CC BY
15НАУКА О ЗЕМЛЕ
UOT 550.47
QARABAG УЭ §9RQi Z9NG9ZUR BOLG9L9M LAND§AFTLARININ B9RPASI
УЭ BiOMUXTЭLiFLiYiN QORUNMASI
MUSTAFABЭYLi HUSEYN LUTVЭLi OGLU
Geologiya-mineralogiya uzra falsafa doktoru "Land§aft§unasliq" §obasinin rahbari, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0003-4566-8787
QЭHRЭMANOV MURAD AKiF OGLU
"Land§aft§unasliq" §obasinin elmi i§9isi, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0001-5365-5279
Xulasa. Malum oldugu kimi §arqi Zangazur vd Qarabag iqtisadi bolgalarinin drazisinin land§aft strukturu son 30 ilda ermani i§gali, harbi dmdliyyatlar va texnogen proseslarin tasiri altinda xeyli dayi§ikliya - pozulmalara maruz qalmi§dir. Maqala, Azarbaycanin Qarabag va §arqi Zangazur bolgalari arazisinda bitki va heyvan biomuxtaliflik gostaricilarinin ara§dirilmasi, onun qorunmasi ugun muntazam zaruri tadbirlarin hazirlanmasi masalalarindan bahs edir. Onun yazilmasinda asas maqsad, land§aft§unasliq elminin imkanlarindan va qon§u arazilarda aparilmi§ elmi-tadqiqat i§larinda qazanilan tacrubalardan istifada etmakla bu bolgalarin pozulmu§ land§aftlarinin barpa i§larina komaklik gostarmakdir. Biomuxtalifliyin qorunmasi ugun suxur tarkibinda K, Ca va Mg elementlarinin toplayicilari olan suxurlarin i§tiraki va onlarin yariqapali relyef §araitinda formala§dirdiqlari alveri§li land§aft marzlari munasib hesab edilir.
Agar sozfor: biomuxtaliflik, land§aft qur§aqlari, land§aftn strukturu, edifikator bitkilar.
ON THE RESTORATION OF THE LANDSCAPES OF KARABAKH AND EASTERN ZANGEZUR AND THE PROTECTION OF BIODIVERSITY.
MUSTAFABEYLI HUSEYN LUTVALI OGLU
Doctor of Philosophy in Geology-Mineralogy, Head of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
GAHRAMANOV MURAD AKIF OGLU
Scientific worker of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
Abstract. As is known, the landscape structure of the territory of the East Zangezur and Karabakh economic regions over the past 30 years has undergone significant changes and disturbances under the influence of the Armenian occupation, military operations and technogenic processes. The article describes the study of indicators ofplant biodiversity in the Karabakh and East Zangezur regions of Azerbaijan, the preparation of regular necessary measures for its protection. The main purpose of writing it is to help restore the disturbed landscapes of these regions, using the possibilities of landscape science and the experience of scientific research conducted in neighbouring territories. The presence in the composition of rocks containing the elements K, Ca and Mg, and the soils formed by them and favourable landscape features in a semi-enclosed relief, that is, biogeomorphocenoses are considered suitable for the protection of biodiversity.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Key words: biodiversity, landscape zones, landscape structure, edificatory plants.
О ВОССТАНОВЛЕНИИ ЛАНДШАФТОВ КАРАБАХА И ВОСТОЧНОГО ЗАНГЕЗУРА В ПРЕДЕЛАХ АЗЕРБАЙДЖАНА И ЗАЩИТА БИОРАЗНООБРАЗИЯ.
МУСТАФАБЕЙЛИ ГУСЕЙН ЛУТВАЛИ ОГЛЫ,
Доктор философии в области геологии-минералогии, Заведующей отделом «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
КАХРАМАНОВ МУРАД АКИФ ОГЛЫ,
Научный сотрудник отдела «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
Резюме. Как известно, ландшафтная структура территории Карабахского и Восточно-Зангезурского экономических районов за последние 30 лет претерпела значительные изменения и нарушения под влиянием армянской оккупации, военных действий и техногенных процессов. В статье рассказывается об исследованиях по распространению биоразнообразия растений в Карабахском и Восточно Зангезурском районах Азербайджана, подготовке регулярных необходимых мер по его охране. Основная цель его написания - помочь восстановить нарушенные ландшафты этих регионов, используя возможности ландшафтоведения и опыт научных исследований, проводимых на соседних территориях. Присутствие в составе пород, содержащих элементы K, Ca и Mg и образованные ими почвы и благоприятные ландшафтные особенности в условиях полузамкнутого рельефа, так есть, биогеоморфоценозы считаются пригодными для охраны биоразнообразия.
Ключевые слова: биоразнообразие, ландшафтные зоны, ландшафтная структура, растения эдификаторы.
Giriç. Bioloji muxtaliflik ham nov daxili, ham da xarici amillarin - havanin, qidanin, xastaliklarin har hansi bir dayi§ikliklarina novun muqavimat qabiliyyatini bildirir.
Biomuxtalifliyin qorunub saxlanmasinin zaruriliyini onun qorunmasinin uç asas sabablari ila izah edilir:
1. Bolgada bitki va heyvanlarin biomuxtalifliyinin oyranilmasi va qorunmasi bu gun iqtisadi cahatdan faydalidir va galacakda da faydali olacaq tabii ehtiyatlardan hesab edilir.
2. Bitki biomuxtalifliyi muxtalif xastaliklara qar§i yeni darmanlar va ya mualica vasitalarinin alinmasinda muhum ahamiyyata malikdir.
3. Biomuxtalifliyin qorunmasi insanlar uçun ham etik va ham da estetik masaladir. insan uçun tabiat abadi va davamli dayardir. Tabiat butun dunyada insanlar, xususila rassamlar, çairlar va musiqiçilar tarafindan tarannum edilir. Muasir dovrda texnogen proseslar naticasinda yaranan ekoloji garginlik tabiatda movcud olan an zarif bitki, heyvan va mikroorqanizmlari tadrican siradan çixarir. Ona gora da tabiatda sayi azalmaqda olan har bir bitki va heyvan novunun muhafiza edilib qorunmasi uçun insanlar masuliyyat daçiyirlar.
Har bir ekosistemda bitki va heyvan novlarinin bioloji muxtalifliyi iki alamatla - nov zanginliyi va barabarliyi ila xarakteriza olunur. Novlarin zanginliyi bir ekosistemda, masalan, Qarabag va Çarqi Zangazur bolgalarinda rast galinan bitki va heyvan novlarinin umumi sayini aks etdirirsa, barabarlik isa yalniz heyvan populyasiyalarinin arazi uzra paylanmasinin barabarliyini xarakteriza edir.
Hal-hazirda dunyanin aksar inkiçaf etmi§ olkalarinda biomuxtalifliyin muhafizasi sahasinda bir sira vazifa va masalalara xususi diqqat gostarilir. Azarbaycanda da biomuxtalifliyin iqtisadi, elmi va ekoloji maariflandirici sahalari uzra aparilan tadbirlar qanaatbaxç hesab edila bilar.
iqtisadi sahada - biomüxtaliflikdan potensial iqtisadi galir götürülmasi. Burada darman, heyvandarliq va acza9iliq ü9ün xammal va materiallar va s.-dan va ekoturizmda zangin biogeosenozlardan samarali istifada edilmasi nazarda tutulur.
9sas hissa. Azarbaycan land§aft xaritasina asasan tadqiq olunan arazida a§agidaki xarita-sxem №1-da göstarilan land§aft qur§aqlarina rast galinir [1,2].
Xarita-sxem №1. Qarabag vd §arqi Zangazur arazilarinin land§aft qur§aqlari.
2 - intensivpargalanmi§ yüksak dagligin alp, subalp gamanliklari va gaman-göl land§aftlari.
3 - kaskin pargalanmi§ orta dagligin enliyarpaqli me§a va me§adan sonraki gaman-kolluq land^aftlari.
6 - intensivpargalanmi§ algaq va ön dagligin arid me§a-kolluq land§aftlari.
7 - kaskin va orta daracada pargalanmi§ dagatayi va algaq dagligin göl (qisman me§a-göl) va quru-göl land§aftlari.
10 - orta daracada pargalanmi§ düzanliklarin yarimsahra va quru-göl land§aftlari.
11 - orta va zaif pargalanmi§ dagarasi düzanliklarin va ovaliqlarin yarimsahra land§aftlari.
Land§aft qur§aqlarinin tarkibinda i§tirak edan morfoloji vahidlarin yaranmasinda mühitformala§dirici kimyavi elementlarin rolu 90X böyükdür. Har bir tabii zona tarkibinda aparici mühityaradici kimyavi elementla birga ham da konkret arazida torpaqlarin yaranmasinda i§tirak edan asas süxur növlarina aid 3 aparici - P, N va K va mühityaradici - (Si, Al, Fe, Mg, Ca, Na, Mn, C, S, va s.) kimyavi element i§tirak edir. Bu kimyavi elementlar land§aft qur§aqlarina aid torpaqlarda özünütanzimlama mexanizmi üzra toplanir va onlar ü9ün xüsusi ahamiyyat da§iyirlar [3, 4].
Qarabag va §arqi Zangazur arazilarinin land§aft qur§aqlarinda i§tirak edan süxur növlari litoloji tarkibindan asili olaraq bazaltlar - Fe, Na, S, qranitlar (liparitlar) - K, Ca, Na, gillar - K, P, S, qumlar - Na, Ca, Fe va ahangda§ilari - Ca, P va N elementlari ila zangin olur.
Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinda rast galinan torpaq növldrinin saciyyavi
xüsusiyyatlarindan bahs edarkan iqlim tiplari ila ifada olunan landçaft qur§aqlari daxilinda formalaçan va asasan litoloji tip, relyef çaraiti, arazida sath va yeralti sularin yayilmasi va bitki örtüyünün tarkibi va kütlasi ila alaqadar olan müxtalifliklar nazarda tutulur.
Elmi-tadqiqat sahasinda müxtalif arazi va landçaft qur§aqlarinda, xüsusila Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalari arazisinda bitki va heyvan biomüxtaliflik göstaricilarinin araçdirilmasi, müntazam monitorinqlarin taçkili, onun qorunmasi ûçûn zaruri tadbirlarinin hazirlanmasina böyük ehtiyac vardir. Ekoloji maariflandirma sahasinda takamül biologiyasina aid qabaqcil biliklara asaslanan tahsil proqramlarinin hazirlanmasi, biomüxtalifliyin mühafizasi sahasinda mütaxassislarin hazirlanmasi, atraf mühitin mühafizasinin taçkili masalalari durur.
Biomüxtalifliyin barpasi va qorunmasi tadbirlari. Malum oldugu kimi Azarbaycanin va dünyanin müxtalif bölgalarinda rast galinan landçaft qur§aqlarinda zangin biomüxalifliya malik olan arazilar yariqapali relyefa malik olan va asasan çay macralarina açilan biogemorfosenozlarla alaqadar olur. Biogeomorfosenzlar yariqapali dara relyef §araitina malik xüsusi biogeosenoz sahalar olmaqla qon§u arazilara nisbatan güclü külaklarin va quraqliqlarin yoxlugu, rütubatliliyin va onunla alaqadar yerüstü va yeralti sularin bollugu ila saciyyavi olan farqli mikroiqlim §araitina, böyük miqdarda biokütla toplanmasi ila, bitki va heyvanlarin növ müxtalifliyi va üstün rekreasiya keyfiyyatlarina malik olan tabii komplekslardir.
Biosenozlarin bitki-heyvan-mikroorqanizmlar birliyinda mövcud olan növ müxtalifliyi arazinin torpaq örtüyü, yeralti va yerüstü sularinin kimyavi tarkibi va süxurlarin litoloji tarkibindan asili olaraq dayi§diyi elma malumdur [5, 6]. örazinin iqlim va torpaq xüsusiyyatlarini nazara almaqla proqressiv landçaft marzlarinin öyranilmasi naticasinda bitki va heyvanlarin növ müxtalifliyinin xüsusi relyef §araitina malik biogeosenoz sahalarda daha saciyyavi oldugu müayyan edilmi§dir. Tabii sarhadlara malik olan bu arazilar bir tarafi çay darasi ila ahatalanarak farqli mikroiqlim §araitina malik olan qapali dara sistemidir. Biomüxtalifliyin qorunmasi ^ün süxur tarkibinda K, Ca va Mg elementlarinin toplayicilari olan süxurlarin içtiraki va onlarin yariqapali relyef çaraitinda formalaçdirdiqlari hamin elementlarla zangin torpaqli landçaft marzlari münasib hesab edilir.
Qarabag va Çarqi Zangazurun süxur tiplari, torpaq va bitkilarin biogeokimyavi rejimlari §aki-Zaqatala bölgasi landçaftlarinda öyranilmi§dir.[7, 8] Bu tadqiqatlar naticasinda landçaftlarda biomüxtalifliyin yaranmasi ^ün an asas §art süxurlarin litoloji tarkibi oldugu malum olmuçdur [916]. §aki-Zaqatala bölgasinda biomüxtalifliyin yaranmasi ^ün asas §art biogeomorfosenoz arazisinda tarkibinda Ca, Mg va K olan, ahang daçlari, qara gil çistlari va polimikt qum daçlarinin i§tirak etmasi zaruri hesab edilir. Tektoniki qirilma ila mü§ayat olunan antiklinal strukturlarda bu süxurlarin bir yerda camlanmasina Böyük Qafqazin canub yamacinda tez-tez rast galmak mümkün olur. Qarabag va Çarqi Zangazur arazisinda isa biogeomorfosenoz arazilar Ca elementi ila zangin ahang daçlari, Mg ila zangin bazalt effuzivlari va K ila zangin qranit intruzivlarinin bir yerda rast galmasi hesabina yaranmi§ olur.
Açagida, Qarabag va Çarqi Zangazurun landçaft qurçaqlarinda yayilan bitki növlarinin müxtalifliyi haqda malumat verilir [17-21].
Subnival landçaft bitkilari. §arqi Zangazurun alp dag-çaman landçaftlarinin içarisinda 3500 m-a yaxin hündürlük arazilarda tasadüf edilan qayaliq sahalarda yayilmiçdir. Burada alp çamanlarina xarakterik olan kaklikotu va topal kimi bir sira ot bitkilari daha çox yayilmiçdir va Böyük Qafqazin subnival landçaft qurçagi ila müqayisada bitki örtüyü daha zangindir. Har iki arazi ^ün saciyyavi olan ot bitkilarindan dovçantopali, yuvaotu, qaymaqçiçayi, çirpancasi va s. bitkilarina rast galinir. Saviyyasi 3000 m-dan çox olan yüksak dagliq arazilarin torpaq örtüyü inkiçaf etmamiç qayaliqlari va qirinti materiallari toplanan §leyf sahalarda bir sira daçdalanin (qiyaq otu) bir neça növü ila yanaçi çirpancasi, dalicincilim, zangçiçayi, yastibaç va s. bitkilari yayilmiçdir.
Alp çamanliklar landçaftlari. Bu landçaft qurçagi Qarabag va Çarqi Zangazurun 2200 - 2400 m-dan yüksak olan va 3200 - 3500 m-a qadar olan hündürlük zolagini taçkil edir. Alp çamanliklarinin yayildigi sahalardaki çökakliklarda va yaxud da az maili yamaclarin ataklarinda yeralti sularin satha
yaxin olmasi ila alaqadar çoxlu bulaqlarin yaranmasina sabab olur. Bela bulaqliqlarla saciyyalanan sahalarda cil çeyilliyi va bataqliqlar da formalaçir.
Qarabag va Çarqi Zangazurun subalp dag-çaman landçaftlarinin alp "xali"lannda müxtalif yonca növlari (ûçyarpaq (Trifolium L.), alp (Trifolium Alpes), qarayonca Medicado L.), qirtic (Festiga),, bulaqotu (Veronica L), yuvaotu (Pedicularis L. ), zangçiçayi (Campanula L), çirpancasi (Alchimilla L), makrotomiya (Makrotomia), zangirotu (Campanula L., qaymaqçiçayi (Rununculus L.), bagayarpagi (Plantago L), topal, dovçantopali (Davallia), qiyaq (Chlorocyperus), kaklikotu (Thimus) va s. ila yanaçi antropogen mançali müxtalif pitraq va qanqal bitkilarinin yayilmasi da saciyyavidir.
Alp çamanliklarinin mahsuldarligi §arqi Zangazur bölgasinda hektarda 3 - 5 s-dan 10 - 15 s-a qadar olur. Bu da Böyük Qafqaz alp çamanliklarinda olan göstaricidan ( 1 -3 s/ha) xeyli çoxdur.
Subalp çaman bitkilari 1800 - 2200 m-a qadar, bazan 2400 m-a qadar hündürlüklarda yayilmiçdir. Burada bitkilar asasan hündürotlu (1,5 - 2,0 m) qiyaq (ZernaVariegata) va topal (Festiga) ot bitkilarindan taçkil olunaraq six örtük yaradir. Relyefin az meyilli olan rütubatli yamaclarda qiyaq va topaldan baçqa çoxlu miqdarda ûçyarpaq yonca (Trifolium L.), zangçiçayi (Campanula L.) andiz (înula L.), marcanotu (Betonica L.), gilamarcan (Astrantia maxima Pall), ciragûlû (Pimpinella L.) va s. ot bitkilari da bitir. Zangin ot örtüyüna malik olan subalp çamanliklari (burada 25 - 50 s/ha kütla toplanir) asasan biçanaklar kimi istifada edilir.
Bu sahalarin asas ot bitkilari içarisinda avalik (Rumex L.), asirqal (Eutrochium), qanqal (Cirsium), pitraq (Arctium L.) va s. kimi antropogen tasiri bildiran bitki növlari bitir. Subalp çamanliklarda bu bitkilarin miqdarinin artmasi, oradaki ot örtüyünün yem tadarükü baximindan keyfiyyatini açagi salir. Bazan, daha çox otarilmiç sahalarda qanqal, asirqal, avalik bitkilarinin amala gatirdiklari açagi keyfiyyatli tala-çamanlara da rast galinir.
Dag meça landçaft qurçagi. Azarbaycanin landçaft qurçaqlarinda ümumilikda 435 agac-kol növü, yani bütün 4300 bitki növünün 10,1 %-na bartabar oldugu L. Prilipko tarafindan iddia edilmi§dir.[18,19]. Azarbaycan meçalarinda 107 agac, va 288 kol bitkisi qeyda alinmiçdir ki, bunlarin da aksariyyati tadqiq olunan Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinda rast galinir. Agac növlarinin 41-nin hündürlüyü 20 m-dan yüksak olan hündürböylu agaclara, 34 növ ortaboylu (10 - 20 m-lik) va 32 növ isa qisaboylu (2 - 10 m) agaclara aiddir. Kol növlarinin 167-si boyu 1 m-dan hündür, 121-i isa 1 m-dan qisadir. öraziya introduksiya yolu ila gatirilacak agaclarda ortaboylu va kollarda isa qisaboylu növlara daha çox üstünlük verilmasi maqsadauygun hesab edilir.
Geoloji keçmiçda Azarbaycan arazisinin bazi malumatlara göra 60 %-ni [17] meça va kol formasiyalari tuturdu. Hal-hazirda Respublika arazisinin 11 % ni tutan meça kolluqlarinin optimal göstaricisi, aslinda 3 dafa artiq, 33 %-a qadar olmasi qanunauygun idi. Azarbaycanda müayyan edilan 107 agac növlarindan 36 növü edifikatorlar olub landçaftyaradici xaraktera malikdir. Kiçik Qafqazin Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalari Azarbaycan landçaftlarinda bitan agaclarin 29 va kollarin 118 növü ila saciyyalanir.
Kiçik Qafqazin Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinda 600 - 1000 m-lik saviyyada yayilan alçaqdagliq meçalarda asas edifikator bitki iberiya palidi va valasdir. Orta dagliq qurçaqda (1000 -1600 m) an çox yayilan landçaftyaradici agac növlari fistiq va valas, nahayat 1600 m-dan yüksakda olan yamaclarda çarq palidi yayilmiçdir. Qubadli va Zangilan rayonlari arazisinda Araz palidina da rast galinir. Meçalarda ara sira köyrü§ agaclarina, kollardan göyam, alça, yemiçan, azgil, findiq, zogal, itburnu va s. rast galinir. Qarabag silsilasinin canub va canub-çarq hissasinin iqliminda aridlaçma tamayülü baç verdiyindan burada seyrak meçalik va agacliqlar daha çox yayilmiçdir [22]. Bela seyrak meçaliklarda ardic, yemiçan, qaratikan, itburnu kollarinin miqdari digar arazilardan xeyli üstündür.
Qarabag silsilasinin canub-qarb hissasinda ardic va qaratikan kolluqlari 1000 m-lik saviyyaya qadar yüksakliklarda alçaqdagliq meçalarin asas bitki örtüyünü taçkil edir. §arqi Zangazurun Zangilan va Cabrayil rayonlarinin Arazyani maili düzanlik arazilarda qaratikan va ardic kollari ila yanaçi ara-sira palid, valas va çöl ot bitkilarindan ibarat çiblaklar yayilmiçdir. Burada 1000 m-dan taxminan 1200 m -a qadar hündürlüklarda Araz palidinin üstünlük taçkil etdiyi va ardic, qaratikan,
yemiçan, azgil, topulga, baçinagaci va s. kollar bitan meçalar yerlaçir. Bu meçalar seyrak oldugundan dag çöllarina aid olan ot bitkilari da geni§ yayilmiçdir.
Dag çôllari landçaftlari. Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinda canub ekspozisiyali orta dag meçalari içarisinda adalar çaklinda ara-sira izlanilir. öksar dag çöllari landçaftlarinda bitki örtüyünün tarkibinda qaratikan kollari va yaxud digar kserofit kollar yer alir. Bitki örtüyü torpagin üst qatini tamamila örtsa da çim qati çox da qalin olmur va yuyulmaga qarçi davamsizliq göstarir.
Aran arazilarin meça landçaftlari. Qarabag bölgasinda Tartarçayla Qarqarçay arasinda tarixan mövcud olmuçdur. Buradaki sarmaçiqli palid-qaragac assosiasiyasina aid sarin bulaqlar axan six meçalarda çoxlu quçlar va heyvanlar ya§ami§dir. Bu meçalarda palid va qaragac agaclari ila yanaçi yalanqoz, qovaq, damirqara, qizilagac va söyüd agaclari, meçaalti örtükda isa alçaq boylu agac va kollar - armud, nar, yemiçan, zirinc, murdarça va s. bitmasi malumdur. Seyrak me§a landçaftlari olan sahalarda müxtalif ot bitkilarinin yayilmasi üçün alveriçli çarait olmuçdur.
Yarimsahra landçaft bitkilari Azarbaycanin quru subtropik iqlim-ekoloji çaraitli, 200 - 300 m hündürlüya malik olan bütün dagatayi düzanlik va yüksakliklarinda yayilmiçdir. Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinda da uygun iqlim-ekoloji çarait arazinin §arq va canub-§arq hissasindaki Gayan, inca va Harami düzlari üçün saciyyavidir. Yarimsahralar üçün saciyyavi ot bitkisi yovçan hesab olunur. Yovçanin adi, aci, iyli, meyer, sivers, çin va s. növlari (bazi malumatlara göra Azarbaycanda 12 növü bitir) çox vaxt yovçan-qaragan, yovçan-sirkan, yovçan-gangiz kimi müxtalif assosiasiyalarda bitir. Yarimsahralarin yovçanli landçaftlarda ot örtüyünün miqdari 6 - 9 s/ha hesab edilir ki, bunlarin da 5 - 6 s/ha kütlasi heyvanlarin yemi kimi istifada olunur.
Çala-çaman landçaft komplekslarinda yer sathinda birinci növbada çayir (Cynodon) bitkisinin six örtüyü formalaçir. Torpaqlarin mineral tarkibindan asili olaraq bela komplekslarda biyan (Glicyrrhiza L.), davaotu (Corispermum L.), davaayagi (Limonium Mill) va s. bitkilari da çayirla birlikda bitki örtüyünü taçkil edir. Bazi arazilarda bu bitki assosiasiyasina rütubatliya davamli Soviç yoçan bitkisi da qoçulur. Rütubatlanmanin bir qadar da artmiç oldugu sahalarda tadrican alçaqboylu qamiçlar (Pharaqmites Trin) da i§tirak edir. Bazi rütubatlanmi§ sucaq sahalarda 1 m-dan hündür olan six biyan gancalliklarina da rast galinir. Qarabagin aran arazisinda, Agcabadi va Agdam rayonlari arazisinda çala-çamanliklardaki Ergi qobularinda ot bitkilari ila yanaçi hündürlüyü 5 m-a çatan qargiliq da inkiçaf edir.
Landçaftlarin barpasinda meliorasiya tadbirlari ilk növbada madan va sanaye sahalarinda, habela tikinti naticasinda pozulmuç torpaqlar va mahsuldar olmayan eroziyaya ugramiç torpaqlarda aparilir. Birinci marhala hazirliq marhalasidir. Burada pozulmuç landçaft torpaqlarinin tadqiqi va tiplarinin daqiqlaçdirilmasi, onlarin tabii çaraitinin xüsusiyyatlarinin öyranilmasi yerina yetirilir. örazinin geoloji quruluçu, süxurlarin tarkibi, bioloji rekultivasiya va digar istifada növlari ^ün yararliligi, hidrogeoloji çaraitin dinamikasinin proqnozlaçdirilmasi da bu marhalada icra olunur. Birinci marhalada ham da torpaqdan sonraki istifada istiqamatlarinin müayyan edilmasi, texniki-iqtisadi sanadin tartib edilmasi, i§ layihalari va planlarin asaslandirilmasi va s. i§lara diqqat yetirilir.
Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinin 100 m-dan - 300 m-a qadar olan saviyyali düzanlik arazilarindaki bo§ sahalarda çoxtoxumlu adi yov§an (Artemisia Vulgaris L.) növünün biokütlasini artirmaq mümkündür. Hamin arazilarin bozqirla§mi§ §abalidi torpaq sahalarinda ham da, bu tipli torpaqlar ^ün edifikator hesab edilan pencar (Amaranthus L.) ot bitkisinin artirilmasi maqsadauygundur. Bu yolla, ham ot örtüyünün biokütlasinin artirilmasi ila sahralaçmaya qar§i müayyan qadar mübariza aparmaq va ham da hamin rayonlarda mal-qara ^ün yem ehtiyatinin artirilmasina qisman nail olmaq mümkündür.
Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinin müxtalif torpaq tiplarinda farqli fiziki-kimyavi xüsusiyyatlara malik olmasi buradaki landçaftlarin biogeokimyavi xüsusiyyatlarinda da ifada olunacagi §übha dogurmur. Biz, §aki-Zaqatala bölgasinda olan bir sira torpaq növlarinda (azotla zangin va kasib, tur§, qalavi, ahangli, qumlu, gilli, quru, rütubatli, bataqlaçan, barkimiç, agir metallarla zangin va s.) sahralaçma prosesinda bir sira biogeokimyavi qanunauygunluqlari müayyan etmiçik [23-26]. Alinan naticalari bu bölgada uygun torpaq növlarina malik landçaft tiplarinda tatbiq etmayi müayyan xüsusi hallari nazara almaqla zaruri hesab edirik.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Qarabag va Çarqi Zangazur bolgalarinda pozulmuç landçaftlarin barpasinda istifada edilacak edifikator bitkilar.
Landçaftyaradici bitkilarin torpaqlarin munbitlik daracasina uygun olaraq yayilmasi.
1. iberiya palidi (Quercus îberica L.) - har iki yamacda 600 - 1200 m (§u§a, Qubadli, Xocavand va Tartar rayonlarinda).
2. Qafqaz cir xurnasi (Diospyros Lotus) - §imal yamacda 600 - 900 m (Laçin, Kalbacar, §u§a, Xocali, Qubadli, Xocavand va Tartar rayonlarinda) va canub yamacda 800 m - 1500 m (Çu§a, Xocali, Qubadli, Xocavand, Tartar, Zangilan, Cabrayil rayonlarinda). (Çakil 1)
3. Qafqaz xurmasi (Diospyros Gaucases) - canub yamacda 500 - 800 m (Zangilan va Cabrayil rayonlarinda)
4. Yov§an (Artemisia L.) 100 - 300 m (Zangilan, Cabrayil, Agdam, Fuzuli rayonlarinda)
5. Rodedendron (Rhododendron) 1800 - 2100 m (Kalbacar, Laçin rayonlarinda).
6. Tut toxmaçarlari (Morus) - §imal yamacda 500 - 800 m (Qubadli, Xocavand, Tartar rayonlarinda).
7. Zirinc (Berberidaceae) - §imal yamacda 500-800 m (Xocavand, Tartar), canub yamacda 300-500 m (Xocavand, Tartar, Zangilan, Cabrayil, Agdam rayonlarinda).
8. Saragan (Cotinus Adans) - canub yamacda 200 - 500 m (Agdam va Fuzuli rayonlarinda).
9. Faseliya (Phacelia) - canub yamacda 100 - 800 m (butun bozqirlaçan arazilarda)
§akil 1. Qafqaz cir xurmasi (Diospyros lotus)
Natica. Qarabag va Çarqi Zangazurun landçaft qurçaqlarinda biomuxtalifliyin asas gostaricilari an çox xarici ekzogen tasirlara hassas olan subnival landçaft qurçaginda va an çox bitki zanginliyina malik olan subalp çamanliklarda ozunu biruza verir. Subnival landçaft qurçagina aid olan bitki ortuyu asasan 3500 m-a yaxin hundurluk arazilarda tasaduf edilan qayaliq sahalarda yayilmiçdir.
Subalp çamanliklarda asas ot bitki novlarinin sayi va biokutlasi olduqca çoxdur. Bu bitkilar içarisinda avalik, quzuqulagi, asirqal, qanqal, pitraq va s. kimi bitki novlari bitan va antropogen tasiri bildiran açagi keyfiyyatli tala-çamanlara da rast galinir. Bu bitkilarin miqdarinin artmasi, yaqin ki, nisbatan qarçiliqli raqabata davam gatirmayan bitkilarin siradan çixmasina sabab olur va ham da oradaki ot ortuyunun yem tadaruku baximindan keyfiyyatini açagi salir.
Landçaftlarda biomuxtalifliyin yaranmasi uçun an asas §art suxurlarin litoloji tarkibi hesab edilir. §aki-Zaqatala bolgasinda biomuxtalifliyin yaranmasi uçun asas §art biogeomorfosenoz arazisinda tarkibinda Ca, Mg va K olan, ahang daçlari, qara gil çistlari, polimikt qum daçlarinin, maqmatik suxurlardan bazalt va qranitlarin i§tirak etmasi zaruri hesab edilir.
ÖDÖBiYYAT SiYAHISI:
1. Azarbaycan Respublikasinin land§aft xaritasi. (2014 - 2017).
2. Budaqov В.Э., Land§aftlar, Azarbaycan Milli Ensiklopdeiyasi, Baki, 2007, sah. 24-28.
3. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A. §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinin biogeokimyavi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science". Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 27 декабря 2022. с - 301-307.
4. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin land§aft qur§aqlarinda biogeokimyavi proseslarinin saciyyavi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science". Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 января 2023. ст. 506515.
5. Mustafabayli H.L. Land§aft§ünasliq terminlarinin qisa izahli lügati. §aki, Kaskad, 2019. 213 s.
6. Mustafabayli H.L. Biocografiyadan qisa izahli lügat. §aki, Kaskad, 2017. - 116 s.
7. Mustafabayli. H.L. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii cografi alami-problemlar-§aki Regional Elmi Markazi. Tarixa 9evrilan 40 il. Baki."Apostrof" 2012. sah. 68-120
8. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinda kimyavi tarkib müxtalifliyinin ekocografi amillardan asililigina dair. "Heyvandarligin müasir problemlari va innovativ konsepsiyalar" Beynalxalq Elmi-praktik konfrans. 22-24 dekabr 2021. s. 268-273.
9. Mammadov C. i., Shukurlu Y.H., Azizov F.Sh., Mustafabeyli H.L., Aliyev Q.M. The natural biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. Aqraren Universitet Plovdiv. 2016. 5 - 9.
10. Mustafabayli H.L., Latifov E.K., Rahimov Y.R., Agabalayev Q.M., Süleymanov U.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin land§aft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari. AMEA §aki REM matbaasi. 2020. sah. 372
11. Mustafabayli H. L., Land§aftlarin diaqnostikasinda biogeokimyavi göstaricilarin tatbiq edilmasi. Международный научно-практический журнал. "Endless Ligth in Science". Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 января 2023. c. 474-491.
12. Mustafabayli H. L. Arid va humid tipli biogeosenozlarin land§aft diaqnostik va biogeokimyavi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science". Наука о Земле, Алматы, Казахстан, 20 февраля 2023. ст. 457-469.
13. Мустафабейли Г. Л. О биогеохимических свойствах горных пород, ила и растений, распространённых на южном склоне Большого Кавказа. Международный научно-практический журнал. "Endles Light in Science" Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 марта. 2023, c. 255-265.
14. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A. Biogeomorfosenozlar va onlarin saciyyavi biogeokimyavi va land§aft-ekocografi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endles Light in Science" Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 марта. 2023. c. 274-281.
15. Мустафабейли Г.Л., Кахраманов М.А. Биогеохимическая характеристика типов почв Шеки -Закатальского района Азербайджана. Материалы Международной научно-практической конференции. 17-18 марта 2023 г. Грозный. с. 248-254.
16. Мустафабейли Г.Л. Геохимико-географические факторы влияющие на биогеохимический круговорот химических элементов в биогеоценозах Шеки - Закатальского района Азербайджана. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science" Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 25 апреля 2023. с. 549-560.
17. M.A.Müseyibov. Azarbaycanin fiziki cografiyasi. Baki, "Maarif" 1998. s. 398.
18. Прилипко Л.И. Растительный покров Азербайджана. Баку : Элм, 1970. - 170 с.
19. Прилипко Л.И., Гулисашвили В.З., Махатадзе Л.Б. Растительность Кавказа. — М. : Наука, 1975. - 233 с.
20. Салаев М.Э. Почвы Малого Кавказа ( В пределах Азербайджанской ССР). Изд.-во. АН Азерб. ССР. Баку. 1966, - 329 с.
21. Шакури Б.К. Почвенный покров, биологическая продуктивность горных земель Азербайджана и влияние экзогенных и антропогенных факторов но морфогенетические особенности почв и параметры их продуктивности. Баку. 2012. c. 576.
22. Mustafabayli H.L. Qarabag arazisinda olan su resurslari va onlardan samarali istifada edilma yollarina dair. "i§galdan azad olunmuç arazillarda fh risklari" Onlayn konfrans. Baki. Azarbaycan Memarliq inç.Univ. 2021. s. 147-148.
23. Mustafabayli H. L., Rahimov Y.R. §aki-Zaqatala bölgasinin bazi landçaft növlarinin reqressiv ekocografi tazahürlari va onlarin aradan qaldirilmasi yollari. Cografiya va tabii resurslar № 3(15). 2021. s. 11- 18.
24. Mustafabayli H.L., Qahramanov M. A., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin landçaft qurçaqlarinda intensivlamakda olan sahralaçmanin biogeokimyavi üsullarla tadqiqina dair. §u§a va atraf arazilarin biomüxtalifliyi, torpaq va su ehtiyatlari: Galacaya baxi§. Beynalxalq konfrans. 22-24 sentyabr 2022. Baki. Sah - 255.
25. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A. §aki-Zaqatala bölgasi arazisinda biomüxtalifliyin reqressiv landçaft dinamikasi va sahralaçma proseslari ila alaqalari. §u§a va atraf arazilarin biomüxtalifliyi, torpaq va su ehtiyatlari: Galacaya baxi§. Beynalxalq konfrans, 22-24 sentyabr 2022. Baki. Sah - 65.
26. Mustafabayli H.L., Agabalayev Q,M., Rahimov Y.R., Hüseynova S.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala iqtisadi-cografi rayonunun landçaftlarinin ekocografi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science" Географические науки, Алматы, Казахстан. 28 октября 2022. с. 303-311.
