CC BY
8
Zhumabaev D. student Zharilkasinov A.
student faculty of history Karakalpak State University named afterBerdakh Republic of Uzbekistan, Nukus
ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS IN THE MAHALLAS OF THE XIII-XIV CENTURIES OF THE CITY OF MIZDAHKHAN
Annotation: As a result of archaeological research carried out by the Karakalpak State University from 1985 to the present, numerous archaeological sites related to the districts of the city have been discovered. Such makhallas were discovered in the 13 th-14 th centuries in most of the lands of Central Asia, where such studies were not constantly carried out. Written sources and archaeological research about Mizdakhan laid the foundation for
Key words: mahallas, archaeological monuments, written sources, Central Asia, archaeological research.
Mizdakxan haqqinda jazba derekler ham arxeologiyaliq izertlewler Xojeli qalasinin 2500 jilliq jasin aniqlawda tiykar boladi. X-XIV asirlerde qala Xorezm elatinin en gullengen elatlarinin biri bolgan onin danqi bul dawirde shigistagi musilman ellerine belgili boldi. Arab tariyxshisi al-Makdisidin magliwmati boyinsha Mizdakxan qalasi on eki minnan aslam awillardin orayi bolip, usi awillarda xaliq jasap miynet etken. Hazirgi Mizdakxan qalashasinin orayi bolgan jerde bir qansha tariyxiy ham madeniy estelikler bar olardan Gawir qala, Yusup iyshan qoyimshiligi, Mazlumxan suliw maxbarasi, Shamun nabi qabiri, Erejep xalifa, Qiriq shopan ata esteligi, Jomart qassap tobeshigi ati belgisiz mavzoleyler ham tagi basqalar.
Qaraqalpaq mamleketlik universitetinin 1985-jildan baslap hazirgi kunge shekemgi arxeologiyaliq izertlewlerinin juwmaginda qalanin mahallelerine tiyisli koplegen arxeologiyaliq orinlar ashildi. Bunday mahalleler XIII- XIV asirlerde Orta Aziyanin kopshilik jerlerinde bunday etip turaqli turde izertlenbegen. Mizdakxan haqqinda jazba derekler ham arxeologiyaliq izertlewler Xojeli qalasinin 2500 jilliq jasin aniqlawda tiykar boladi. X-XIV asirlerde qala Xorezm elatinin en gullengen elatlarinin biri bolgan onin danqi bul dawirde shigistagi musilman ellerine belgili boldi. Arab tariyxshisi al-Makdisidin magliwmati boyinsha Mizdakxan qalasi on eki minnan aslam awillardin orayi bolip, usi awillarda xaliq jasap miynet etken. Hazirgi Mizdakxan qalashasinin orayi bolgan jerde bir qansha tariyxiy ham madeniy estelikler bar olardan Gawir qala, Yusup iyshan qoyimshiligi, Mazlumxan suliw
maxbarasi, Shamun nabi qábiri, Erejep Xalifa, Qiriq shopan ata esteligi, Jomart qassap tóbeshigi ati belgisiz mavzoleyler hám tagi basqalar.
Mizdakxan qalasinm Altin Orda dáwirindegi máhállelerin úyreniw maqsetinde 1985-jili Universitet tariyxshixshilari menen arxeologiyaliq qaziw jumislarin baslagan. Dáslepki qaziw jumislari Mazlumxan suliw menen Gáwir qalanin arasinda, yagniy Góne Úrgenish penen Xojeli arasindagi tas joldin túslik bóliminde baslanadi. Altin Orda dáwirinin máhállelerinin qaldiqlari tas joldin túslik tárepinde hám arqa bóliminde sozilip jatir. Bul qalanin bólimin Shaxari Antakiya dep atagan. Ol jerlerdegi qalanin máhállelerinin saqlangan bólimi 0,5-1,5 m biyiklikte jaylasqan. Ayirim jerlerinin biyikligi 2 metrge jetedi. Altin Orda dáwirindegi qalanin maydani 60-80 gektarday. Ol jerlerde qalanin máhálleri, kósheleri hám basqada jagdaylari jerdin betinde kórinip turadi. 1985-jili may ayinda E.Bijanovtin hám M.Turebekovtin ilimiy basshiliginda arxelogiyaliq qaziw jumislari baslandi 1986-1987-jillari ol máhálleni toliq qazip izertlendi. Onda qalanin XIII-XIV ásirlerdegi máhállelerinin birewin ashiw menen baslandi. Ol máhállenin tórt tárepi derlik dúnyanin tór tárepine tuwra keledi. Onin shigis tárepinin uzinligi 20,5 metr, arqasi 45 metr, batisi 36 metr hám qublasinin uzinligi 46 metr. Máhállenin iyelegen maydani 1300 kv.m. Onin shigis tárepinde úlken qalanin orayliq kóshesi bar. Onin eni 4-6 metr. Onin qalgan úsh tárepinende kósheler ótken. Olardin eni 4 metrdey.
Máhálle arqa táreptegi, batisindagi hám túslik tárepidegi kósheler menen tutasadi. Shigis táreptegi bas kóshege qaragan úylerdin esigi joq . Túslik táreptegi kóshege máhállenin alti úyinin esigi qargan. Olardin shigis táreptegisi (№ 1) jeti ójireden hám úlken G tárizli úlken háwliden ibarat. Onin iyelegen maydani 270 kv.m. Úydin esigi túslik tárepten. Onin eni 1,15m. Esiktin eni basqa óshirelerdin esigine qarganda birqansha kenirek (20-25 sm). Dálizdin uzinligi 8,7 m. Onin eni 4 m. Ol toligi mene ashilgan. Ol jerde dáslep qalmligi 3-5 sm bolgan qatlam bar. Onin pástki bólimi qalmligi 1 m bolgan qum qatlami bolgan. Dálizdin túslik bóliminde ot jangan qatlam bar. Onda agashtin kúygen bólekleri bar. Ol qatlamnan kúl renli gúlal idislarinin siniqlari tabilgan. Haywanlardin súyekleri de ushrasadi. Qatlamnin qalinligi 30 -40 sm. Dálizdin túslik shigis báliminde onin qalinligi 50 sm ge jetedi. Bul qatlamnin astinda qalinligi 30-50 sm bolgan bos topiraq qatlami bar. Onda kúldin qatlamlari ushrasadi. Bul qatlamnan gúlal idislarinin siniqlari kóplegen ushrasadi. Olar tiykarinan XIII-XIV ásirlerge tiyisli .
Ójirelerinin túslik-batistagi múyeshten 2,1 m qashiqliqta oshaq ashildi. Onin razmeri 1,3x1 m hám awzi shigisqa qaragan. Oshaqtin biyikligi 34 sm. Oshaqtin eni 22 x 40 sm. onin terenligi 50 sm. Onin tómengi qatlaminda kúl bar. Onin aldingi awzinin eni 20 sm. Oshaq ushin úlken gúzenin siniqlari qollanilgan. Oshaqtin qasinan kúl renli idistin siniqlari tabilgan. Tagida basqa da idislardin bólekleri bar.
Bul qatlamnan son qatti topraq qatlami bar. Onnan páste 2 poldin qáddi bar. Ójirenin arqa tárepinde eni 1 m esiktin orni bar. Ol esik arqali arqa tárepte jaylasqan háwlige shigadi. Háwlinin túsliktegi diywalinin uzinligi 5 m, arqadagi diywalinin uzinligi 8,8 m hám shigistagi diywalinin uzinligi 3,25 m.
Joqargi qatlaminin astinda qum aralasqan diywaldin qaldiqlari bar. Onin qalinligi 30 sm. Arqa tárepte onin qalinligi 5 sm azraq. Son kúl ren topraq qatlami bar. Gúlal idislarinin siniqlari kóplep ushrasadi. Ol qatlamnin qalinligi 0,8 m. Onnan tómengi bólimde qalinlig 25 sm qatlam bar. Onda topraq qum bar. Onin astindagi qatlamda iri hám mayda mallardin súyekleri ushrasadi. Qatlamnan gúlal buyimlarinin siniqlari hám Altin Orda dáwirinin tengeleri tabilgan.
Olardin birewi Jánibek, Xorezm 746-hidjra jili (1345-1346 jillari) 137G-1371-jillardagi anonim úsh tenge bar) .
Bul qatlamnan páste ójirenin poli bar. Haywannin arqa bóliminde diametri 30 sm oshaq ashildi Onin diywallarinin qalinligi 5 -6 sm. Oshaqtin awzi shigis tárepke qaragan. Onin ushin xumnin awzi paydalanilgan. Onin sirti topan sibaw menen jaqsilap sibalgan. Oshaqtin saqlangan biyikligi 10-15 sm. Onin ishinde kúl saqlangan. Ójirenin polinan kóplegen XIII-XIV ásirlerge tiyisli gúlal idislarinin siniqlari tabilgan. Olardan kúl rendegi ernegi keshmde G tárizli e tip islengen. Diametri 38 sm. Háwlinin shigis tárepinde ooshag tabildi. Onin diametri 40 sm. Ogan xumnin awzi paydalanilgan. Háwlinin diywali paxsadan qurilgan. Onin qalinligi 40-5G sm. Ol 4G sm -1m shekem biyiklikte saqlangan. Onin arqa táreptegi diywali buzilgan.
№ 1 ójire máhállenin túslik-shigisindagi múyeshinde jaylasqan. Onin uzinligi 5,3 m (ShB) hám eni 4 m (AT). Ústingi jerdin betinen baslap 50-6G sm terenlikke shekem qum qatlami bar. Bul qatlamnan gúlal idislarinin siniqlari tabilmadi. Bul qatlamnin astinda diywaldin qulagan qatlami, onda qum hám kúldin mayda qatlamlari bar. Onnan hár qiyli razmerdegi súyektin bólekleri hám gúlal idislarinin siniqlari tabilgan. Ol qatlamnin qalinligi 15 -4G sm. Ol qatlamnan páste qalinligi 10-15 sm bolgan topraq qatlami bar. Onda kúl qatlamlari, haywan súyekleri hám idislardin siniqlari ushrasadi. Bul qatlamnan páste pol ushrasadi. Onin qáddi ójirenin orayliq bóliminen diywallarga qaray áste kóteriledi. Pol sibalmagan. Diywal mádeniy qatlamnin ústine qurilgan. O l paxsadan qurilgan. Onin saqlangan biyikligi 1,3 m. Qalinligi 40-5G sm. Ol saban sibaw menen sibalgan. Qalinligi 1-3 sm. Ójirede oshaq sipa joq .
Ójirenin arqa tárepinde № 2 ójire ashildi. Onin eni, arqadan túslikke qaray 3,85 m. Uzinligi shigistan batisqa qaray 5,1 m. Ójirenin kiriw awzi batis tárepte túslik-batistagi múyeshtin qasinda jaylasqan. Onin eni 85 sm. Ójirenin ústingi qatlaminan páste qalinligi 75 sm qum qatlami bar. Onin pásinde qalinligi 30 -40sm bolgan diywaldin qulagan qatlami belgili. Ol jerde samaldin nátiyjesinde jiynalgan topiraq bar. Onda gúlal idislarinin siniqlari, kúl, agashtin shala janganlari ushrasadi. Qatlamnin qalinligi 10-15 sm. Páski polda sibalgan qatlam bar. Ójirenin shigis hám arqa bóliminde Sipa belgili. Shigistagi Sipanin eni 2,5
m hám oniñ arqa bólimindegi eni 1 m. Ol jaqsilap sibalgan. Topan sibawdiñ qaliñligi 1-2 sm. Sipaniñ arqa bóliminde, ójireniñ ishinde eni 35 sm oshaq ornalasqan. Oniñ aldingi tárepi ashiq oshaq kán menen baylanisqan. Oshaqqa xumniñ joqargi 3.1 bólimi paydalanilgan. Oshaqtiñ eñ keñ jeri 45 sm hám awzi (ernegi) 28 sm. Tereñligi 40 sm. Awziniñ keñligi 20 sm. Oshaq jaqsilap sibalgan. Oshaqtan baslap Sipaniñ arqa bóliiminde eki mori qurilgan. Diywaldiñ shigisinda razmeri 14x15 sm bolgan mori bar. Sipaniñ ishindegi moriniñ tesikleri «L» formasinda gerbishler qoyilgan. Oshaqqa otin jagip ójireni jilitqan. Bunday oshaq-kan Otrarda uygirlarda hám II dúnya júzlik uristan soñ Qaraqalpaqstandagi koreyslerde ushrasadi. Sipaniñ ústinde 0,9 m arqa-batistagi ójireniñ múyeshinen qashiqliqta 2 yarusli oshaq qurilgan. Bunday oshaqlar Gardana-Xisarda hám Penjikentte ushrasadi. Ójirege kiriw bóliminde azgantay jerde sipa joq.
Ójireniñ arqa-batis múyeshinde pisken gerbishlerden órilgen tashnaw bar. Oniñ qáddi poldiñ qáddi menen derlik birdey. Oniñ batis shetine qaraganda 10 sm oyiraq etip órilgen. Oniñ orayliq bóliminde túbi tesilgen xumdi qoygan. Oniñ beti tas yamasa gerbishler menen órilgen. Ol gúzeniñ biyikligi 72 sm. Ol tórt qatar etip órilgen tas gerbishlerdiñ ústine qoyilgan. Ol yamaniñ tereñligi 30 sm. Shuqirdiñ túbi kómip topiraq penen toltirilgan. Onnan bir ms tenge hám gúlal idislariniñ siniqlari tabilgan. Bunday tashnawlar Orta Aziyada erte orta ásirlerden XX ásirge sheke paydalanilgan .
Pisken gerbishlerdiñ razmeri 20-28 sm hám qaliñligi 4-6 sm. Pisken gerbishler tóselgen ójireniñ poli sibalmagan. Ójireniñ diywali paxsadan salingan. Qaliñligi 0,4-0,5 m. Diywal 1-1,4 m biyiklikte saqlangan. Esiktiñ aldinda túsliktegi diywalda, 6,5 sm túslik-batistagi múyeshten hám poldan 70 sm biyiklikte tekshe bar. Oniñ razmeri 30 x 30 sm hám tereñligi 20 sm. Ol tekshege ójireniñ esiginiñ qulpiniñ giltin qoyiwda paydalanilgan boliwi múmkin.
№ 1 hám № 2 ójirelerdiñ ortasinda yarim sheñber tárizli etip ilay bastirilgan esik bar. Oniñ biyikligi 1,2 m. Eni 65 sm. Bul eki ójire semyaniñ agzalarina tiyisli bolgan.
№ 2 Ójireniñ arqa tárepinde razmeri shigistan batisqa qaragan tárepi 4,7 m hám qubladan arqaga qaragan tárepi 3,4 m. Oniñ ústingi bóliminde qaliñligi 50 sm qum qatlami bar. Ol qatlamniñ pástinde diywaldiñ qulagan bólimi saqlangan. Onda kúl qatlami bar. Onda gúlal idislariniñ siniqlari, maldiñ súyekleri ushrasadi. Bul qatlamniñ astinda pol gezlesedi. Ójireniñ arqa-shigisindagi múyeshinde razmeri 90x80 sm hám tereñligi 46 sm ura bar. Onda hesh awqattiñ qaldigi tabilmadi. Ójireniñ túslik-batistagi múyeshiniñ 60-70 sm qashiqliqta, túsliktegi diywalga taqap qurilgan oshaq bar. Oni quriwda xumshaniñ joqargi bólimi paydalanilgan. Oniñ sirti sibalgan. Oshaqtiñ joqargi bólimi saqlanbagan. Onda ot jagilgan. Awqat pisirgen. Oshaqtiñ awzi 20 sm. Diametri 60 sm. Oshaq topan sibaw menen sibalgan.
Ójireniñ túslik hám shigistagi diwali 1,3 m biyiklikke shekem saqlagan. Al qalgan tárepleriniñ diywallari 0,7 m biyiklikke shekem saqlangan. Ójireniñ
kirer esigi 0,9 m bolip arqadagi diywalda. Ol 1 m arqa batistagi múyeshten shigita jaylasqan. Solay etip gey waqlari oshaqqa awqat pisirgen. Qonsi ójirede oshaq-kan bar. Ol ójire tiykargi jasaw ójiresi bolgan
Qaziw waqtinda XIII-XIV ásirlerge tiyisli bir neshe keramikaliq fragmenleri tabilgan. Bul keramikaliq materiallardin kóbisi ilay idistan ibarat. Olar ashiq kúl rennen ibarat. Olardin sirtinda geometriyaliq hám ósimlik ornamentleri salingan. Sonday-aq uzin awizli hám tar awizli gúzeler tabilgan. Shar formasinda hám banka formasinda gúzeler tabilgan. Súyek zatlardan qoydin súyeginen jasalgan qizlar ushin súmekti aytip ótsek boladi. Onin uzinligi 16 sm.
Solay etip Mizdakxan qalasinin Altin Orda kvartalinin jumislarinin juwmagi qisqasha sáwlelengen. Qalanin keyingi arxeologiyaliq izertlewleri materialliq mádeniyat tariyxshixi boyinsha taza magliwmatlar beredi.
Xojeli qalasi Qaraqalpaqstan Respublikasi territoriyasinda eki yarim min jilga shamalas uaqit dawaminda orin algan tariyx waqiyalardin janli guwasi retinde bizin xalqimiz ushin qádirli qala. Áyyemgi, orta ásirler hám songi dáwirlerdi óz ishine qamtiytugin qalanin izertleniw tariyxshixi joqarida kórgenimizdey birneshshe basqishtan turadi. Sonin menen birge qalanin qáliplesip rawajlaniw jollari, onin hár bir arxitekturaliq esteligi haqqinda jergilikli xaliq arasinda saqlanip kelgen kóplegen ráwiyat hám ápsanalar bar ekenligin aytiwimiz kerek. Lekin, Xojeli qalasinin áyyemgi dáwirinen búgingi kúnge shekemgi tariyxshixina baylanisli dereklerdin barligi toligi menen jiynalip boldi dep aytiw qiyin. Sonin menen birge Xojeli qalasinin orta ásir jazba dereklerinen málim bolgan onin aymaginda jaylasqan on eki min qorgan háwliler haqqinda ele ilimiy magliwmatlar joq. Bul aldingi uaqitlarda izertlewdi talap etetugin áhmiyetli máselelerdin birine jatadi. Góne Xojeli dáwirindegi estelikler ele izertlenilmegen.
Xojeli qalasin ashiq aspan astindagi qoriq muzeyga aylanidriw boyinsha qabil etilgen húkimetlik qarar Qaraqalpaqstan Respublikasi estelikleri boyinsha qabil etilgen birinshi hújjet bolip esaplanadi. Ayrim uaqitlari úlkemiz estelikleri, sonin ishinde Mizdakxan-Xojeli, YUNESKO esabinda bar dep júrgiziledi. Shininda Qaraqalpaqstan Respublikasi boyinsha birde estelik YUNESKO esabinda joq. Lekin, keyingi uaqitlari Qaraqalpaqstan Respublikasinin áyyemgi esteliklerin konservasiyalaw máselesi YUNESKO kóleminde kóterilip atirganin aytip ótiwimiz kerek. Bunday jumislar Xojelinin orta ásir arxitekturaliq esteliklerinde de jaqin arada bolip qaliwi múkin.
Использованные источники:
1. Туребеков M., Бижанов Е. Раскопки золотоордынского квартала Миздахкана в 1985 года. Вопросы истории, археологии и этнографии Каракалпакстана. Сборник научных трудов. Выпуск. II, Нукус, 1993. С. 16.
2. Туребеков М. Раскопки жилого массива гончаров средневекового Миздахкана. Археология Приаралья. Вып^П. Нукус, 2003. С. 69.
3.К,ыдырниязов М.Ш., Туребеков М. Миздахкан-город золотоордынского времени. Ходжейли древнейший город Республики Каракалпакстан. Ходжейли, 1995. С. 24.
