CC BY
1Central Asian Journal of
Education and Innovation
QARAQALPAQSTANDAGI KOREYC DIASPORASI
Sharjaubayeva Gúlpira Batirbayevna
Nókis innovacion instituti "Tariyx hám jámiyetlik pánler" kafedrasi
assistenti oqitiwshisi https://doi.org/10.5281/zenodo.14185718
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 10-November 2024 yil Ma'qullandi: 15-November 2024 yil Nashr qilindi: 19-November 2024 yil
KEY WORDS
Totalitar, "miynet armiyasi", tresti, NKVD
ABSTRACT
Házirgi kúnde milletler ara tatiwliq, tuwsiqan xaliqlar arasindagi mádeniy qatnasiqlar hám baylanislar haqqinda terenirek úyreniw. Bul maqala mámleketshiligimizde turizim tarawin rawajlandiriwda qonsi etnomádeniyatlardi úyreniw.
Koreyclerdiñ deportaciyasina tiyisli kore saram tariyxina tiyisli hújjetler hám izertlewler belgili alim L.B.Xvanniñ miynetinde oniñ mazmuni, avtoritar-totalitar tagdiri hám tariyxiy tragediyasi bayan etilgen. Koreyclerdi deportaciyaga millet sipatinda tañlawda úsh faktor rol oynagan: socalliq, ekonomikaliq hám ruwxiy. Socialliq faktor - nizamga hám hákimiyat wákilligine boysiniwga, ekonomikaliq faktor - hár tárepleme miynetsúyiwshilik hám ekonomikaliq ózin-ózi tiklep aliw qábiletine tiykarlanadi, ruwxiy faktor - tinishliq súygish, ápiwayililiq, hár qanday sharayatta jasaw ortaligina iykemlesiwge tiykarlangan edi.
Biraq bul rejim ushin jeterli emes edi. Totalitar sistema rejesin ámelge asiriliwi aldinnan awir aqibetlerge alip keliwi múmkin edi. Bul pútin bir xaliqtiñ kekse adaminan baslap jas balasina shekemata-babalariniñ jurtinan quwgin qiliniwi haqqinda edi hám bolshevikler bolsa koreyc xalqiniñ eñ aldiñgi wákillerin izolyaciya etiw hám fizikaliq joq etiwdiñ dálillengen usilinan paydalangan.
Solay etip, ata-babalar ruwxinda hám isenim nizamlarina kóre tárbiyalangan Uzaq Shigis koreycleri Sovetlerdiñ birinshi soqqisina shidap, deportaciya tragediyasin basinan keshirdi [XBaH ^.B. 2004, 12-13-b].
Biraq olar tezde jaña jasaw ornina jaylasip aldi. Qaraqalpaqstan aymagindagi koreycler barliq qiyinshiliqlarga qaramay tek gana aman qalmay, biytanis jurtta ekinshi watanin tapti. Miynet xaliqtiñ jasawi hám shidam beriwine imkan beretugin jalgiz sheshiwshi kúsh edi. Yagniy, koreycler ózleriniñ tábiygiy miynet súygishligi, milliy minez-quliq qásiyetlerine kóre, basqa bir qatar deportaciya etilgen xaliqlarda bolgani siyaqli tek gana jergilikli xaliq tárepinen qaytarilgan, bálki, kerisinshe, jergilikli qaraqalpaqlar arasinda óz-ara túsiniw hám járdemge iye bolgan. Koreyclerdiñ túpkilikli xalqi menen qaraqalpaq xalqiniñ qarsiliqsiz jaqinlasip aralasiwina tek gana uliwmaliq miynet iskerligi emes, bálkim ádep-ikramliliq principler, úrp-ádet hám dástúrler hám turmis táriziniñ uqsasligi da járdem berdi. Ata-anaga hám úlkenlerge húrmet, jinislar ortasindagi múnásibetlerde konservatizm, miynetke, nanga húrmet penen
múnásibette boliw, qaraqalpaqlarga koreyc tilinde joldaslarin ruwxiy jaqtan kóriw hám olardi óz shañaragina ashiq qálbi menen qabil etiw imkanin berdi.
Tórt jil ómirin nolden baslaw ushin kem waqit bolsa da, qaraqalpaqstanli koreycler bul dáwirde jaña jerge jaylasip, ornalasip aliwga eristi. Jaslar jaña sharayatqa tezirek iykemlesti. Kekse áwlad penen salistirganda ol deportaciyani aziraq bilgen hám basinan keshirgen.
Alimlar "miynet armiyasi" atamasina túrlishe táriyip beredi. Solay etip, professor GAGoncharovtiñ aytiwinsha, bul túsinik "Revolyuciyaliq miynet armiyalari" puqaralar urisi jillarinda payda bolgan hám haqiyqiy ómirdi belgilep bergen.
Ataqli tariyxshi N.V.Birbasova sovet nemisleriniñ miynetinen paydalaniw kólemin, mobilizaciya etilgen miynettiñ materialliq awhalin hám májbúriy miynet usillarin aship berip, "Miynet armiyasi - májbúriy miynet lagerleri" - belgilendi. GAGoncharovtiñ ideyasi Miynet armiyasiniñ repressiv tábiyati haqqinda aytadi. Bul "orinlaganlar májbúriy áskeriy xizmetke shaqiriw" hám hesh qanday rásmiyde 1941-1945-jillardagi hújjette "Miynet armiyasi" túsinigi tabilmadi" [ XBaH ^.B. 2004, 15-b].
Izertlewlerge qaraganda, "Miynet armiyasi repressiv túrler, beriya usillariniñ eñ keñ kólemli sinawi" ekenligine tiykargi diqqat awdarildi, buniñ nátiyjesinde mobilizaciya etilgenler kóbinese ózlerin tapti. GULAG tutqinlariniñ abiroyi, miynet armiyasi hám arnawli kóshpeliler haqqinda aytpasa da boladi, "olar ushin puqaraliq hám miynet nizamshiligi normalari rásmiy qollaniliwina qaramay, olar haqiyqattan jasaw orni yaki kásibin erkin tañlaw huqiqinan ayrilganlar".
Miynetke tiyisli túrli táreplerin izertlew sistemasinda armiya A.N.Kurochkina, N.F.Bugay,T.V. Chernovoy, N.A.Morozova hám basqalardiñ miynetlerinde berilgen.
Alim hám izertlewshiler "miynet armiyasi" túsinigine qanday sipatlamalar, qanday máni investiciya kiritiwlerine qaramastan, bul jerde aniq bar ekenligi hámmege belgili materialliq hám ruwxiy qádiriyatlardiñ jaratiwshisi hám dóretiwshisi bolgan shaxs májbúriy huqiqinan ayrilgan miynet haywanina aylanip, tikenli simlar hám eksport penen qoriqlanatugin jerge jaylastirilgan.
Siri ashilgan arxivler, sol tragediyali waqiyalar hám dáwirler yadin saqlap qalgan miynet armiyasiniñ kóplegen bolgan waqiyalari sonnan derek beredi. Solay etip, 1930-1950-jillar arxiv hújjetleriniñ sirliligi tariyxtaniwshiliqqa "miynet armiyasi" túsiniginiñ mánisin aship beriwge, Miynet armiyasi hám miynet lagerlerinde jasaw sharayatlarin, miynetti shólkemlestiriw túrlerin salistiriw imkanin berdi. Tek gana bir-birinen kem pariq etedi, bálkim gayriinsaniy tábiyati menen toliq say keledi. Eger bir tárepten rásmiy ráwishte sudlangan hám lagerge húkim etilgen adamlar bolsa, basqa tárepten olar menen rásmiy ráwishte erkin miynet armiyasi birge jasagan. Sovet húkimeti olardi bir qiyli sharayatta uslap turdi. Bul tagdirden qashiwdiñ ilaji joq edi. Mámleket jaza mashinasi belsendi armiyaga shaqirilmagan birden-bir miynetke jaramli puqara onnan qaship qutila almasligin támiyinlew ushin sinshilliq penen gúzetti.
SSSR Ádillik Xaliq Komissarligi (Richkov), SSSR prokurori (Bichkov) hám SSSR Xaliq Komissarlari Soveti janindagi Miynetti esapqa aliw hám bólistiriw komitetiniñ (Molotov) 1942-jili 5-marttagi 1-sanli aylanba xati -D-2/05/01-buyrigi menen Awqam hám avtonom respublikalar, úlkeler hám wálayatlar prokurorlari, Awqam hám avtonom respublikalar ádillik xaliq komissarlari, wálayatlar hám wálayatlar xaliq komissarligi bólimleri basliqlari, esapqa aliw byurosi jumis alip barildi. Jumisshilar deputatlari Sovetleri Atqariw komitetleri janindagi Miynet bólistiriw, puqaralar islep shigariw hám qurilista islewge mobilizaciyalaniwdan bas
tartqanda tómendegi sharalardi kóriw boyinsha usinislar:Atqariwda miynetti esapqa aliw hám bólistiriw byurosi;Miynetkesh xaliq deputatlari Sovetleri komitetleri dúziliwin; Puqaralardiñ jumisqa mobilizaciyalaniwdan bas tartqanligi ushin; (tómendegiler menen bul haqqinda rayon prokurorina: familiyasi, ismi kórsetilgen halda qashqinniñ jasaw orni) Rayon prokurori mobilizaciya etiwden bas tartqan shaxsti shaqirip, bas tartiw dáliylin tekseredi hám 48 saattan keshiktirmey sudqa tartiw haqqindagi qisqasha qarari menen xaliq sudina jiberedi. Usi xatqa kóre, mobilizaciyalaniwdan bas tartqanliqta ayiplangan shaxslar májbúriy miynetke tartilgan. Sovet janindagi miynetti esapqa aliw hám bólistiriw byurosi arqali Xaliq Komissarlari Soveti janindagi Miynetti esapqa aliw hám bólistiriw byurosiniñ basligi Ózbekstan SSR Ulibishevtiñ "xati" Qaraqalpaqstanga keldi. Soni aytiw kerek, Qaraqalpaqstan koreyclerin Miynet armiyasina mobilizaciya etiw menen baylanisli tiykargi hújjet SSSR Joqari Soveti Prezidiuminiñ
1942-jili 13-fevraldagi "Miynetke jaramli qala xalqin mobilizaciya etiw haqqinda"gi Pármani uris dáwirinde islep shigariw hám qurilista islew ushinboldi. V.M.Kirillovtiñ jaziwinsha, usi Pármanniñ atqariwshisi Stalin rejimine tán bolgan repressiv xarakerge iye bolip, "jinayatshilardi biypul miynetke tartiw hám Ózbekstan, Túrkmenstan, Qazaqstan, Chuvashiya, Moldoviya xalqin repressiya etilgen sovet nemisleri hám polyaklarina galaba májbúriy mobilizaciya etiw, Batis Ukraina, Belorussiya, Baltik boyi mámleketleri xalqi usi jagdaylar sebepli Tagilstroy - Tagillag SSSR NKVD payda boldi".
Olar arasinda tiykarinan Leningrad, Permskiy wálayatlarina, Komi ASSR, Nijniy Tagilge mobilizaciya etilgen Qaraqalpaqstan koreycleri de bar. Mámleket basqariwshiligi tárepinen isenimsiz dep tán alingan koreyc xalqi, oniñ wákilleri hám házirgi dáwirge shaqirilmadi. Biraq Miynet armiyasina mobilizaciya Ekinshi jáhán urisindagi uris maydanlarinan kem emes edi [XBaH ^.B. 2004, 17-b]. Parqi sonda, Miynet armiyasin bóliwde jeñiske erisiw hám frontti barliq zárúr nárseler menen támiyinlew ushin mártlershe miynet dep túsingen halda oni májbúriy miynet armiyasi dep ataw tuwri boladi, bul xizmette koreyclerdiñ derlik pútin er adamlar bólimimiynetke jaramli jámááti mobilizaciya etildi. Olar deportaciya etilgennen keyingi tórt jil ishinde azli-kóp óz shañaraginan, turmis tárizinen ajiralgan hám qoriqlaw imaratlarin quriwga, strategityaliq áhmiyetke iye bolgan ónimler islep shigariwshi kárxanalarga jiberildi.
1942-jilda Qaraqalpaqstannan mobilizaciya etilgen koreyclerdiñ birinshi partiyasi júdá kóp edi. Qoñirat rayoni, Jdanov atindagi kolxozdiñ barliq miynetke jaramli xalqi, solardan, Chen Bon En hám Chen Bon Mun hám Leningrad wálayati Komarovo hám Borabichiga shaxtalarda islewge jiberilgen. Miynet armiyasi agzasi Chen Bon Xo házir Qaraqalpaqstan Respublikasi Nókis qalasinda jasadi.Koreyclerdiñ bir bólimi Molotovada "Kospashugol" tresti iqtiyarina mobilizaciya etilgen, buni trest basligi K.Shalimov hám miynet bólistiriw basligi Z.Muxin qol qoygan memorandum tastiyiqlaydi. Onda aytiliwinsha, "Kospashugol" mámleketlik kómir tresti
1943-jili 14/V-1943-jilda Qaraqalpaqstan ASSRdan 700, qosimsha 300 adam, uliwma 1000 adamdi qabil etken. Miynet armiyaniñ biypul miynet resurslari kem edi. Ol "jumisshi kúshi"niñ ózleri menen aziq-awqat alip júriwin qáledi. Hújjettiñ mánisine kóre, hátte kelgen Miynet armiyasi áskerlerin awqatlandiriw máseleleri de olardiñ jónetiwshileri menen baylanisligin túsiniw múmkin hám olar ushin ajiratilmagan aziq-awqat rezervlerinen olarga qandayda bir arzimas aziq-awqat berilgenin kóz aldina keltiriw múmkin [XBaH ^.B. 2004, 18-b].
Koreya miynet armiyasiniñ estelikleri sonnan derek beredi,turmis tárizi sharayatiniñ awirligi hám miynetti shólkemlestiriw túri uqsasligi tárepten olardiñ turmisi qirgin hám konslagerlerdegi jinayatshilar turmisinan hesh qanday pariq qilmagan.
"Miynet armiyasi biz ushin qamaqxana edi. Azannan keshke shekem oralgan hám qoriqlanatugin zonalarda, kazarmalarda boldiq. Kiyim-kenshek, aziq-awqat joq edi. Olar shañaraqlari haqqinda hesh nárse bilmeytugin edi. Ayliq bermedi, eñ jaqsisi 400 grammnan racionga nan aldi. Men barqulla ashliqtan qiynalar edim, qista ásirese qiyin edi, suwiqlar 40-50 gradus dárejede edi. Hámmesi qorqinishli edi", - dep esleydi Kim Petr. Ol 1926-jili Primorsk úlkesi Voroshilovskiy rayonindagi Razdolnaya stanciyasinda tuwilgan, deportaciya qurbani, buringi miynet armiyasi agzasi, házir Qaraqalpaqstan Respublikasi Nókis qalasinda jasaydi.
Ekinshi jáhán urisi baslangannan berli totalitar sistema repressiyalardi kúsheyttirdi, adamlardi qamap qoyiwdiñ jaña usillarin engizdi. Házirgi húkimet Qaraqalpaqstan koreycleriniñ náwbettegi mobilizaciyaliginiñ 2-basqishin 1943-jili sentyabr ayinda 17-18 jasli koreyclerdi aldaw joli menen torli ómirge jiberiw arqali basladi. Buni buringi miynet armiyasi agzasiKim Xak Sena aniq tastiyiqlaydi hám ol deportaciya qurbanlarinan esaplanadi. Ol 1926-jilda Primorsk úlkesi Erlanta awiliniñ uchastkasinda tuwilgan, házir Qaraqalpaqstan Respublikasi Nókis qalasinda jasawshi.Kim Xak Senaniñ aytiwinsha, "1943-jildiñ sentyabrinde kútilmegende biz 17-18 jasli ul balalar Qoñirat áskeriy komissarligina shaqirildiq. Ol jerde bizge aytti: "Siz jassiz, Kuybishevte 2 ay áskeriy tayarliqtan ótesiz, soñ tuwridan-tuwri frontqa ketesiz, jámi 38 adam mobilizaciya etilgen bolsa, olardiñ 17 adam biziñ "Avangard"kolxoziniñ jigitleri edi. Urista fashistlerge qarsi gúresemiz dep júdáquwanishli boldiq. Kóp óspirimler frontqa bariw ushin jasin asirdi. Kolxoz direktori usi mánásibet penen áskeriy esapqa aliw hám shaqiriwga vizitka berdi. Ol jerden Xojali ishkerisine bardiq, barjaga otirdiq hám Charjawga súzip kettik. Ol jerde biz poezdke otirdiq, keyin Kuybishevke óttik, keyin bizdi Komi ASSRdiñ Kotlas stanciyasina alip bardi, ol jerde biz bir kekse adamdi ushirattiq. Ol bizden soradi: "qay jerge ketip baratirsañ?" - Aldiñga, dep juwap berdik. Kekse garri kúlip dedi: "Frontqa emes, qamaqxanaga. Keyin biz aldanganimizdi añladiq. Lagerdegi turmisimiz usilay baslandi. Bizsiyasiy jinayatshilar úlken qaqirada jasadiq. Duzlaw ushin qazanlar bar edi. 1944-jili yanvar ayi basinda qarawillar tárepinen quliplangan kazarmada órt payda boldi, bir neshe júz kishi, solardan, bir qaraqalpaqstanli da janip ketti".
1944-jildiñ iyun ayinda "Sovet Qaraqalpaqstani" gazetasi redakciyasina enskiy agitatori jawinger Badirovtan fronttan xat keledi. Xatta Kim Nu Chenge minnetdarshiliq bildirilgen hám oniñ ushin Li Chun Xa penen Qoñiratta jasawshi Aleksandr Kimniñ ata-anasina márt jawingerdi tárbiyalagani ushin Aleksandr Kim muzli batqaqta, awir artilleriya hám minomyotlardan oq atqan halda, áskeriy tapsirmani orinladi hám mártligi ushin "Áskeriy xizmetleri ushin" medali menen siyliqlangani haqqinda xabar berilgen edi [XBaH ^.B. 2004, 19-b].
Miynet armiyasi áskerleri aldiñgi saptagi áskerlerdiñ ómiri olardiñ shañaraqlari turmisinan kem mashaqatli edi. Repressiya sharayatinda er adamlar járdeminen ayrilgan kekseler, hayallar hám balalar soñgi kúshleri menen awir awil xojaligi ónimlerin tarta aldi. Materialliq baza hám isshi kúshinen ayrilgan xojaliqlar óz iskerligin toqtatti. Solardan, respublikaniñ eñ iri kolxozlarinan biri bolgan "Avangard" kolxoziniñ tagdiri sonday boldi. 3000 nan artiq xaliqti birlestirgen, tek gana óz awil klubi, bálkim elektr stanciyasina iye bolgan Qaraqalpaqstanda miynet armiyasi mobilizaciya etilgennen soñ, ekonomika kriziske ushiradi.
Usiniñ menen birge, Qaraqalpaqstanda qalgan koreyclerdiñ kópshiligi qoriqlaw hám strategiyaliq kárxanalarda miynet etip, haqiyqattan miynet qaharmanliqlarin kórsetip, óz milleti wákilleriniñ abiroy, itibarin asirip, kewlin jogaltpadi. Búgingi kúnde koreyclerdiñ jetiskenlikleri haqqinda tariyxiy dáliyller kúshine iye.
References:
1. Хван Л.Б. Корейцы Каракалпакстана: вчера и сегодня. - Нукус, 2004.
2. Ким, Б.И. Кто есть кто. Корейцы Узбекистана. Кто есть кто? Справочное издание. -Ташкент: АККЦ, 1999.
3. Хан, В.С. Коре сарам: Кто мы?: (очерки истории корейцев). Изд. 3-е, перераб. Бишкек: ИЦ "АРХИ", 2009.
