmasidan) asili olaraq demantaj-mantaj olunacaq istismara yararli borularin istifada olunacaq optimal hacmi tayin olunur.

X9tti qaz k9marforin rekanstruksiysasinda qunaçdinlacaq lupinqin optimal parametrforinin t9dqiqi.

Teleskopik §abakalardan farqli olaraq, orta diametrli xatti qaz kamarlarin yuxarida qeyd olunan rekonstruksiya variantlarinin qabulu qeyri-mümkündür. Ona göra ki, orta diametrli

xatti qaz kamarlarina yeni talabatçi mûassisalar qoçulduqda mövcud çabakalarin xatti boyu diametrinin en kasik sahasi istehlakçilarin hacmina uygun artir va xatti boyu sabit qabul olunur. Bu da sökülmaya maruz qalmi§ istismara yararli hissasinin yenidan tatbiqina imkan vermir. Bu zaman rekonstruksiya varianti ûçûn manbadan yeni talabatçilara müstaqil qaz kamarinin layihalandirilmasi hami§a effektiv olmaya bilar. Bela ki, yeni talabatçilann manbadan uzaq masafada olmasi rekonstruksiyaya çakilan kapital qoyuluçunun xeyli miqdarda artmasina sabab olur. Bununla alaqadar olaraq, yeni talabatçilari qaz yanacagi ila tamin etmak ûçûn mövcud §abakadan istifada yollari axtarilmalidir. Bela ki, qaz sarfinin artimina uygun xatti qaz kamarina lupinqin qoçulmasi naticasinda mövcud §abakadan istafada etmak olar. Qaz kamarinin xatti hissasi cografi çaraitdan va relyefdan asili olaraq lupinqin qoçulmasi ûç halda ola bilar (Sxem 2).

L

L

L

íil

2

2

1

2

2

Sxem 2. Qaz kamarinin xatti hissasina lupinqin qoçulmasi sxemi.

a) Lupinq qaz kamarinin baçlangic hissasina qoçulub;

b) Lupinq qaz kamarinin son hissasina qoçulub;

c) Lupinq qaz kamarinin ham baçlangic ham da son hissasina qoçulub.

1- Qaz kamarinin xatti hissasi;

2- Lupinq;

L- qaz kamarinin uzunlugu;

Í - lupinqin uzunlugu.

Belalikla, orta diametrli çabakalarin fiziki va manavi açinmalarinin göstaricilarina asasan yeni talabatçilarin qoçulmasi naticasinda rekonstruksiya üsulu ûçûn ûç variantin tatbiqi maqsada uygundur.

1. Mövcud qaz kamarina qo§ulmu§ yeni talabatçilann qaz yanacagi ila tamini maqsadila mövcud qaz §abakasinin qaz ötorma qabiliyyatinin artirilmasi maqsadila lupinq sisteminin tatbiqi varianti;

2.Sistemin manbasindan yeni talabatçilara alava qaz kamarinin layihalandirilmasi varianti;

3.Mövcud sistemin texniki vaziyyatinin yûksaldilmasi nöqteyi-nazardan sxeminin renovasiya varianti.

Rekonstruksiyanin dûrûstlûyû nöqteyi-nazardan har ûç variant ûçûn texniki-iqtisadi göstaricilarin parametrlari tasbit olunmali va minimum olani qabul edilmalidir.

Qaz kamarinin uzunlugu boyu topoqrafiyasinin nazara alinmadan, qaz axininin normal rejimlari ûçûn qaz kamarinin birxatli hissasinin qaz ötorma qabiliyyati açagidaki dûsturla hesablanir [4].

Qo = F

(P2 - P2) • d

(6)

V AzRT I

Nazari ara§dirma yolu ila tasbit edilmi§dir ki, movcud qaz §abakasindan qidalanan yeni talabat9ilarin istelak hacmina uygun olaraq qo§ulacaq lupinqin uzunlugu a§agidaki düsturla tayin edilir [1]:

4 • L •

l = -

Burada,

b2 -1

3 • b2

b = 1 7

,m

100

Y- movcud qaz §abakasindan qidalanan yeni talabat9ilarin istehlak hacmini nazara alan amsaldir, %

Misal: uzunlugu L=50000 m olan xatti qaz kamarinin yeni qo§ulan talabat9ilannin hacmi Y=20% artmi§dir. Talabat9ilarin artma hacmina uygun qaz kamarinin qaz otürma qabiliyyatinin (mahsuldarliginin) 20% artirilmasi talab olunur. Hamin yeni talabat9ilari

20

movcud mühandis sistemina qo§ulmasi naticasinda b = 1H--= 1,2 olur. Onda,

100

4 • 50000 •[(1,2)2 -1]

i =--rA^-J = 20370m

3 •(1,2)2

Demali, yeni talabat9ilari qaz yanacagi ila tamin etmak ü9ün movcud §abakaya eyni diametrda uzunlugu i =20370 m olan lupinq qo§ulmalidir. Qeyd olunan uzunluqda lupinqin qo§ulmasina 9akilan xarcin iqtisadi cahatdan samaraliyi aydmla§dmlmahdir. Neft-qaz kamarlarinin mahsuldarliginin artinlmasi maqsadila qo§ulacaq lupinqin parametrlarinin tayini masalasi bir 90X müalliflarin asarlarinda movcuddur [6,5,8]. Bizim ara§dirdigimiz tadqiqatin baxilan masalardan asas faqli cahati lupinqin uzunlugunun tayini zamani qaz kamari sisteminin texniki gostaricilari va rekonstrursiyanin texnoloji talablari nazara alinmi^dir. Digar tarafdan lupinqin optimal diametrinin tayini üsulunda onun texniki-iqtisadi cahatdan alda olunan uzunluq gostaricisindan asililigi müayyan edilmi§dir.

Bela ki, lupinqin diametrini qaz kamarinin xatti hissasinin diametrina barabar qabul etsak va gostarilan sxemlar (Sxem.2) üzra hesabatlar aparsaq, aydin olur ki, lupinqlarinin qura§dirilma sxeminin farqli olmasindan asili olmayaraq har 3 sxemin qaz otürma qabiliyyati (mahsuldarligi) eyni bir malum düsturla hesablanir va a§agidaki kimidir:

Qi = 2F

(P2 - Pk) • D

]¡ AzRT (L + i)

Ph, Pk - müvafiq olaraq qaz kamari hissasinin avvalinda va sonunda tazyiq;

D - qaz kamarinin diametri;

F - qaz kamari borusunun en kasik sahasi;

A,- hidravliki müqavimat amsali;

z- qazin sixilma amsali;

T- mütlaq temperatur;

R- qaz sabiti;

L- kamarin uzunlugudur;

(6) va (7) düsturlarindan istifada edarak , Q0 /Qi olan nisbatini tapsaq,

(7)

alariq.

a - qaz kamarina lupinq boru xatti qura§dirilandan sonra qaz ótürma qabiliyyatinin (mahsuldarligina) artirilmasi amsalidir.

Lupinqin uzunlugunu i = 5, 10, 15, ... , 50 km qabul edib va qabul olunan har bir qiymati ü9ün (8) barabarliyindan istifada edarak a -nin i -dan asililiq qrafikini quraq, L = 100 km qabul edirik.

1,40

1,20

1,00

0,80

[El 0,60 0,40 0,20

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 i , km

Qrafik 2. Xatti qaz kamarlarin rekonstruksiya marhalasinda qaz ótürma qabiliyyati amsalinin qura§dirilan lupinqin uzunlugundan asiligi.

Qrafik 2 -dan górünür ki, lupinqin uzunlugu artdiqca a amsalinin qiymatida artir. Bela ki, uzunlugu 100 km olan xatti qaz kamarinin qaz ótürma qabiliyyatinin 10% (a =1,1) artirilmasi ü9ün 20 km uzunluqda lupinqin qura§dirilmasi talab olundugu halda, qaz ótürma qabiliyyatinin 20% (a =1,2) artirilmasi ü9ün 45 km uzunluqda lupinqin qurq§dirilmasi talab olunur. Belalikla, lupinqin uzunlugu i bóyüdükca qaz kamarinin qaz ótürma qabiliyyatinin qiymati artir. Buradan aydin olur ki, qaz kamarinin xatti hissasina qura§dirilan lupinqin uzunlugunu na qadar 9ox gótürsak, istehlak9ilari (yeni istehlak9ilari) bir o qadar 90X qaz yanacagi ila tamin eda bilarik.

Digar tarafdan alaqalandilricilarin uzunlugu artirdiqca kamara 9akilan xarcin miqdari da artacaq. Ona góra da, xatti qaz kamarlarin rekonstruksiya marhalasinda iqtisadi cahatdan lupinqin ela bir uzunlugunu tapmaliyiq ki, qura§dirilmasi naticasinda kamara 9akilan xarc, talabat9i müassisalarin fasilasiz enerji da§iyicisi ila tamini (qaz ótürma qabiliyyatinin artirilmasi) naticasinda alda edilan galirdan 90X olmasin. Yani,

Scom. > Sexp., man (9)

9gar (9) §arti ódanilmazsa, onda qaz kamari sistemin manbasindan yeni talabat9ilara alava qaz kamarinin layihalandirilmasi varianti maqsada uygundur.

Scom. - qura§dirilan lupinqin uzunlugundan asili olaraq, qaz kamarinin mahsuldarliginin artirilmasi naticasinda talabat9i müassisalarin lazimi miqdarda fasilasiz qaz yanacagi ila tamini naticasinda alda edilan galir olub, a§agidaki kimi tayin olunur.

Scom. =(a-1) •Q0-e, $ (10)

Burada, e-istehlak9ilara verilan qaz sarfina uygun alda olunan galir, $/m3 Sexp. - qaz kamarinin xitti hissasina qura§dirilan lupinqin uzunlugundan va sistemin

texniki vaziyyatindan asili olaraq sistemin rekonstruksiyasina çakilan alava xarcin dayari olub, açagidaki ifada ila tayin olunur.

P

Sexp= Cb(l-F)(l-M> - , S L

(11)

Burada, Cb- mövcud xatti qaz kamarinin rekonstruksiya olunan vaxtda barpa dayaridir, S; F- mövcud qaz kamarinin rekonstruksiya olunan vaxtda fiziki a§inma göstaricisini aks etdiran amsaldir; M- mövcud qaz kamarinin rekonstruksiya olunan vaxtda manavi a§inma göstaricisini aks etdiran amsaldir.

(11) ifadasinin analizindan aydin olur ki, agar lupinqin uzunlugu P =0 olarsa qaz kamari sistemina alava xarcin çakilmasi talab olunmur, ba§qa sözla Sexp = 0 olur. Digar tarafdan P =L olarsa, qaz kamarinin tikinti dayarina barabar alava xarc talab olunur, yani iki xatli paralel qaz kamari sistemina çakilan xarca barabar olur.

(10) va (11) barabarliklarini (9) barabarliyinda nazara alsaq, açagidaki barabarsizliyi aliriq.

L + P

L

-1

•Q0 e > Cb(l-F)(l-M>

L

(12)

(12) barabarsizliyinda« >» içarasini « = » içarasi ila avaz edib, P -i tayin edak.

P = L •

2p-1 1Г

(1З)

Burada, p- qaz kamarlarin rekonstruksiyasina çakilan xarcin dayarinin sistemin qaz ötürma qabiliyyatinin artirilmasi naticasinda alda olunan galira olan nisbatini xarakteriza edan amsal olub, açagidaki kimi tayin olunur.

P =

Cb • (1 - F)(1 - M) Q0 •e

Belalikla, quraçdirilan lupinqin uzunlugunu iqtisadi va texniki cahatdan samaraliyini tayin etmak ûçûn açagidaki asas ilkin verilanlar malum olmalidir.

- Qaz kamarinin rekonstuksiya marhalasinda baçlangic mahsuldarligi;

- Qaz kamarindan qidalanacaq yeni talabatçilarin tayinatindan asili olaraq verilmi§ har

bir m3 qaz sarfinin dayari;

- Qaz kamarinin rekonstuksiya marhalasinda barpa dayari, fiziki a§inma va manavi

a§inma göstaricisinin adadi qiymati.

Yuxarida adlari çakilan ilkin verilanlar malum olduqdan sonra (1З) düsturu vasitasila orta diametrli xatti qaz kamarlarin rekonstruksiysinda quraçdirilacaq lupinqin iqtisadi cahatdan samarali uzunlugunu tayin eda bilarik.

9gar, p=1 olarsa (13) düsturuna asasan P = L olar, demali orta diametrli xatti qaz kamarlarinin texniki vaziyyatindan asili olaraq rekonstruksiyasina çakilan xarcin dayari sistemin qaz ötürma qabiliyyatinin artirilmasi naticasinda alda olunan galira barabar olarsa, qaz kamarinin uzunlugu boyu lupinqin quraçdirilmasi iqtisadi cahatdan maqsada uygundur. p=0,8 olarsaP = 0,938Lolar, demali qaz kamarinin uzunlugunun 0,9З8 hissasi hacminda

lupinqin quraçdinlmasi texniki-iqtisadi cahatdan maqsada uygundur. p=0,5 olarsa, P = 0 olar, demali lupinqin quraçdirilmasi texniki-iqtisadi cahatdan maqsada uygun deyil. Apardigimiz analiza uygun açagidaki qrafiki qururuq (Qrafik З).

Qrafik 3. Orta diametrli xatti qaz kamarlarinin rekonstruksiya marhalasinda iqtisadi samaralilik göstaricisi amsali ф-nin quraçdirilan lupinqin uzunlugundan asililigi.

Qrafik 3-ün analizindan aydin olur ki, iqtisadi samaralilik göstaricisi amsali фе[К0,5[ qiymatlarinda mövcud orta diametrli xatti qaz kamarina qoçulan yeni talabatçilarin qaz yanacagi ila tamini maqsadila mövcud qaz §abakasinin qaz ötürma qabiliyyatinin artirilmasi maqsadila lupinq sisteminin tatbiqi varianti iqtisadi cahatdan maqsada uygundur. Misal ûçûn, ф=0,65 olarsa qaz kamarinin uzunlugu 100 km oldugu halda qrafik 4-a asasan Í =28 km olar. Qrafik 3-a asasan isa Í =28 km ûçûn a=1.17 qiymatini alir. Yani, yeni qo§ulan istehlakçilarin fasilasiz qazla tamini maqsadila mövcud qaz kamarinin mahsuldarliginin 17% hacminda artirilmasi ûçûn Í =28 km uzunluqda lupinqin quraçdirilmasi talab olunur. Bu zaman rekonstruksiyanin texniki-iqtisadi göstaricisinin effektivliyi demak olar ki, asasan mövcud qaz kamarinin texniki vaziyyatindan [ Cb • (1- F)(1 -M) ] asili olacaq. Bela ki, ф amsalinin

tayini düsturundan malum olur ki, qaz kamarlarina yeni qoçulan talabatçilarin tayinatindan asili olaraq artirilan qaz sarfinin miqdari Q0 va onun dayari e-ni rekonstruksiya marhalasinda sabit qabul etmak olar. Ba§qa sözla desak, agar rekonstruksiya olunan mövcud qaz kamarinin texniki vaziyyati (fiziki va manavi açinmasi, qaliq xidmat müddati va s.) çox açagi olarsa, yeni talabatçilari qazla tamin etmak ûçûn mövcud qaz kamarina lupinqin quraçdirilmasi texniki-iqtisadi cahatdan maqsada uygun olmaya bilar. Çûnki, fiziki açinmasina uygun olaraq cami 5 il istismar xidmati mûddati qalan qaz kamarina yeni talabatçilarin qoçulmasi sistemin texniki istismar talablarina uygun deyil. Demali, ф<0,5 qiymatlarinda sistemin manbasindan yeni talabatçilara alava qaz kamarinin layihalandirilmasi varianti maqsada uygundur. Manavi a§iinmi§ mövcud qaz kamarinin fiziki açinmasi F>0,6 (60%-dan çox) qiymatlarinda isa mövcud qaz kamarinin texniki vaziyyatinin yûksaldilmasi nöqteyi-nazarindan sxemin renovasiya variantina ûstûnlûk verilmalidir. Yeni qaz talabatçilari nazara almaqla a§inmi§ qaz kamarlarinin ham xatti hissalarinin avadanliqlari va hamda paylayici çabakasi mûasir talablara uygun yenilanmalidir. Misal ûçûn mûasir texnologiyanin inkiçafina uygun olaraq, hal-hazirda qaz kamarlarin idaraetma amaliyyatlarini mûvaffaqiyyatla icra edan yeni avadanliq va baglayici armaturalar möcuddur. Bu zaman mövcud qaz kamarina qo§ulmu§ yeni istehlakçilarin talabina uygun qaz sarfinin artan hacmini kompressor stansiyasinda olan avadanliqlarin gûcûnûn va ya sayinin artirilmasi hesabina alda edilir.

Belalikla, xatti qaz kamarlarinin lazimi (artirilmiç) mahsuldarligini tamin etmak ûçûn texniki-iqtisadi göstaricilar asasinda rekonstruksiyanin rasional variantlari hesabatlar

naticasinda asaslandirilir. Rasionallaçdirma tadqiq olunan variantlar ûzra texniki- iqtisadi meyarlara uygun olaraq qiymatlandirici tahlilina imkan veran hesablama üsuludur. Magistral qaz kamarlarinin ayri-ayri hissalarinin ötürma qabiliyyatini artirmaq ûçûn lupinqlarin uzunlugu hansi minimal ôlçûda olmasi hesabat sxemi tasbit edildi. Tadqiqatin davami olaraq müayyan edak ki, çakilacak lupinqin daha hansi parametrlari optimallaçdirilmalidir. Yani, qaz kamari hissasinin mahsuldarligi lazimi saviyyaya yüsaldan lupinqin diametri müvcud kamarin diametrina nisbatda hansi ôlçûda çakilmalidir ki, bir §artla ki, rekonstruksiya xarclarini dahada minimallaçdirsin. Bu maqsadla mövcud qaz kamarina quraçdirilan lupinqlarin diametri optimallaçdinlmalidir.

Qeyd etmak lazimdir ki, formula (13) vasitasila samarali uzunlugu tayin edilan lupinqin diametri rekonstruksiya olunan qaz kamarinin diametrina barabar qabul edilmiçdir. Taklif olunan düsturun fundamental naticalari lupinqin diametrindan asili deyildir, yani 9-nin qiymati seçilmi§ diametrinin asililigina gôra dayiçmazdir.

Bu maqsadla texniki- iqtisadi meyarlara uygun olaraq, lupinqin optimal diametrinin tatbiqi naticasinda rekonstruksiya variantlarinin tahlilina imkan veran effektiv hesablamar aparmaq lazimdir.

Tahlil ûçûn qaz kamarinin uzunlugu boyu xatti hissasini ûç hissaya ayiririq: lupinq quraçdirilmazdan avval (x) 1-ci hissa, qura§dirilmi§ lupinq ila 2-ci hissa ( i ) va quraçdirilan lupinqdan sonra (L-x- i ) 3-cû hissa (Sxem 3).

Ph

Pi

V Do

P2

Pk

X , D

x

i

L-x- i

L

Sxem 3. Lupinq ila xatti boru kamari hissasinin sxemi.

Açagidaki qeydlari taqdim edak:

Qe - lupinqin quraçdirilmasi hesabina qaz kamari hissasinin mahsuldarliginin artmasi;

Ao va Do - istismar olunan qaz kamarinin mövcud borusunun müqavimat amsali va diametri;

A va Di -quraçdirilan lupinqin, müqavimat amsalinin va diametrinin namalum dayarlaridir;

x - borunun birinci hissasinin uzunlugu;

I - namalum lupinqin uzunlugu;

L - qaz kamarinin rekonstruksiya olunan hissasinin bütün uzunlugu.

3-cü sxema asasan qaz kamarinin uzunlugu boyunca birinci, ikinci va ûçûncû hissalari ûçûn stasionar qaz harakatinin tanliklarini yazaq [2].

P2 - P2 = c2 & Q2 (14)

D5

P22 - P = c2 yrr (1 + ß2)Q2 (15)

Do

P2 - P2 = С2 A (L - i - x) Q2 <16>

Do

Burada,

Ph, Pk - qaz kamari hissasinin avvalinda va sonunda tazyiq; Pi, P2 - lupinqin avvalinda va sonunda tazyiq:

A Di5

с = JzRT ß =

' 'J 4 J

<14>-(16) düsturlarini birlaçdirarak açagidaki tanliyi alda edirik.

2 n2

P -PH = 7^[(l + iß2hi <17>

Do

(6) düsturuna asasan lupinqsiz bir xattli qaz kamarinin stasionar qaz harakatinin tanliyi açagidaki ifada ila tayin olunur.

P2 - Ph2 = CAo LQo2 <18>

Do

<17> düsturunu <18) düsturuna bölsak, hamin nisbatin ifadasi daha yigcam formada taqdim edila bilar.

2 r

<19>

Q¿= L Qo2 L + iß2

ío

Malumdur ki, mövcud istismar olunan qaz kamarinin va rekonstruksiya marhalasinda qaz kamarina quraçdirilan lupinqin (yeni borunun) müqavimat amsallarinin layiha zamani qabul edilmi§ ifadaya eyni vaxtda tabe olmaya bilar. Masalan, agar mövcud qaz kamarinin istismar hissasi çirklanmiçdirsa, lakin kvadrat qaz axini çaraitinda mövcud va yeni boru kamarinin müqavimat amsallarinin bir-birina barabar olmasini nazara almaq olar. Onda, ß ifadasini açagidaki kimi yazmaq olar [3].

ß2 = D <20>

( D V

Do

V Di J

Bu halda xatti boru kamarinin hissalasinin ötürma qabiliyyatini ifada edan tanliyi açagidaki formani alacaq:

fe2 - Р2 )d

Q = ßQo =ß^ F

<21>

A zRTL

Lupinqi olan qaz kamarlarini hesablayarkan sarfiyyat amsallarindan istifada etmak rahatdir. Sxem 3-da göstarilan qaz kamari 1-ci hissasi < x> , 2-ci hissasi < i > va 3-cü hissasi <Lx- i ) olmaqlq üç hissadan ibaratdir. Onlardan 1-ci va 3-cü hissasi bir xatlidir va diametri Do; bu bölmanin sarfiyyat amsali ßo-dir. 2-ci hissa i - iki xatli qaz kamaridir; xatlarin diametrlari -Do va D, sarfiyyat amsallari isa ßo va ß-dir. Qaz kamarin har ^ hissasi bir-birina ardicil olaraq baglanir. Buna göra da sxema uygun olaraq açagidaki barabarliyi tayin edirik.

^L i ^L x i x

ßva ya

L _ i L - i

ß+~ßT (22>

<22> -ya uygun olaraq sarfiyyat amsali ß açagidaki alaqa ila müayyan edilacak.

ß

ßo

I —

ßo

Vßo +ß

\2

(23)

indi isa lupinq ila qaz kamarinin ötürma qabiliyyatini (Qf) lupinqsiz qaz kamarinin

ötürma qabiliyyatini (Qo) müqayisa edak. Lupinq qura§dirmadan avval va sonra Ph va Pk tazyiqlarinin eyni olmasi §arti ila (21) düsturuna asasan, ötürma qabiliyyatinin nisbatini Qt /Qo=ß o /ß oldugunu yaza bilarik. (23) nazara alaraq, a§agidaki ifadani alda edirik.

Ql

Qo

i - L

L

1 -

ßo

\2

yßo +ß.

(24)

Daha avval tasvir edilmi§ metoddan istifada edarak [7], qaz kamarinin bölünmü§ hissalari üzra qaz axini rejimini tayin edirik. Ogar rejimi müayyan etmak mümkün deyilsa, onda turbulent rejimin kvadratik zonasi qabul edilir. Onda, (24) barabarliyi a§agidaki kimi müayyan edilir

Ql

Qo2

- i - 3 L

4 L

(25)

(19) va (25) barabarlikl ardan istifada edarak, axin amsali ß tayin edilir.

f \

ß-L

t

1 -

1

1 -

3 L

4 7

(26)

(20) ifadalarini (26)-da nazara alsaq, qaz kamarlarin xatti hissasinin rekonstruksiyasi marhalasinda qura§dirilan lupinqin optimal (samarali) diametrinin tayini ü9ün a§agidaki düsturu aliqiq.

Dl - D

1

"io,2

1 -

1 -

3 L

4 L J

(27)

Düsturun asas parametri olan L -in qiymati (13) ifadasi ila tayin olunur. (27) ifadasindan aydin olur ki, lupinqin optimal diametri onun uzunlugundan asili olaraq müxtalif qiymatlar ala bilar. Lakin, biza qadar müalliflarin asarinda qeyd olunan xüsusiyyatlar nazara alinmami§dir. Bela ki, alda olunan naticalar va normativlara asasan lupinqin optimal diametrinin qiymatini mövcud qaz kamarinin diametrinin 0,8D qiymatina barabar qabul olunmasi taklif olunurdu. Bela ki, rekonstruksiya olunan mövcud qaz kamarinin texniki vaziyyatindan asili olraq qura§dirilan lupinqin uzunlugu dayi§ir. Bu asililigi müayyan etmak

(27) düsturundan istifada edarak lupinqin farqli qiymatlarinda Dl nisbatinin

ü9ün

D

qitmatlarini tayi edirik va hamin nisbatin L -da asilliq qrafikini qururuq (Qrafik4).

2

1

Qrqfik 4. Qaz kamarinin xatti hissasinin diametrinin qura§dirilan lupinqin diametrina olan nisbati göstaricisinin lupinqin uzunlugundan asilligi.

Qrafik 4-ün tahlilindan aydin olur ki, lupinqin uzunlugundan asili olaraq diametrinin 0I9ÜSÜ dayi§ir. Bela ki, qaz kamarinin xatti hissasinin 100 km olan qaz kamarina qo§ulan lupinqin uzunlugu 5 km-dan 25- km-a kimi qiymatlarinda diametrinin öl9üsü artir. Lakin, i > 25 km qiymatlarinda isa demak olar ki, diametrinin öl9üsü dayi§mir va taxminan sabit qalir. Qrafik 2-dan görünür ki, uzunlugu 100 km olan mövcud qaz kamarinin mahsuldarliginin 2% hacminda artirilmasi ü9ün qaz kamarinin xatti hissasina i =5 km uzunluqda lupinqin qura§dirilmasi talab olunur. Digar tarafdan, mövcud qaz kamarinin mahsuldarliginin 12% hacminda artirilmasi ü9ün isa i =25 km uzunluqda lupinqin qura§dirilmasi talab olunur. Belalikla, qaz kamarinin mahsuldarliginin 2% artirilmasi maqsadila diametri mövcud qaz kamarinin diametrinin 0,55D qiymatina barabar va uzunluqda 5 km olan lurinqin 9akilmasi iqtisadi cahatdan samaralidir. Qrafik 3-ün analizindan malum olur ki, iqtisadi samaralilik göstaricisi amsali 9= 0,51 olur, yani, iqtisadi galir rekonstruksiyaya 9akilan xarci taxminan iki dafa üstaliyir. Qaz kamarinin mahsuldarliginin 12% artitilmasi ü9ün isa qaz kamarinin diametrinin 0,7D qiymatina barabar va uzunluqda 25 km olan lupinqin 9akilmasi samaralidir va iqtisadi samaralilik göstaricisi amsali 9= 0,54 olur, taxminan rekonstruksiya xarci 5% artir. Qaz kamarinin 0,7D qiymatina barabar va uzunluqda 50 km olan lurinqin 9akilmasi naticasinda isa rekonstruksiya xarci (9= 0,59) 14% artir. ölbatdaki rekonstruksiyaya 9akilan xarcin artmasina sabab qura§dirilan lupinqin uzunlugunun artmasidir.

N9TiC9L9R

1.Rekonstruksiya olunan qaz kamarlarinin texniki-iqtisadi parametrlarinin nüqayisasini aks etdiran barabarsizlik i§lanilmi§dir. Hamin barabarsizliyin ifadasinin optimalla§dirilmasi naticasinda mövcud qaz kamari §abakalarin yenidan istifada olunma hacminin samaraliyi ü9ün hesabat sxemi i§lanilmi§dir. Tayin olunmu§ ifada ila teleskopik qaz kamarlarinin rekonstruksiyasini texniki-iqtisadi cahatdan effektiv aparmaq olar.

2. Qaz kamarlari sistemlarinin xatti hissasinin rekonstruksiya prinsipinin nazari tadqiqatlari i§lanib hazirlanmi§dir. Tadqiqat rekonstruksiya naticasinda mövcud orta diametrli qaz kamarlarinin mahsuldarligini artirmaq ü9ün istifada edilan lupinqlarin optimal parametrlarinin müayyan edilmasinin müqayisali tahlilina hasr edilmi§dir. Aparilan tahlila asasan, istehlak9ilara talab olunan qaz axinini tamin etmak ü9ün qura§dirilan lupinqin parametrlarinin optimalla§dirma hesablamalarinin aparilmasi ü9ün texniki-iqtisadi

göstaricilari aks etdiran düsturlar taklif edilmi§dir. Eyni zamanda, nazari hesabatlar asasinda bu prinsipin praktikada hayata ke9irilmasi ü9ün rekonstruksiya variantlarinin qabulu ü9ün asaslandirilmi§ takliflar tasdiq edilmi§dir.

3. Belalikla, magistral qaz kamarlari sisteminin xatti hissalarinin rekonstruksiyasinin effektiv hayata ke9irilmasi maqsadila iqtisadi, texniki va texnoloji göstaricilarinin bir-biri ila alaqali asilihqlan müayyan edilmi§ va kompleks §akilda nazara alinmasi tamin edilmi§dir. Eyni zamanda, qaz naqli sistemlarinin etibarliliginin artirilmasinin an mühüm problemlarindan biri qabul olunan magistral qaz kamarlarinin xatti hissasinin texniki vaziyyatinin saviyyasindan asili olaraq, qaz kamarlarinin rekonstruksiyasinin texniki va iqtisadi cahatdan asaslandirilmi§ samarali variantlari müayyan edilmi§dir.

9dabiyyat

l.öliyev Í.Q. «Bina va mühandis sistemlarinin rekonstruksiyasi». Darslik. Baki 2005.

220 c.

2.9liyev, Í.Q. Yusifov, M.Z. Ömarqadiyeva, M.R. Qeyri-stasionar rejimda paralel qaz kamarlarinin alaqalandiricilarinin samarali yerla§dirilmasinin tadqiqi // Международный научнопрактический журнал, 30 Декабря 2023 Алматы, Казахстан. C212-219, ISSN 2709-1201.

3. Алиев Р.А., Белоусов В.Д., Немудов А.Г., Юфин В.А., Яковлев Е.И. Трубопроводный транспорт нефти и газа: учеб. для вузов. - М.: Недра, 2018. - 368 с. -ISBN: 5-247-00064-1.

4.Нормы технологического проектирования магистральных газопроводов. СТО Газпром. М.: ОАО «Газпром», 2006. 192с.

5.Сергаев А. А. Оптимизация выбора технических решений для обеспечения требуемой производительности нефте- и нефтепродуктопроводов// II-я Всероссийская научно-практическая конференция «Трубопроводный транспорт углеводородов» 30 октября 2018 г., Омск, Россия. c 32-41 - ISBN 978-5-8149-2724-8.

6.Сухарев М.Г., Карасевич А.М. Технологический расчёт и обеспечение надёжности газо- и нефтепроводов. ГУП Изд-во "Нефть и газ", РГУ нефти и газа 2018 г., им. И.Москва Губкина. 272 c.

7.Сухарев М.Г. Проблемы развития и реконструкции Единой системы газоснабжения / М.Г. Сухарев, М.Г. Рухлядко // Известия РАН. Энергетика. - 2011. - № 1. -С. 95-104.

8. Резанов К.С., Уланов В.В. К вопросу о распределении потоков в нефтепроводе с лупингом // Приоритетные направления инновационной деятельности в промышленности. - Казань: ООО «Конверт», 2021. - С. 117-119.