Научная статья на тему 'ЯҚИН ШАРҚ МИНТАҚАСИДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРДА ХИТОЙНИНГ ИШТИРОКИ'

ЯҚИН ШАРҚ МИНТАҚАСИДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРДА ХИТОЙНИНГ ИШТИРОКИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
624
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Яқин Шарқ / Хитой ташқи сиёсати / энергетик хавфсизлик / геосиёсий блокада / ташқи куч омили / этносиёсий муносабатлар / “араб баҳори”. / Middle East / China's foreign policy / energy security / geopolitical blockade / foreign power factor / ethnopolitical relations / "Arab Spring".

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Каримов, Фарход Эркинович

Мазкур мақола Яқин Шарқдаги муркааб геосиёсий жараёнлар шароитида Хитойнинг минтақадаги манфаатлари ва сиёсатининг ўзига хос хусусиятлари, қисқа тарихи, минтақа давлатлари билан муносабатлари таҳлили келтирилган. Шунингдек, Хитойнинг Яқин Шарқдаги геоиқтисодий манфаатларини таъминлаш бўйича ҳаракатлари, Хитойнинг минтақадаги АҚШ ва ғарб давлатлари рақобат муносабатлари ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHINA'S PARTICIPATION IN GEOPOLITICAL PROCESSES IN THE MIDDLE EAST REGION

This article presents an analysis of the characteristics of China's interests and policy in the region, its brief history, and its relations with the countries of the region in the context of complex geopolitical processes in the Middle East. China's efforts to secure its geo-economic interests in the Middle East, China's competitive relations with the US and Western countries in the region are also covered.

Текст научной работы на тему «ЯҚИН ШАРҚ МИНТАҚАСИДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРДА ХИТОЙНИНГ ИШТИРОКИ»

"Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

ЯЦИН ШАРЦ МИНТАЦАСИДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАРДА ХИТОЙНИНГ ИШТИРОКИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7336592

Каримов Фарход Эркинович

Узбекистон Халкаро ислом академияси "Халкаро муносабатлари ва ижтимоий фанлар" кафедраси доценти,

сиёсий фанлар доктори elegantsirius@list.ru

Аннотация: Мазкур мацола Яцин Шарцдаги муркааб геосиёсий жараёнлар шароитида Хитойнинг минтацадаги манфаатлари ва сиёсатининг узига хос хусусиятлари, цисца тарихи, минтаца давлатлари билан муносабатлари та%лили келтирилган. Шунингдек, Хитойнинг Яцин Шарцдаги геоицтисодий манфаатларини таъминлаш буйича %аракатлари, Хитойнинг минтацадаги АКШ ва гарб давлатлари рацобат муносабатлари ёритилган.

Таянч сузлар: Яцин Шарц, Хитой ташци сиёсати, энергетик хавфсизлик, геосиёсий блокада, ташци куч омили, этносиёсиймуносабатлар, "араб ба%ори".

CHINA'S PARTICIPATION IN GEOPOLITICAL PROCESSES IN THE MIDDLE

EAST REGION

Abstract: This article presents an analysis of the characteristics of China's interests and policy in the region, its brief history, and its relations with the countries of the region in the context of complex geopolitical processes in the Middle East. China's efforts to secure its geo-economic interests in the Middle East, China's competitive relations with the US and Western countries in the region are also covered.

Key words: Middle East, China's foreign policy, energy security, geopolitical blockade, foreign power factor, ethnopolitical relations, "Arab Spring".

Х,озирги кунда Якин Шарк минтакаси узининг геосиёсий ва геоиктисодий ахамиятига кура дунёнинг мухим стратегик худудлардан бири хисобланиб, денгиз коммуникацияларининг мухим маркази, дунё маданияти учогларидан бири, улкан нефть захираларига эга худуд сифатида узок даврлар мобайнида дунёнинг етакчи давлатлари диккат марказида булиб келмокда.

Минтака уч китъа - Европа, Осиё ва Африка кесишган нуктада жойлашган булиб, Осиёнинг жанубий-гарбий, Африканинг эса шимолий-шаркий кисмларини камраб олади. Бу ердан, Форс култиги худудидан Хормуз бугози оркали ^изил ва Урта денгизга Сувайш канали оркали мухим алока ва асосий нефть ташиш йуллари утади [Гафуров 2007: 1].

Дунёнинг геосиёсий булинишида сунги пайтларда нефтни экспорт килувчи Эрон, Туркия, Саудия Арабистони, Покистон каби давлатларнинг урни ва таъсири усиб бормокда. Евроцентристик дунё тартиботининг тугаши билан Гарб давлатлари билан бир каторда янги куч марказлари пайдо була бошлади ва улар билан энди дунёнинг етакчи давтлатлари хокимияти ва таъсир кучларини булишишларига тугри келмокда. Якин Шарк ва Жанубий Африка минтакаларини ана шундай янги куч марказлари сирасига киритсак булади.

Бугунги кунда минтака давлатлари 1960 йилларда Ирок, Эрон, Венесуэла, ^увайт, Саудия Арабистони, ^атар, Индонезия, Ливия, Бирлашган Араб Амирлиги, Жазоир, Нигерия, Эквадор, Габон каби давлатлар иштирокида ташкил этилган Нефть экспорти давлатлари

ташкилоти (ОПЕК, ингл. Organization of Petroleum Exporting Countries — OPEC) аъзоси сифатида умумжахон нефть захираларининг 60 фоизидан ортигига эгалик килиб, унинг ягона сотув нархини белгиламокдалар. Биргина нефть экспортидан тушадиган бир кунлик фойда 600-700 млн. А^Ш долларини ташкил этмокда.

Агар, минтака давлатларини туризм салохияти ва кишлок хужалик махсулотларини етиштиришидаги ролини инобатга оладиган булсак, унинг жахон иктисодиётидаги урнининг канчалик катта ахамиятга эга эканлигини курсатади. Бу минтаканинг геосиёсий ва геоиктисодий урнини белгилаб, минтакадаги кескин вазиятларнинг келиб чикишини тасодифий эмаслигини англатади. Шу уринда, биз асли ливанлик инглиз тарихчиси Алберт Хоуранинг, "Агар кимда ким Якин Шаркни бошкарса, у дунёни бошкаради, ва агар ким дунё хукмронлигига харакат килмокчи булса, у албатта, Якин Шаркка кизикишга мажбурдир"[Hourani 1947: 2], деб ёзган фикрида маълум даражада хакикат ётганини таъкидлаш мумкин.

Дархдкикат, ХХ асрнинг 90 йилларида жахон геосиёсий майдонида юз берган туб узгаришлар, жумладан собик Иттифокнинг парчаланиши, икки кутбли дунё тартиботининг тугатилиши натижасида ташки кучларнинг бу худудга булган кизикиши янада ортди. Минтакада хукмронлик килиш ва унинг табиий бойликларини кулга киритиш максадида дунёнинг етакчи сиёсий кучлари уртасидаги манфаатлар ракобатнинг кучайиши бир томондан, минтака хавфсизлигига жиддий тахдид солган булса, иккинчи томондан, бу ракобат, уз навбатида, минтакадаги этносиёсий вазиятга жиддий салбий таъсир курсата бошлади.

ХХ аср бошларида Якин Шаркни булиб олиш сиёсатида инглизларга карши Россия-Франция якинлашуви кузатилган булса, Германия Якин Шаркда инглизлар каби ягона хукумронликни кулга киритишга интилди. Бу максадда немис дипломатияси Якин Шаркдаги темир йулларни куриш ва уларни бошкариш учун концессия олишга киришди.

Уз навбатида, А^Шнинг дунё нефть захираларини кулга киритиш ва жахон энергетика сиёсатини бошкариш каби олий стратегик режасини амалга оширишда Якин Шарк минтакаси ута мухим ахамият касб этади. Шундан сунг, Якин Шарк А^Шнинг хаётий мухим манфаатлари мавжуд худуд сифатида каралиб, минтакада янги нефть захираларини кидириш ишларига фаол киришилди. Унинг бу борада олиб борган сайъ-харакатлари натижасида 1946 йилга келиб, Якин Шарк минтакасида аникланган нефть захираларининг 44 фоизи А^Шнинг нефть компанияларига тегишли булди.

А^Ш ташки сиёсатининг сунгги йиллардаги Якин Шаркдаги фаолиятининг тахлили, унинг минтакада уз манфаатларини кузловчи хар кандай масала юзасидан нафакат бошка давлатларнинг, балки уз иттифокчилари манфаатларини хам эътиборга олмаган холда харакат килаётганлигидан далолат бермокда.

Россияга келадиган булсак, собик Иттифок парчалангандан кейин, Якин Шарк минтакасида уз урнини йукотган Россия, бугунги кунда минтакада уз таъсир доирасини тиклаш ва кучайтириш максадида фаол ташки сиёсат юритмокда. Буни Эронга нисбатан санкцияни куллаб-кувватламасликда ва Сурияга харбий юришларни олдини олиш борасидаги саъйи-харакатларида куриш мумкин. Умуман олганда, Хитой ва Россия (шунингдек, куплаб Европа давлатлари) Якин Шаркдаги демократиялашмаган давлатларда сиёсий ислохотларни олиб боришда Америка таъсирини кучайишига карши харакат килмокда.

Маълумки, Хитой мазкур геосиёсий жараёнларда уз энергетик хавфсизлигини кузлаган холда, Эронга нисбатан Гарбнинг босимига карши турмокда. Хитойнинг араб давлатлари, Эрон ва Туркия билан иктисодий ва энергетик алокалари самарали ривожланиб бормокда. Агарда Хитой 2007 йилда узининг энергияга булган эхтиёжларини Якин Шарк минтакаси

давлатлари хисобидан 38,7 %га кондирган булса, 2010 йилга келиб бу курсаткич 47 %ни ташкил килган. 2011 йилнинг охирига келиб Хитойнинг 18 та араб давлатлари билан товар айирбошлаш хажми 200 млрд. А^Ш долларини ташкил килган[Кризис концепции 2018: 3].

Мутахассисларнинг фикрича, "Хитойнинг Эронни иктисодий жихатдан куллаб кувватлаши Якин Шарк минтакасида А^Ш ва Хитой уртасидаги стратегик ракобатнинг мухим элементи хисобланади"[Бобкин 2014: 4].

Илгари Хитойнинг мазкур минтака давлатлари билан муносабатлари факат иктисодий ва харбий сохага йуналтирилган булса, хозирда ижтимоий-маданий йуналишга хам алохида эътибор каратмокда. Хитой хозирда узининг тили ва маданиятини оммалаштириш буйича минтакада бирмунча натижаларга эришган [Howeidy 1990: 5].

Пекин университети профессори Ву Бингбинг таъкидлашича, А^Ш ва Россиядан фаркли уларок Хитой Якин Шаркдаги жараёнларга таъсир курсатишга харакат Kилмайди[Howeidy 1990: 5]. Шунинг билан бирга Пекин БМТда Сурия хукуматини куллаб кувватлайди, Эрон билан энергетика йуналишида хамкорликни ривожантириб келмокда хамда Фаластинни химоя килади. Шунингдек, Хитой мазкур минтакадаги йирик давлатлар билан барча сохаларда алокаларни ривожлантиришга харакат килиб келмокда.

Гап шундаки, сунги йилларда А^Ш Хитойни "геосиёсий блокада" килишга уриниб келмокда. Бу жараёнда Якин Шарк минтакаси алохида ахамият касб этади. Вашингтоннинг Хитой билан хамкорлик килаётган минтакада давлатларининг хар бирига сиёсий босим утказиб келиши хам тасодифий эмас. Буни биз минтакадаги можароларнинг географиясида хам сезишимиз мукин.

Бунинг исботи сифатида 2011 йилнинг апрелида Эронда А^Ш молия вазирининг собик уринбосари Пол Крейг Робертснинг ОАВга берган интервюсини мисол килишиш мумкин. Жумладан у шундай деган эди: "Бизнинг Ливияда Каддафи хокимиятини кулатиш буйича режаларимиз, авваламбор, Россия ва Хитойни Урта ер денгизи худудларидан умуман сикиб чикаришга каратилган эди. Чунки Хитой Ангола ва Нигерия давлатлари билан бир каторда Ливияга энергетик инвестициялар киритиб шу оркали узининг энергетика ресурсларга булган эхтиёжларини коплашни режалаштирган... Бу ишлар А^Шнинг 30-йилларда булгани каби Хитойнинг энергетика ресусрларга булган эхтиёжларини рад этишга каратилган... А^Шнинг Суриядаги манфааталари шундан иборатки, айнан Сурияда Урта ер денгизини назорат килиш имконини берувчи денгиз харбий базалари мавжуд" [Пол Крэй 2011: 6].

Форс курфази худудидан Хормуз бугози оркали ^изил ва Уртаер денгизига Сувайш канали буйлаб асосий нефть махсулотлари утади. Бу, шунингдек, Уртаер денгизидан Х,инд океани ва кейин Осиё-Тинч океани минтакасига чикувчи денгиз йулини сезиларли даражада кискартиради. Мазкур худуднинг Якин Шарк минтакасидаги бир канча йуналишларни назорат килиш имконияти, унинг минтакавий хавфсизлик тизимида мухим урин эгаллаши хамда глобал иктисодий усиш жараёнида энергетикага булган кучли талаб, дунёнинг ривожланган буюк давлатлари А^Ш, ЕИ, Хитой, Япония ва Россиянинг ташки сиёсатида марказий уринни эгаллаган холда минтакага булган интилишини янада кучайтиради. Бу геостратегик ракобат, уз навбатида, худудлар, портлар ва савдо тизимларини назоратга олиш юзасидан содир булаётган низо ва зиддиятларни янада кескинлаштиради.

Куриниб турибдики, Якин Шарк минтакаси охирги икки аср давомида турли ташки кучлар таъсир доирасининг мухим объектига айланди. Минтакада геосиёсий вазият ривожланишининг узига хос хусусияти шундан иборатки, бу ерда сунги ун йилликда дунёдаги энг куп давлатлараро сиёсий, иктисодий, диний конфессия ва этнослараро зиддият, карама-каршиликларга асосланган можаро ва куролли тукнашувлар содир булган. Ва бу тенденция хозирда хам сакланиб турибди.

Сунгги пайтларда ушбу ташки кучларнинг уз манфаатлари йулида олиб бораётган геосиёсий ва геоиктисодий ракобатли кураши минтакадаги вазиятни янада кескинлашувига олиб келди. Бунга энг сунги мисоллардан килиб "араб бахори", Суриядаги куролли можаролар, Исроил ва Фаластин уртасидаги тукнашувлар хамда А^Ш ва Исроилнинг Эронга нисбатан хозирги муносабатларини курсатиш мумкин.

Минтака давлатлари уртасидаги ягона этносиёсий ёндашув хамда баркарор мувозанатнинг мавжуд эмаслиги ушбу ташки кучлар кулида жиддий курол вазифасини бажармокда. Натижада бугун минтакада араб-исроил муаммоси билан бирга, бир катор бошка жиддий можаролар сакланиб колмокда. Бундай жиддий муаммолар орасида туртта давлатда истикомат киладиган лекин, уз давлатига эга булмаган курдлар муаммоси, Ирок жанубидаги шиа вакилларининг мустакиллик йулидаги харакатлари, Судан жанубий штатларининг алохида булишга интилиши, куп конфессияли Ливанда шиа, сунний, мароний ва друзлар уртасидаги келишмовчиликлар, Саудия Арабистони ва Бахрайндаги сунний ва шиалар уртасидаги ихтилофлар, Мисрда мусулмонлар ва христиан коптлари уртасидаги, Жазоир ва Марокашда араб ва берберлар, Мавританияда араб ва нигерлар уртасидаги низоларнинг келиб чикиш хавфи, Ливияда уруг-аймокчиликнинг кучайиб бораётганлиги ва сепаратистик харакатларнинг тобора авж олиши каби куплаб муаммоларни келтириш мумкин.

Юкоридаги тахлиллардан куриниб турибдики, Якин Шаркдаги геосиёсий жараёнларда ташки куч омили, унинг минтакадаги этносиёсий муносабатларга таъсири узининг узок тарихий илдизлари ва хусусиятларига эга булиб, бугунги кунга кадар сакланиб келмокда. Бу биринчи навбатда, минтака энергетик ресурсларини кулга киритиш, ва шу оркали жахон геосиёсий жараёнлари етакчи давлат сифатида уз позицияларини мутахкамлаш, ушбу худудда мутлок хукумдорликни урнатиш каби стратегик максадларда намоён булмокда. Гарчи бу холат яна давом этадиган булса, якин келажакда Якин Шарк минтакасида дунёнинг етакчи давлатлари жумладан, А^Ш, ЕИ, Россия, Хитой, Япония каби мамлакатларнинг манфаатларига тугридан-тугри таъсир утказувчи йирик куролли тукнашувлар содир булиши мумкин деган хулосага хам келиш мумкин булади. Бунинг учун бугун минтакада, афсуски, барча етарли "шароитлар" мавжуддир.

Бундай холатда минтакада ташки куч таъсирини камайтириш, улар уртасидаги кучлар мувозанатини саклаш минтака хавфсизлигини таъминлашнинг мухим шартларидан бир булиб, минтака давлатларининг Араб Давлатлари Лигияси ташкилоти доирасидаги узаро хамкорлигини самарали йулга куйган холда: биринчидан, Фаластиннинганик чегараларни белгилаш ва Исроил билан яхши муносабатларни йулга куйишга; иккинчидан, минтакадаги курдлар муаммосини хал килишга; учинчидан, минтака давлатлари муносабатларида маданий-гуманитар сохалардаги алокаларни ривожлантиришга, туртинчидан ташки тахдидларга биргаликда курашишга асосий эътиборни каратиш максадга мувофикдир.

Шунингдек, минтакадаги геосиёсий жараёнларнинг баркарорлигини таъминлаш ва кучлар мувозанатини урнатишда анъанавий иштирокчи давлатлардан ташкари Япония, Хитой каби бетараф давлатларни хам ушбу жараёнга жалб этиш, айни пайтда Якин Шаркда анчадан бери мухим урин тутиб келаётган Германия, Франция, Буюк Британия сингари давлатларнинг мавкеини тиклаш мухим ахамият касб этиши хакидаги экспертлар фикрлари хам эътиборга лойикдир.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Гафуров С.М. Хавфсизлик стратегияси: Марказий Осиё республикалари ва Форс курфази араб давлатлари амалиёти. Т., 2007. - Б. 110..

2. Hourani A.H. Minorities in the Arab World, London: OxfordUniversity Press, 1947. -Р. 234.

3. Кризис концепции «Большой Ближний Восток». Интернет манбаа: http://www.iran.ru/news/analytics/ 85840/Krizis koncepcii Bolshoy Blizhniy Vostok

4. Николай Бобкин. Иран и Китай: в основе дружественных отношений прагматизм // Новое Восточное Обозрение, 21 февраля 2014 г.

5. Howeidy F. Citizens Not Protected (in Arabic), Cairo: Dar El Sherouk, 1990

6. Интервью Пол КрэйгаРобертса: http://youtu.be/R64IEOBWFQc

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.