Научная статья на тему 'ПЁТР I НИНГ “ШАРҚИЙ СИЁСАТИ”: МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАРИХИГА ДОИР'

ПЁТР I НИНГ “ШАРҚИЙ СИЁСАТИ”: МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАРИХИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Адилов Ж.Х.

Ҳозирда Марказий Осиёда ҳавфсизликни таъминлаш минтақадаги давлатлар ва ушбу минтақада ўзига хос манфаатларга эга бўлган давлатларнинг геосиёсий ҳаракатларига боғлиқдир. Марказий Осиёдаги ҳозирги геосиёсий жараёнларни тушуниш ва бу орқали минтақадаги давлатлар ҳавфсизлигини таъминлаш учун бу ердаги геосиёсий жараёнларнинг тарихини тадқиқ этиш лозим.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПЁТР I НИНГ “ШАРҚИЙ СИЁСАТИ”: МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАРИХИГА ДОИР»

ПЁТР I НИНГ "ШАРКИЙ СИЁСАТИ": МАРКАЗИЙ ОСИЁДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАРИХИГА ДОИР

Адилов Ж.Х.

катта илмий ходим, УзР ФА Миллий археология маркази https://doi.org/10.5281/zenodo.11174844 Х,озирда Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш минтакадаги давлатлар ва ушбу минтакада узига хос манфаатларга эга булган давлатларнинг геосиёсий харакатларига богликдир. Марказий Осиёдаги хозирги геосиёсий жараёнларни тушуниш ва бу оркали минтакадаги давлатлар хавфсизлигини таъминлаш учун бу ердаги геосиёсий жараёнларнинг тарихини тадкик этиш лозим.

Минтакада хрзирда Россия, АКШ, Хитой, ЕИ давлатлари каби глобал устунликка интилувчи давлатлар ва регионал устунликка интилаётган Эрон, Туркия, Х,индистон, Покистон, Япония, Жанубий Корея сингари давлатларнинг манфаатлари у ёки бу даражада тукнашганлигини куришимиз мумкин [15, 33]. Шу уринда ушбу давлатларнинг баъзилари улкада узининг геосиёсий манфаатлари билан янги "уйинчи"лардир. Минтака узок вакт мобайнида Хитой, Россия ва Британия империяларининг геосиёсий манфаатлари тукнашув майдони булиб келмокда [10, 362]. Айнан, Россия ва Буюк Британиянинг Маракзий Осиё учун олиб борилган геосиёсий кураши жуда фаол ва якол тарзда олиб борилган. Бу кураш "Катта Уйин" атамаси билан номланган. "Катта Уйин" ёки "Буюк Уйин" (Great Game) атамасини илк бор Артур Конноли Британия ва Россия империясининг Марказий Осиёда гегемонлик учун стратегик ракобатига нисбатан куллаган эди. Кейинчалик бу атама Буюк Британиянинг Осиёга мустамлакачик юришларини тасвирлаган адиб ва сайёх Редиярд Киплингнинг ёзувчилик махорати таъсирида кенг таркалади [19, 77]. "Катта Уйин" хозирги кунда хам давом этаётган булиб, хозирда унинг факатгина "уйинчилари" бирмунча узгарган холос. Хусусан Иккинчи жахон урушидан сунг геостратегик ракобатда Буюк Британия урнини А^Ш эгаллади [19, 78]. Шунингдек, минтакада глобал ва регионал устунликка эришишга интилаётган бошка янги "уйинчилар"ни пайдо булишини кузатишимиз мумкин. Куплаб олимлар анъанавий тарзда "Катта Уйин"ни Х1Х-ХХ аср бошида Россия ва Британия империясининг Мараказий Осиёдаги ракобати эканлигини ва у Х1Х асрда бошланганлигини таъкидлашади. Аслида эса бу йирик "уйинчиларнинг" фаолияти XVIII асрнинг бошиданок бошланганлигини куришимиз мумкин.

Бу жараёни Россия мисолида курадиган булсак, Россия империясининг Марказий Осиёга нисбатан геосиёсий дастури ва уни айнан XVIII асрдаёк амалга оширилганлиги кузатилади. Бу дастурни вужудга келиши эса бевосита Роиссия императори Пётр I нинг "Шаркий сиёсати" билан богликдир. Пётр I шаркка силжиш йуналишида рус хукуматининг анъанавий сиёсатини давом эттирса-да, [18, 75] бу масаласида алохида, узига хос сиёсат куллаганлиги хам маълум . Бу сиёсат тарихда Пётр I нинг "Шаркий сиёсати" деб аталиб, унинг мохиятини Шаркка каратилган бир канча максад ва вазифалар тизими ва уларни хал этишга доир харакатлар ташкил этар эди [8, 6]. Гарчи XVIII асрнинг биринчи чорагида рус ташки сиёсатининг асосий эътибори Болтик денгизига чикиш учун булган курашга каратилган булса-да, Пётр I хукумати уша даврданок Шаркка катта эътибор каратар эди [9, 66].

Зеро, бу сиёсатни юзага келиши бежиз эмас эди. Чунки, Пётр I пайтида Россиянинг Шарк сиёсати жануб ва жануби-шаркка мулжалланган устуворликлари билан янада аникрок киёфа ва яхлитлик касб эта бошлади [7, 29]. Пётр I ушбу вазиятни тугри бахолай олди, Россиянинг талай кучларини Шаркдаги геосиёсий манфаатларни таъминлашга сафарбар этди ва Россиянинг Шарк масаласи буйича узига хос доктринасини ишлаб чикди.

Бу жараённи тарихчи Н.И. Павленко куйидагича таъкидлайди: "Пётр I нинг шарций сиёсатида турт мацсад ёки йуналиш яццол кузга ташланиб туради. Улардан бири, миш-мишларга цараганда табиий цазилмаларга бой, биринчи галда олтин ва кумушга сероб Урта Осиёга ёриб киришга интилиш билан боглиц. Иккинчи, йуналиш Кавказорти ва Эрондир. Бу ерда шойи ва хомашё савдосини Европага Усмонли империяси уудуди орцали утувчи анъанавий йулдан Россия орцали утадиган йулга олиб утишга уаракат цилинган. Учинчи йуналиш дастлабки икки йуналишнинг давоми уисобланиб: Урта Осиё ва Кавказортида царор топгандан кейин эртакнамо -Хиндистонга етиш учун жануб томон силжишда давом этиш лозим булар эди. Ниуоят, подшо, хусусан, икки мамлакат уртасидаги муносабатларни йулга цуйган Нерчинск шартномаси тузилгандан кейин Хитой билан савдо алоцаларига алоуида цизициш билан царади" [17, 427], бу уз навбатида туртинчи йуналиш булиб хизмат килар эди. Бу йуналишлардан шуни куриш мумкинки, Пётр I нинг максади: Осиё китъасининг энг мухим геосиёсий нукталарда назорат килиш оркали бутун Осиёнинг катта табиий ресурслари ва савдо салохиятини Россиянинг геосиёсий манфаатлари йулида хизмат килишга йуналтириш эди.

Биринчи йуналиш яъни, Марказий Осиёда мустахкам урнашиш Пётр I учун нафакат табиий бойликлари жихатида балки, китъанинг марказий

нуктасига эгалик килиш ва учинчи йуналишга етишиш йулида мухим ахамият касб этар эди. Ушбу йуналишнинг олдида турган вазифаси эса, биринчи навбатда Каспий денгизини эгалланиши эди[4, 481]. Учинчи йуналиш жуда мухим эди. Зеро, уша даврда Пётр I Санкт-Петербургдан Волга дарёси оркали Амударёдан Х,индистонга йул топишни максад киларди [13, 3]. Бу макасадларга эришиш учун Пётр I 1714-1717 йилларда Мраказий Осиёга узокни кузлаб уюштирилган мустамлакачилик юриши - княз Александр Бекович-Черкасский бошчилигидаги харбий юришини юборади [1, 52-54; 2, 47-61]. Айнан Бекович-Черкасский юриши амалда "Катта Уйин"да Россиянинг биринчи кадами булади. Ушбу юришдан бошлаб "Катта Уйин" амалда бошланди деб, хисоблаш мумкин.

А. Бекович-Черкасский юриши тарихчи ва бошка тадкикотчилар томонидан Россиянинг "Катта Уйин"даги биринчи кадами сифатида таъкидланади. Мисол учун, инглиз Питер Хопкирк Пётр I нинг Марказий Осиёдаги фаолиятини "Катта Уйин"нинг дебочаси сифатида эътироф этади ва бу фикрини "Буюк Пётрнинг васиятномаси" оркали асослашга харакат килади [21, 47-49]. Гарб тарихшунослигида мавжуд булган "Буюк Пётрнинг васиятномаси"га [16, 406] нисбатан танкидий фикр билдирса-да, унинг авлодларини Х,индистон ва Константинопол сари якинлашиб келганлари "васиятномада" кайд этилган Россиянинг дунёни эгаллашига уриниш [21, 49] деб, билади. Россиялик сиёсатшунос Михаил Леонтьев дархакикат, Пётр I нинг шаркка нисбатан амалий харакатлар уюштирганлигини тан олади [14, 14]. Шунингдек, Пётр I нинг Марказий Осиёдаги геосиёсий максадларини бошка сиёсатшунослар хам таъкидлайдилар. Россиялик геосиёсат мутахассислари ва сиёсатшунослар Пётр I нинг Марказий Осиё ва Каспийга интилишини Рус давлати узининг географик чегаралари ва геосиёсий салохияти даражасига етишиши деб бахолайдилар [11, 36-37; 3, 24].

Шу уринда бир тарихий фактга алохида эътибор беришимиз лозим. Пётр I нинг ушбу режалари унинг узи учун амалга ошмаган режа булиб колган булса хам, уни ворислари учун хакикий доктринага айланади. Буни биз Пётр I нинг ворислари айнан у ишлаб чиккан йуналишларда огишмай харакат килиб, бу йуналишларни деярли хаммасини уз таъсир доираларига киритиб олганликларини курамиз.

Ушбу йуналишлар ичида энг мухими ва уша даврда амалга ошириш имкониятининг реаллиги даражаси буйича энг юкори уринда турувчи йуналиш бу шубхасиз, Марказий Осиё йуналиши эди. Чунки ушбу йуналишнинг мухимлиги дастлаб улканинг табиий ресурсларга бойлиги билан асосланса, иккинчи тарафдан улканинг эгалланилиши билан Пётр I узининг

азалий орзуси булган Х,индистонга чикиши мумкин эди. Бу Россиянинг Марказий Осиёга кириб келишида унинг улкада узига хос иктисодий ва геосиёсий максадларга эга эканлигини курсатади. Пётр I давридан бошлаб рус давлати Марказий Осиёдаги олтин конларига кизикиш билдира бошлади [5, 12]. Хусусан, рус тарихчиси Н.Г. Устрялов: "Пётр I анчадан бери шарц масаласи буйича, яъни Россия Европанинг бошца давлатларидан кура Осиёнинг бой давлатлари билан савдо алоцаларидан фойда олиши мумкинлиги тузрисида цайзурар эди. Айницсау Хиндистоннинг шарцига йул очишни истар эди" [20, 127], - деб, таъкидлайди. Пётр I Х,индистонга Эрон, Марказий Осиё хатто денгиз оркали Мадагаскардан кириб боришга уринса-да, аммо ^индистонга олиб борадиган энг киска йул Марказий Осиё оркали утишини билар эди [18, 77].

Хуш, Пётр I шундай доктринани ишлаб чиккан экан нега унда бу доктринани амалга оширилиши салкам 150 йилгача оркага сурилиб кетди? Табиийки бунда аввало Россиянинг уша пайтдаги халкаро майдондаги геосиёсий урни, уни Гарб билан булган муносабатларини хам инобатга олган холда кузатадиган булсак, бу саволга жавоб ойдинлашади. Россиянинг ушбу даврда, яъни XVIII асрнинг узида Шаркдан кура Гарбга эътибор каратиши Россия учун манфаатлирок эди. Пётр I ва унинг ворислари XVIII асрда Россия учун бу икки йуналишдан "танловнинг мукобил кийматини" танлашга мажбур булишади. Танлов Россия учун купрок фойдалирок булган Гарб фойдасига булди. Натижада бутун XVIII аср Россиянинг асосий харбий, дипломатик кучлари Гарбга ташланди. Хусусан, Европага чикиш учунгина Россия Болтик ва Кора денгиз йуналишларида XVIII асрнинг узида шведлар билан 3 марта, Усмонли турклар билан 5 марта урушлар олиб борди [6, 108-109]. Ушбу урушлар Пётр I ва ундан кейинги даврда уни ворисларини эътиборини Гарбга каратди. Пётр I хукумати бошка масалалар билан банд булса хам, унинг эътиборини Марказий Осиё масаласи узига жалб этар эди [9, 71]. Зеро, Пётр I Шарк масаласини хал этиш учун Шимолий уришни тугашини кутар эди [16, 405]. Демак, унинг Шаркий сиёсатининг кенг куламда амалга оширилмаганлигини юкоридаги сабаблар билан асослаш мумкин.

Хулоса сифатида таъкидлаш мумкинки, Пётр I нинг "Шаркий сиёсати" узок даврларга Россиянинг Шарк масаласи буйича асосий доктринаси булиб колди. Пётр I даврида бу сиёсатни Марказий Осиёда амалга оширилишини княз А. Бекович-Черкасский ва подполковник И.Д. Бухголц юришлари мисолида куришимиз мумкин. Пётр I нинг бундай юриш, гоя, гипотезалари Россиянинг булажак максадларини белгилаб берган эди [16, 407]. Унинг бундай гояларидан бири - Х,индистонга чикиш гояси ва "Шарк сиёсати"

кейинчалик унинг авлодлари учун ташки сиёсатда дастуруламал вазифасини утади. Пётр I нинг Марказий Осиёга эгалик килиш гояси ва Х,индистонга чикиш режаси унинг авлодлари томонидан "хайратланарлик даражада узокни кура билиш" [22, 118] кобилияти деб бахоланди ва кейинги даврларда бу сиёсатни хаётга тадбик этиш борасида катор харакатлар амалга оширилди [23, 242-249; 24, 223-232; 25, 140-144] ва бу харакатлар бевосита Британия билан булган "Катта Уйин"нинг асосий боскичи булди. Кейинчалик XVIII асрда Британия хам уз навбатида хали XVII асрда асос солинган Ост-Индия компаниясининг тобора шимолга яъни Марказий Осиё томонга кириб бориши ва Россия билан геосиёсий тукнашуви "Катта Уйин"ни тугал куринишига ва

XIX асрда классик геосиёсий тукнашувга айланганлигини куришимиз мумкин. Ушбу "Катта Уйин" хали хам давом этмокда. Зеро, Редиярд Киплинг таъкидлаганидек: "Катта Уйин факат хамма вафот этгандагина тугайди" [12, 223].

Адабиётлар:

1. Адилов Ж.Х. Александр Бекович-Черкасский экспедициясининг Хива - Россия муносабатларида тутган урни// УзМУ хабарлари. 2013. Махсус сон. Б. 52-54.

2. Адилов Ж.Х. Экспедиция Александра Бековича-Черкасского в Среднюю Азию: историографическая динамика// "O'zbekiston tarixi" журнали. 2014, №4. С. 47-61.

3. Алексеева И.В, Зеленев Е.И., Якунин В.И., Геополитика России. Между Востоком и Западом. СПб., 2001.

4. Брикнер А.Г. История Петра Великого. М., 2005.

5. Бубнова М.А. Добыча полезных ископаемых в Средней Азии в XVI -

XX вв. М.: Наука, 1975.

6. Горинов М.М., Горский А.А., Данилов А А. и др. История России с древнейших времен до начала XXI века. М.: Дрофа, 2005.

7. Гуломов X.F. Урта Осиё ва Россия. Тошкент: Университет, 2007.

8. Гуломов X.r. Средняя Азия и Россия: истоки формирования межгосударственных отношений (начало XVIII века). Ташкент: Университет, 2005.

9. Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной в XVII первой половине XIX в. М.: Наука, 1979.

10. Дергачев В.А. Геополитика. М., 2004.

11. Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. Геополитика Каспийского региона. - М.: "Междунар. отношения,". 2003.

12. Киплинг Р. Ким. М.: Высшая школа. 1990.

13. Княжецкая Е.А. Судьба одной карты. М.: Мысль, 1964.

14. Леонтьев М. Большая игра. M.: ACT; СПб.: Астрель-СПб, 2008.

15. Мирзаев Р. Геополитика нового шелкогого пути. М.: Известия. 2004.

16. Молчанов Н.Н. Дипломатия Петра первого. М.: Международные отношения, 1984.

17. Павленко Н.И. Петр Великий. М., 1990.

18. Россия и Индия. М.: «Наука», 1986.

19. Сафоев С.С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. Тошкент: 2005.

20. Устрялов Н. Русская Истор1я. 3 часть. СПб., 1839.

21. Хопкирк П. Большая Игра против России Азиатский синдром. / Пер. с анг. И.И. Кубатько. М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2004.

22. Чихачевъ П. Записка о возможности осуществлешя Росшей экспедицш в Индш. // Сборникъ географическихъ, топографическихъ и статистическихъ матер1алов по Азш». Выпускъ XXIII. СПб., 1886.

23. Адилов Ж.Х., ^амраев С.А. Марказий Осиё хонликлари ва Россия империяси муносабатлари тарихига оид мухдм архив манбалари х,акида // O'zbekistonda raqamli arxivlar: yutuqlar va muammolar. xalqaro ilmiy-amaliy anjumandagi maqolalar tо'plami. Toshkent: Bookmaniy print, 2023. Б. 140-144.

24. Hamraev S.A. Historiography of the mission of A.F. Negri that has been sent by the Russian Empire to the Emirate of Bukhara // International Journal on Integrated Education. July, 2023. Volume 6, Issue 7. Pp. 223-232.

25. Хамраев С. Марказий Осиёда "Катта уйин": XIX асрнинг биринчи ярмидаги геосиёсий жараёнлар ва бугун // "Глобал жараёнлар ва уларнинг Марказий Осиёга таъсири" мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани. Тошкент, ЖИДУ, 2022. Б. 242-249.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.