CC BY
232ББК 63.3(4Лит) УДК 94(474.5)
B. Как
PODROZNICY WIELKIEGO KSI^STWA LITEWSKIEGO
W XVIII w.
W kr?gu historyk6w polskich istnieje ci^gle i zywe zainteresowanie problematyk^ wschod-nich Kres6w dawnej Rzeczypospolitej. Zainteresowania te koncentruj^. si? z jednej strony na dziejach wschodnich ziem Korony Polskiej, a wi?c dotycz^ mi?dzy innymi czas6w ksztalto-wania si? kultury i panstwowosci ukrainskiej. Z drugiej strony wiele jest tez badan nad teryto-rium Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego, kt6re to badania wskazujX na formowanie si? kultury i panstwowosci zar6wno litewskiej jak i bialoruskiej. W tych ostatnich dociekaniach wskazac nalezy na wzajemne przenikanie si? w^tk6w zar6wno litewskich i bialoruskich. Z naciskiem nalezy podkreslic brak mozliwosci rozgraniczenia tych tresci w konkretnych studiach nauko-wych. Oczywist^jest spraw^ odpowiednie akcentowanie na obu tych terytoriach pierwiastk6w polskich, przede wszystkim roli i oddzialywania polskich urz^dzen prawnych i polskiej kul-tury gl?boko zakorzenionej w tamtych czasach w cywilizacji europejskiej. Historycy polscy dostrzegajX obok tych tradycji zachodnich oczywiscie wiele inspiracji wschodnich.
W polskich rozwazaniach naukowych dotycz^cych Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego wazne miejsce zajmuje problematyka zar6wno dziej6w politycznych jak i dziej6w kultury. W ni-niejszym studium wskaz? z tego drugiego zakresu na kilka istotnych przedsi?wzi?c polskich historyk6w dotycz^cych podr6znictwa w czasach wczesnowozytnych. Badania te wi^z^ si? scisle z zagadnieniami komunikacji spolecznej. Nalezy tu podkreslic, ze w dociekaniach tych koncentrj si? historycy na przedstawianiu okreslonych stosunk6w kulturalnych nawi^zywa-nych przez konkretne jednostki, instytucje lub grupy, dzi?ki kt6rym nast?puje odpowiednia wymiana informacji, wsp6ldzialanie i wzajemne oddzialywanie poszczeg6lnych kr?g6w wchodz^cych w kontakt. Oczywist^ jest spraw^ traktowanie w podobnych poszukiwaniach historycznych r6wno wszystkich stron wchodz^cych w kontakt. Warto przypomniec, ze w tradycyjnej historiografii dominowalo poj?cie “wplywu kulturalnego”. Zakladano wi?c istnienie w odpowiednim oddzialywaniu stron “aktywnych” i “biernych”. Wsp6lczesne koncepcje spotkania i oddzialywania jednoznacznie zrywaj^. z takimi pogl^dami. Konkretne
Commentarii
metodologiczne zalozenia badan nad komunikaj spoleczn^ umozliwiajX przedstawianie przede wszystkim problematyki z zakresu porozumienia i wsp6lpracy1.
Wskazane podr6ze jako jeden z element6w komunikacji spolecznej stanowi^ bardzo wazny srodek wlasnie porozumienia. Szczeg6lnym rodzajem zr6dla historycznego wykorzystywanego w takich badaniach s^ opisy peregrynacji. Poznajemy dzi?ki nim konkretne wydarzenia i przygody w czasie wojazu. Wazniejsze jest jednak wnikni?cie w to zr6dlo i wydobycie z niego spojrzenia podr6zujXcego na rzeczywistosc poznawan^ w czasie kontaktu z obcymi. Podr6zujXcy cz?sto ch?tnie porawnujX ogl^dane miejsca ze stronami wlasnymi. Ch?tnie tez zapoznajX si? z nieznanymi zjawiskami, obyczajami zwiedzanych kraj6w. PojawiajX si? odpowiednie oceny obcych narod6w. Poznajemy tez dzi?ki odpowiednim diariuszom problemy najog6lniejszego stosunku czlowieka dawnych epok do przestrzeni geograficznej2.
W czasach nowozytnych nast^pilo szczeg6lne nasilenie aktywnosci podr6zniczej w calej Europie. Tendencji tej ulegla oczywiscie spolecznosc dawnej Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Podr6zowali przede wszystkim przedstawiciele szlachty, szczeg6lnie wielu podr6zowalo takze duchownych. W kolejnych wiekach ery nowozytnej nasilenie wojazy w jakis spos6b maleje, zwlaszcza w XVIII w. Z powyzszych wzgl?d6w w dotychczasowej literaturze historycznej zajmowano si? szerzej przede wszystkim podr6znictwem w XVI i XVII w. Wydawanych tez zostalo wiele odpowiednich opis6w podr6zy powstalych wlasnie w tamtych wiekach3. Znacznie slabiej spenetrowane zostaly pod tym wzgl?dem czasy XVIII w. Pojawily si? jednak pierwsze artykuly zwi^zane i z tym okresem4.
W dotychczasowej literaturze polskiej zwracano takze uwag? na liczne w czasach wczesnonowozytnych podr6ze Litwin6w, przede wszystkim przedstawicieli szlachty z Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego5. Zreszt^ najciekawszy i szczeg6lnie popularny w dawnej
1 Wojtowicz J. Problemy komunikacji spolecznej we wsp6lczesnej nauce historycznej (Uwagi na marginesie konferencji tzw. Studienkreis fur Kulturbeziehungrn in Mittel- und OstEuropa) // Przegl^d Humanistyczny. 1980. Nr. 4. S. 151-152; Leach E. Kultura i komunikowanie. Logika powi^zan symbolicznych wprowadzenie do analizy strukturalnej w antropo-logii spolecznej. Warszawa, 2010.
2 Por. Benedyktowicz Z. Portrety “obcego”: Od stereotypu do symbolu. Krak6w, 2000; Reisen und Reisebeschreibungen als Quelle der Kulturbeziehungsforschung Bericht uber die 10. Konferenz des Studien kreises fur Kulturbeziehungsfor-schung in Mittel- und Osteuropa. Luneburg, 1978 (Deutsche Studien Heft. Bd. 64); Reisenkultur von der Pilgerfahrt zum modernen Tourismus / Hrsg. von H. Bausinger, K. Beyrer, G. Korff. Munchen, 1991; Dziechcinska H. Podr6z — jej miejsce w swiadomosci spolecznej // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. Wroclaw, 1988. T. 33. S. 25-51; Wolanski F. Europa jako punkt odniesienia dla postrzegania przestrzeni geograficznej przez szlacht? polsk^. osiemnastego wieku w swietle relacji podr6zniczych i geograficznych. Wroclaw, 2002; Maliszewski K. W kr?gu staropolskich wyobrazen o swiecie. Lublin, 2006.
3 Dziechcinska H. O staropolskich dziennikach podr6zy. Warszawa, 1991. — Praca dotyczy opis6w jedynie z XVI i
XVII w.; SajkowskiA. Opowiesci misjonarzy, konkwistador6w, pielgrzym6w i innych swiata ciekawych. Poznan, 1991. — Podobnie i ten autor zajmuje si? przede wszystkim XVI i XVII w. Dot^d wydano tez wiele diariusz6w z XVI i XVII w. Nalezy zwr6cic uwag? na szczeg6lnie cenne wydanie diariusza Tadeusza Bilewicza: Bilewicz T. Diariusz podr6zy po Europie w latach 1677-1678 / Opr. M. Kunicki-Goldfinger. Warszawa, 2004.
4 Iwanowska A. Polskie r?kopismienne relacje podr6znicze z epoki saskiej // Staropolska kultura r?kopisu / Praca zbiorowa pod red. H. Dziechcinskiej. Warszawa, 1990. S. 123-154; Rok B. 1) Zagraniczne podr6ze Polak6w w pierwszej polowie
XVIII w. // Sl^ski Kwartalnik Historyczny “Sob6tka”. 1992. Nr. 1-2. S. 171-178; 2) Sprawa zagranicznych podr6zy Polak6w w pierwszej polowie XVIII wieku // Sprawozdania Wroclawskiego Towarzystwa Naukowego / Red. A. Chelmonski, A. Ga-los, J. Trzynadlowski. 1991. Nr. 46. Wroclaw, 1992. S. 50-52; 3) Podr6ze Polak6w po Niemczech w drugiej polowie XVIII wieku // Z dziej6w Galicji, Sl^ska, Polski i Niemiec / Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Galosowi w siedemdziesi^ rocznic? urodzin pod red. M. Czaplinskiego, R. Gellesa i K. Matwijowskiego. Wroclaw, 1994. S. 55-65.
5 Np.: Sajkowski A. Litwini ci^gn^. na Zach6d // Z dziej6w Galicji, Sl^ska, Polski i Niemiec / Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Galosowi w siedemdziesi^t^. rocznic? urodzin pod red. M. Czaplinskiego, R. Gellesa i K. Matwijowskiego. Wroclaw, 1994. S. 221-306; Chachaj M. Zagraniczna edukacja Radziwill6w od pocz^tku XVI do polowy XVII wieku. Lublin, 1995.
Rzeczypospolitej opis podrozy z czasow XVI w. wyszedl spod piora litewskiego magnata Mikolaja Krzysztofa Radziwilla (Sierotki) (1549-1616), ktory odbyl pielgrzymk? do Ziemi Swi?tej6. Omowiono takze diariusze duchownych podroznikow z Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego z XVIII w.7 Wazne prace o wojazach dawnego Ksi?stwa przedstawiono takze z punktu widzenia historii Bialorusi8.
Dokonuj^c pewnej ogolnej charakterystyki podroznikow Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego z XVIII w. nalezy wskazac, ze odnajdujemy dose wiele pozostawionych przez nich diariuszow. W zasadzie wszystkie w swoim czasie mialy jedynie form? r?kopisu, w zasadzie tekstow tych nie drukowano. Cz?se z nich ukazala si? drukiem w wydawnictwach zrodlowych dopiero od polowy XIX w. Mamy jednak materialy pozostaj^ce dot^d jedynie w staropolskich manuskryptach. Istnieje wi?c potrzeba przygotowania dalszych edycji zrodlowych. W zasadzie prawie wszystkie te teksty nalezy sklasyfikowae jako typowe podroznicze pami?tnikarstwo staropolskie przygotowywane z punktu owczesnej sztuki podrozowania i zasad owczesnej memoratystyki. Diariusze te relacjonujX kolejne etapy trasy podrozy, informujX o problemach pokonywanej drogi, zwracaj^. uwag? na liczne mijane atrakcje natury turystycznej, a nade wszystko na odwiedzane miejsca kultu religijnego. Nowe tresci zwi^zane z nowoczesn^ artis apodemicae, a wi?c zapiski o charakterze statystyczno-topograficznym odnajdujemy w jednym tylko tekscie.
Omawiaj^c podroznicze pami?tnikarstwo XVIII w. powstale w Wielkim Ksi?stwie Litewski na wst?pie nalezy zwrocie uwag? na dwie relacje podroznicze z pocz^tku tego wieku autorstwa tamtejszej szlachty. I tak Krzysztof Zawisza, wojewoda minski w swoich obszerniejszych pami?tnikach przedstawil na wst?pie dose lakonicznie swojX wypraw? wlosk^, do Rzymu na uroczystosci roku swi?tego 17009. Natomiast Ludwik Sienicki sredniozamozny szlachcic litewski przedstawil dramat swej syberyjskiej tulaczki. Sienicki wraz z bratem stryjecznym Krzysztofem wzi?ci zostali do niewoli rosyjskiej w czasie wielkiej wojny polnocnej. Krzysztof z wycienczenia zmarl nad Obem, a Ludwik powrocil do kraju w 1722 r. Krotk^ relacje o trudach tulaczki zamiescil w swoim dziele religijnym — poradniku nawracania kalwina na wiar? rzymsko-katolick^. Poradnik ten wraz z zapiskami pami?tnikarskimi wydano drukiem w Wilnie w 1754. Jest to wi?c jedna z bardzo nielicznych podrozniczych relacji staropolskich, ktora otrzymala form? druku jeszcze w okresie staropolskim. Zachowanie nielicznych egzemplarzy druku Sienickiego zach?cilo do wydania krytycznego tekstu w ostatnim czasie10. Na tym miejscu warto wskazac, ze Sienickich nalezy uznae za pierwszych politycznych zeslancow na Syberi? z terenu dawnej Rzeczypospolitej11.
6 RadziwillM. K. Podroz do Ziemi Swi?tej, Syrii i Egiptu r. 1582-1584. Warszawa, 1962. Por.: Sajkowski A. Od Sierotki do Rybenki: W kr?gu radziwillowskiego mecenatu. Poznan, 1965. S. 25-39.
7 Rok B. Podroze litewskich duchownych w drugiej polowie XVIII w. // Mi?dzy Zachodem a Wschodem. Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego. Torun, 2003. T. II / Pod red. J. Dumanowskiego, K. Mikulskiego, J. Porazinskiego i S. Roszaka. S. 509-517.
8 Nalezy wskazac na prace petersburskiego historyka W. Gryckiewicza: Gryckiewicz W. (Грицкевич B./rpbjKesiH В.) 1) Путешествия наших земляков. Из истории страноведения Белоруссии. Минск, 1968; 2) От Немана к берегам Тихого океана. Минск, 1986; 3) Край малой ночи // Социалистическая Якутия. Якутск. 6 июня 1971 г.; 4) Pierwsza wi-lenska ksi^zka o Syberii // Czerwony Sztandar. Wilno. 12 maja 1978; 5) Першапраходцы землi Сiбiрскай // Магшеуская прауда. Маплеу. 1982. 5, 6, 9 лютага. Por. tez Tsitov V. Polacy i Bialorusini na Syberii: Przyczynki do historiografii i identyfikacji etnicznej // Pytanni mastactwaznaustwa, etnalogii i fal’klarystyki. Minsk, 2008. Wyp. 4. S. 413-422.
9 Zawisza K. Pami?tniki... wojewody minskiego (1666-1721) wydane z oryginalnego r?kopisu i opatrzone przypiskami przez J. Bartoszewicza. Warszawa, 1862.
10 Sienicki L. Dokument osobliwego milosierdzia Boskiego // Dwa polskie pami?tniki z Syberii XVII i XVIII wiek. Wroclaw, 1996. S. 103-186.
11 Rocko A. Pami?tniki polskich zeslancow na Syberi? w XVIII wieku. Olsztyn, 2001. S. 17.
Commentarii
Z konca zas XVIII w. znamy dalsze opisy podr6zy szlachty z Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Nalezy wi?c zwr6cic uwag? na kr6tki diariusz podr6zy Tadeusza Bukatego, polskiego charge d’affaires w Londynie z czas6w Sejmu Wielkiego. Bukaty opisuj? swojX podr6z do Londynu tras^ poprzez Niemcy i Holandi? w 1780 r. R?kopis kr6tkiego diariusza zachowal si? w Bibliotece Uniwersytetu Wilenskiego i wydano niedawno12.
Po wl^czeniu ziem Wielkiego Ksi?stwa do Imperium Rosyjskiego miejscowa szlachta udawala si? w r6znych sprawach do Petersburga. Znamy z tego czasu kilka opis6w takich wypraw. Jeszcze w polowie XIX w. wydrukowano relacj? Kazimierza Konstantego de Braehl-Platera13. W ostatnim czasie wydano dwie inne relacje zachowane w manuskryptach staropolskich przedstawiaj^ce takie wyprawy do Petersburga szlachty z okolic Minska. Pierwsza relacja ze zbior6w Biblioteki Ossolinskich pi6ra Jana Konara, starosty borkowskiego opisuje podr6z delegat6w woj. minskiego do Petersburga celem zlozenia holdu Katarzynie II. Obok opisu drogi znajdujemy tu ciekawe informacje o 6wczesnym Petersburgu i dworze carycy14. Druga relacja ze zbior6w Biblioteki Uniwersytetu w Wilnie to kr6tkie notatki anonimowego szlachcica spod Minska z podr6zy z 1797 r. Niestety znajdujemy tu opis jedynie drogi wlasciwie po dawnych ziemiach Rzeczypospolitej. Wazne, ze relacj? t? obok edycji polskiej15 przetlumaczono na j?zyk bialoruski i wydano w Minsku16.
Dalsze relacje podr6znicze z omawianego terenu napisali miejscowi bernardyni. Szczeg6lnie dalek^ podr6z, bo do Ziemi Swi?tej odbyl wilenski bernardyn Antoni Burnicki (1715-1770) wywodz^cy si? z rodziny szlacheckiej na Zmudzi. W Ziemi Swi?tej przebywal w latach 1762-1766. Po powrocie na Litw? zalozyl “mal^ kalwari?” przy klasztorze w Cytowianiach, gdzie w latach 1769-1770 byl gwardianem. We wspomnianej kalwarii umiescil on grudki ziemi przywiezionej z Palestyny. Pozostawiony przez Burnickiego opis peregrynacji przechowywany jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie17. Bystron uznal ten opis za malo ciekawy i nie zaslugujXcy na opublikowanie. Warto jednak wskazac, ze A. Muchlinski wydal fragmenty tego diariusza18. Wspomniany diariusz wypelnia przede wszystkim szczeg6lowy opis topograficzny miejsc swi?tych. O samej podr6zy bernardyna dowiadujemy si? niewiele. Mimo wszystko obszerny manuskrypt zasluguje na uwag?, a nawet wydanie19.
Natomiast inny wilenski bernardyn — Juwenalis Charkiewicz (ok. 1720-1788), kt6ry odbyl w 1768 r. takze dalek^ podr6z, bo do Hiszpanii i Italii pozostawil byc moze ciekawszy
12 Rok B. Opis podr6zy przez Niemcy i Holandi? do Londynu anonimowego szlachcica litewskiego z 1780 r. [Wst?p] // Sl^ski Kwartalnik Historyczny “Sob6tka”. 1994. Z. 4. S. 267-268. Por.: Chachaj M. Tadeusz Bukaty autorem opisu podr6zy z Warszawy do Londynu odbytej w 1780 roku // Sl^ski Kwartalnik Historyczny “Sob6tka”. 2001. Z. 3. S. 365-367.
13 Brol Plater, de K. K. Djariusz podr6zy z Warszawy do Petersburga hrab. ...w r. 1792 odbytej przepisany przez J. I. Kra-szewskiego // Czas. Dodatek miesi?czny. Krak6w, 1856. T. IV. Rok I: Pazdziernik, listopad, grudzien. S. 667-739.
14 Knychalska A. Diariusz podr6zy do Petersburga // Z dziej6w kultury czas6w nowozytnych / Wyb6r tekst6w zr6dlowych pod red. M. Kowalczyk. Torun, 2009. S. 55-110.
15 Rok B., Kozakow J. Opis podr6zy z Minska do Petersburga z 1797 r. anonimowego szlachcica z Bialorusi // Z prze-szlosci Rzeczypospolitej w czasach nowozytnych / Pod red. K. Matwijowskiego, S. Ochmann-Staniszewskiej, B. Roka, Wroclaw, 1998. S. 109-120.
16 Рок Б., Козаков Ю. Ашсанне падарожжа з Мшска у Пецербург анашмнага беларускага шляхцща // Беларускi гiстарычны часопiс. 1998. № 1. С. 55-63.
17 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Rkps. Nr. 2263, 3556; Zob. SzteinkeA. Polscy Bracia Mniejsi w sluzbie Ziemi Swi?tej 1342-1995. Poznan, 1999. S. 60-61.
18 Pami?tnik Religijno-Moralny. 1857. T. 32. S. 46-62, 601-611; Por.: Bystron J. S., Polacy w Ziemi Swi?tej, Syrii i Egipcie 1147-1914. Krak6w, 1930. S. 58-60; Zal-K^dziorA. Obraz Ziemi Swi?tej w polskim pismiennictwie geograficz-nym i podr6zniczym osiemnastego wieku. Torun, 2010. S. 50-53.
19 Grudzinski K. Burnicki Antoni // Slownik polskich pisarzy franciszkanskich. Warszawa, 1981. S. 78. — Niestety, autor biogramu nie zna r?kopis6w diariusza.
jeszcze diariusz podrozy. Charkiewicz z pochodzenia byl Litwinem. Wiemy, ze w 1758 r. zostal lektorem teologii w studium zakonnym bernardynow w Wilnie. Wydal wtedy rodzaj podr?cznika dla tercjarzy franciszkanskich.
Przez dluzszy czas przebywal w klasztorze w Wilnie, a potem w Nieswiezu. W latach 1766-1769 byl prowincjalem litewskim. Dokonal wtedy przy pomocy wspominanego powyzej Antoniego. Burnickiego reorganizacji konwentu bernardynek. Przeprowadzil jeszcze reorganizacj? bernardynskich studiow zakonnych w Wilnie. Dbal o podniesienie poziomu intelektualnego czlonkow prowincji litewskiej. W tym tez czasie w 1768 r. ruszyl w ow^ podroz po Europie na kapitul? generaln^ zakonu, ktora odbywala si? w Walencji. Po powrocie dzialal dalej we wladzach prowincji — jeszcze raz w latach 1778-1781 zostal prowincjalem. Dalej dbal o interesy zakonu i podniesienie jego poziomu. Doszlo nawet do konfliktu z biskupem wilenskim Ignacym Massalskim, ktory zamierzal przejXc maj^tek klasztoru bernardynow sw. Michala w Wilnie. Zmarl w klasztorze w Slonimie w 1788 r.20
Szlak wspominanej podrozy europejskiej Charkiewicza prowadzil przez Czechy, Bawari?, Francj? do Hiszpanii. Powrot nast^pil przez Itali? i oczywiscie Austri?. Podj?cie dodatkowej wyprawy do Italii swiadczy dobitnie o zainteresowaniach poznaniem swiata wykazywanych przez bernardyna wilenskiego. Pozostawiony opis podrozy jest zdaniem dziejopisa zakonu bernardynskiego — K. Kantaka, “najcenniejsz^ prac^ pismiennicz^ Charkiewicza, przegl^da zen sumienny zakonnik i bystry obserwator”. Jeszcze w pocz^tkach XIX w. tekst ten ukazal si? drukiem. Niestety, wydawca dokonal wielu skrotow, niektore zas fragmenty diariusza s^ tylko streszczane. Cenzura polityczna wyci?la natomiast wszystkie fragmenty dotycz^ce konfederacji barskiej.
Charkiewicz bowiem wracal do kraju w koncu 1768 r., w okresie rozgrzania walk konfederackich21. Wartki tok narracji diariusza i niezwykle ciekawe spostrzezenia zakonnika zwiedzajXcego owczesn^ Europ? sklonily do wydania pelnego tekstu drukiem, aby przyblizyc go dzisiejszemu czytelnikowi. Mozliwe to bylo bowiem do naszych czasow dochowal si? r?kopis diariusza w Bibliotece Uniwersytetu Wilenskiego22.
Ciekawe s^ przede wszystkim spostrzezenia Charkiewicza o zwiedzanych krajach i zamieszkujXcych je mieszkancach. W Czechach stwierdzal podobienstwo obyczajow tamtejszego ludu do obyczajow litewskich. Takze i mowa czeska byla podobna do “slowiansko-ruskiej”. Dobre tez mial zdanie o Niemcach, ktorych okreslal jako “lud milosierniejszy” od Wlochow, ktorzy znani byli natomiast z roznego rodzaju zdzierstw i oszust dokonywanych na podroznych, o czym przekonal si? w drodze powrotnej do kraju. Wiele narzekan znajdujemy w diariuszu na Francuzow. Bernardyn stwierdzil wi?c, ze we Francji “wszelka wzgl?dnosc dla zakonnikow ustala”. Nawet we wlasnych bernardynskich klasztorach nie uzyczano mu cz?sto miejsca na spoczynek i nie dawano posilku bez odpowiedniej zaplaty. W Besan?on zostal Charkiewicz odp?dzony od furty klasztoru franciszkanow konwentualnych, u ktorych poprosil o nocleg i straw?.
20 Murowiec W. Charkiewicz Juwenalis // Slownik polskich teologow katolickich / Pod red. H. Wyczawskiego. Warszawa, 1981. T. 1. S. 278; KantakK. Charkiewicz Juwenalis // Polski slownik biograficzny. Krakow, 1937. T. 3. S. 264.
21 Diariusz podrozy hiszpanskiej z Wilna do miasta Walencji... w 1768 r. // Dzieje Dobroczynnosci Krajowej i Zagra-nicznej. Wilno, 1824. T. 4. S. 45-62, 160-176, 267-292; T. 5. S. 531-549, 741-754; T. 6. S. 41-65.
22 Charkiewicz J. Dyjariusz podrozy hiszpanskiej z Wilna do miasta Walencyi na kapitul? generaln^. Zakonu Mniejszych Braci Sw. Franciszka, to jest Bernardynow, odprawionej w roku 1768 / Opracowal i wst?pem poprzedzil B. Rok. Wroclaw, 1998. S. 205. Por.: Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego w Wilnie. Rkps. F-3-1876.
Commentarii
Szczeg6lnie cz?ste s^ tez uwagi podr6znika o jedzonych w obcych miejscach potrawach i ocena ich. Zdziwienie wywolywalo u niego spozywanie w czasie postu potraw z maslem na terenie Austrii, np. przygotowywanie tu slimak6w w masle. Chwalil jednoczesnie “wyborne” piwa bawarskie. Mimo wszystko odpowiadala mu kuchnia francuska i stwierdzal nawet, ze jedzenie hiszpanskie bylo “daleko jednak podlejsze od francuskiego”. W Hiszpanii zdziwienie Charkiewicza wywolalo smazenie jaj na oleju, a nie na masle jak czyniono to na Litwie. Poza tym smakowaly Charkiewiczowi wina hiszpanskie “przednie i na cal^ Europ? slawne” oraz “w6dki z wina p?dzone”, a wi?c brandy. R6wniez i we Wloszech jedzenie bylo gorsze zdaniem naszego mnicha niz we Francji. Bylo ono tez nie tak czysto przyrz^dzane.
Charkiewicz staral si? w podr6zy docierac do wszystkich ciekawych miejsc i stykac si? z wazniejszymi osobistosciami kosciola. Udalo mu si? takze dotrzec na audiencj? do papieza Klemensa XIII. “Jego Swi?tobliwosc nie dopuscil mi kl?czec, ale wraz kazal powstac i miluchno z rozrzewnieniem serca mego rozmawial, opr6cz moich interes6w, o stanie Rzeczypospolitej naszej. Moglem u niego zabawic na osobnej rozmowie z p6l godziny”23. Istotne tez bylo, ze na audiencj? nie musial wiele czekac i jeszcze tego samego dnia udalo mu si? zwiedzic Ara-caeli. Wszystko to swiadczy o skrupulatnym wykorzystywaniu czasu podr6zy, aby zobaczyc jak najwi?cej osobliwosci europejskich. Warto tez dodac, ze czasie pobytu w Wenecji zakupil Charkiewicz spor^ ilosc ksi^zek — bo na sum? 59 zl polskich. Wyprawa europejska przyczynila si? wi?c do wzbogacenia biblioteki klasztornej w Wilnie.
Podr6znika w szczeg6lny spos6b interesowaly zwiedzane po drodze miasta. W diariuszu umiescil wiele interesuj^cych spostrzezen o ich stanie. Zafascynowal go juz Krak6w, kt6ry “jest wszystek w murach, walem murowanym dobrze opatrzony i majXcy podobienstwo do miast cudzoziemskich”24. W niemieckim zas Augsburgu zwiedzal ratusz “bardzo wspanialy”, z wieloma salami tak wielkimi, “w kt6rychby kareta posz6stna zawr6cic si? mogla”25. Warto jeszcze przytoczyc interesuj^cy i lakoniczny opis Barcelony. Bylo to miasto
...nad morzem Srzodziemnym polozone, duze, pi?kne, wesole, ludne, handlowne, ma [do tego] r6zne r?kodziela, osobliwie jedwabne i zelazne. Strzelby, brzytwy i cyrulickie narz?dzia, robi% tu lepsze niz w innych europejskich miastach, poniewaz tu najprzedniejsze zelazo <...> Ulice miejskie gladkim kamieniem brukowane. Miasto cale walami murowanemi, wewn^trz sypanemi (na kt6rych ozdobne bastiony) jest oprowadzone <...> Koscioly i klasztory wspaniale26.
Podobnych opis6w znajdujemy w diariuszu wiele. Specjalnie dlugi jest oczywiscie opis Rzymu, gdzie przebywal zakonnik litewski az 7 tygodni. Wszystkie one swiadczy o duzej przenikliwosci w obserwowaniu obcej rzeczywistosci przez Charkiewicza.
Cz?sto tez por6wnywal Charkiewicz widziane kraje do rodzinnej Litwy. “Im dalej jechalem w niemieckie kraje, tym wi?ksz^ postrzegalem wspanialosc dom6w i wygod? klasztor6w, wzgl?dem kt6rych nasze klasztory kurnikami nazwac si? mog^. Jadla tez nasze i wygody bynajmniej z tamtemi r6wnac si? nie mog^”27. Podkreslal tez odmiennosc Hiszpanii, kraju o gor^cym klimacie, gdzie w domach nie bylo szklanych okien, a jedynie drewniane okiennice. Ciekawe jest takze por6wnywanie w diariuszu gospodarnosci chlop6w bawarskich
23 Charkiewicz J. Dyjariusz podr6zy hiszpanskiej... S. 177.
24 Tamze. S. 21.
25 Tamze. S. 64 i n.
26 Tamze. S. 113.
27 Tamze. S. 31.
z litewskimi. Autor zwrocil uwag? na skrupulatne zbieranie chrustu lesnego przez napotkanych chlopow w Bawarii. Warto zacytowac kilka zdan opisu. Otoz chlopi niemieccy
...ze pnia pilujq. drzewa i najmniejsza galqzka nie zwala si?. Drzewa na opal na taczkach woz% do miast, bo konie nie lada ma ktory z prostoty, i najwi?cej piechotq. chodzq, i ci?zary dzwigajq.. Nawet nieraz widzialem, iz niemal caly woz drew na sobie jeden czlowiek niosl na przedaz, i dziwowalem si?, izby nasz chlopek nigdy tego nie uczynil28.
W czasie dlugiej drogi przez wiele miast europejskich najbardziej interesowaly Charkiewicza widziane po drodze relikwie swi?tych i inne swi?tosci29. Przykladow wielkiego nabozenstwa i czci jakie okazywal on takim przedmiotom przytoczyc mozemy bardzo wiele. Wynikalo to przede wszystkim z jego wielkiej religijnosci. W szczegolny sposob traktowal relikwie zwi^zane z dziejami swego macierzystego zakonu. Z wielkim nabozenstwem zwiedzal mi?dzy innymi franciszkanskie sanktuarium maryjne w Oettyndze W Bawarii. Warto tez wskazac na pelne nabozenstwa slowa w opisie ogl^dania glowy sw. Bonawentury w Lyonie we Francji, czy tez grobu sw. Paschalisa w Villareal w Hiszpanii.
Z wielkim ubolewaniem pisal Charkiewicz o niemozliwosci odwiedzenia Asyzu, najbardziej swi?tego miejsca franciszkanskiego. W drodze z Loreto do Rzymu zachorowal i odradzono mu zbaczanie z gorskiej drogi aby dojechac do tego miejsca. W czasie zas powrotu przewoznicy powiezli Charkiewicza na polnoc Italii z omini?ciem miasteczka sw. Franciszka aby skrocic czas podrozy. W dlugim swym w?drowaniu napotkal Charkiewicz na bardzo wiele relikwii. Niekiedy wi?c z pewnym niedowierzaniem pisal o autentycznosci tych przedmiotow. Zwracal uwag? na widziane po drodze az dwa caluny Chrystusowe. Jeden znajdowal si? w Besan?on, a drugi w Tyrynie. Pisz^c o calunie z Besan?on i wspominajXc drugi calun z Tyrynu dodawal pelnq. sceptycyzmu swojq. wlasn^ uwag? o autentycznosci tych relikwii, pisal wr?cz “trudno [w to] wierzyc rozumowi zawieszonemu na szali oboj?tnej”30.
Pewne trudnosci mial wreszcie Charkiewicz z porozumiewaniem si?. Cz?sto jednak udawalo mu si? znalezc kogos mowi^cego po lacinie i dogadac si? z kim trzeba bylo. W Monachium zas poznal “Murzyna z Ameryki”, ktory sluzyl kiedys w Polsce u Oginskich i tam nauczyl si? j?zyka polskiego, potem w Niemczech przydal si? Charkiewiczowi jako tlumacz poniewaz znal dodatkowo j?zyk niemiecki. Najwi?ksze trudnosci mial zakonnik we Francji, gdzie nie bylo odpowiedniego tlumacza i wtedy “wejrzawszy jednak - jak sam zapisal w diariuszu — w swoje notaty wyrazow francuskich, jako tako dalem si? zrozumiec”31. Poslugiwal si? wi?c nasz podroznik rodzajem r?kopismiennych rozmowek wczesniej przygotowanych.
W jednym z miast hiszpanskich spotkal Charkiewicz pewnego duchownego, ktory znal wspominanego wczesniej Burnickiego. Hiszpan ten byl z owym Litwinem w Jerozolimie. Dal nawet Charkiewiczowi pewien prezent — “chust?”, dla swego znajomego z Ziemi Swi?tej. Litewscy bernardyni znani byli wi?c w owczesnym swiecie32.
Przedstawione powyzej dwa diariusze podrozy litewskich bernardynow z czasow Rzeczypospolitej polsko-litewskiej wskazuj^ na stale i wcale cz?ste kontakty zakonnikow
28 Tamze. S. 60.
29 Por. Kunicki-Goldfinger M. Cud i cudownosc w oczach podroznikow litewskich XVI i XVII w. Opowiesc cudowna jako mit czyli cud jako norma kultury // Senosios rastijos ir tautosakos s^veika: Kulturine Lietuvos Didziosios Kuniga-ikstystes patirtis. Vilnius, 1998. S. 224-247.
30 Charkiewicz J. Dyjariusz podrozy hiszpanskiej... S. 87.
31 Tamze. S. 82.
32 Tamze. S. 121.
Commentarii
reguly franciszkanskiej ze swiatem. Szersze zas om6wienie diariusza Juwenalisa Charkiewicza przedstawia bogactwo tresci, kt6re wykorzystywane mog^ byc przy rekonstrukcji mentalnosci 6wczesnych podr6znik6w.
Wsr6d staropolskich diariusz6w podr6zy z terenu Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego na szczeg6ln^ uwag? zaslugujX jeszcze dwa teksty napisane przez 6wczesne kobiety. Obecnie juz obie obszerne zapiski natury pami?tnikarskiej wydano drukiem. Pierwszy to opis zycia i odbywanych dalekich podr6zy Salomei z Rusieckich Pilsztynowej (ur. 1718). W 1957 r. tekst przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie wydal z dosc obszernym wst?pem Roman Pollak33. Jako swoistego rodzaju odysej? przedstawil zycie Rusieckiej w swietle jej pami?tnika badacz bialoruski Walantin Gryckiewicz34.
Podobnie obszerny jest takze diariusz podr6zy z lat 1773-1774 Teofili Konstancji z Radzi-will6w Morawskiej (1738-1807). R?kopis autografu przechowywany jest w Bibliotece Uni-wersytetu Wilenskiego. Wazne, ze wydano go w 2002 r., a dodatkowo z listami Morawskiej, kt6re zachowaly si? w Archiwum Gl6wnym Akt Dawnych w Warszawie35. Na Bialorusi ukazal si? artykul na temat Morawskiej i jej pami?tnika36, a pelny tekst pami?tnika tlumaczony jest na j?zyk bialoruski. Warto wskazac, ze pami?tniki te s^ pierwszymi w pismiennictwie pol-skim tak obszernymi zapiskami dokonanymi przez kobiety. Zyciorysy obu “niepospolitych” kobiet dawnej Rzeczypospolitej trudno do konca zrekonstruowac. Wiele w nich luk, brakuje nam danych zr6dlowych.
I tak biografi? Rusieckiej napisano jedynie w oparciu o jej pami?tnik. Pochodzenie jej jest niepewne. Sama pisala, ze urodzila si? na Nowogr6dczyznie w 1718 r. Zal?ski natomiast w historii jezuit6w pisal, ze byla to “neofitka w Barze przez jezuit6w ochrzczona”37. W wieku lat czternastu w 1732 r. wychodzi za lekarza Jakuba Halpira, luteranina. Z m?zem odbyla swojX drog? do Stambulu, gdzie Halpern stal si? glosnym lekarzem. Od m?za uczy si? wiedzy i praktyki lekarskiej, przede wszystkim w zakresie okulistyki. Wiedz? t? wi^zala jednak z wiar^ w r6znego rodzaju gusla i cuda. Z czasem staje si? jednak wzi?t^ lekark^ i to przynosi jej wiele profit6w. Po trzech latach malzenstwa z duzo starszym Halpirem Rusiecka odchodzi od niego wraz c6rk^ Konstanj. Halpir zreszt^ wkr6tce umarl. Potem w 1739 r. zdecydowala si? na kolejne malzenstwo z chor^zym Pilsztynem, kt6rego wykupila z niewoli tureckiej. Pilsztym podjXl wtedy sluzb? w armii litewskiej hetmana Michala Radziwilla zw. “Rybenk^”. Salo-mea zostala wtedy lekark^ w Nieswiezu. Niestety, i to malzenstwo bylo nieudane. Z m?zem rozstaje si? w 1743 r. Pilsztyn pozostawil jej dw6ch syn6w. Potem jeszcze przezywa wiele ekstrawaganckich historii z tajemniczym “amoratem” — oszustem i pijanic^.
W burzliwych kolejach zycia “przebywa niemaly kawal Europy” jak pisze we wst?pie R. Pollak. Byla wi?c w Turcji i Rosji, a takze w Wiedniu i we Wroclawiu. W pami?tniku przedstawila wiele anegdot zwi^zanych z zyciem dworu cesarskiego w Petersburgu i dworu sultanskiego w Stambule. Niewiele jednak pisze o przemierzanych przestrzeniach.
33 Pilsztynowa S. z Rusieckich. Proceder podr6zy i zycia mego awantur wydano z autografu Biblioteki Czartoryskich w Muzeum Narodowym w Krakowie / Pod red. i ze wst?pem R. Pollaka, tekst i przypisy przygotowal M. Pelczynski. Krak6w, 1957.
34 Grickewich W. Adyseja nawagradskaj lekarki. Salameja Ruseckaja. Minsk, 1989.
35 T K. z RadziwiUow Morawska. Diariusz podr6zy europejskiej w latach 1773-1774 / St?p i opracowanie Bogdan Rok. Wroclaw, 2002.
36 Rok B., Kozakow J. Teafila Kanstancyja z rodu Radziwilau i eja padarozhzha pa Eyrope // Belaruski gistarychny chasopis. 2006. Nr. 2. S. 47-51.
37 Zalqski S. Jezuici w Polsce. Lw6w; Krak6w, 1900-1906. T. III. Cz. 2. S. 845.
Warto tez podkreslic przedstawienie w omawianym pami?tniku bardzo wielu osobistych doznan i refleksji. Tekst ten stanowi rodzaj romansu awanturniczego rejestrujXcy dlugi lancuch skandalizujXcych cz?sto zdarzen.
Teofila Konstancja Morawska wywodzila si? ze znamienitego rodu Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego, urodzila si? w 1738 r. jako c6rka Michala Kazimierza Radziwilla zw. “Rybenk^”, hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wilenskiego (1702-1762)38 oraz Franciszki Urszuli z Wisniowieckich (1705-1753)39. Byla mlodsz^ siostr^ Karola Stanislawa Radziwilla “Panie Kochanku” (1734-1790)40. Miala jeszcze dw6ch braci Michala Krzysztofa (1727-1729) zmarlego w dziecinstwie i blizniaczego brata Karola - Janusza Tadeusza (1734-1750), kt6ry dozyl tylko wieku mlodzienczego oraz trzy siostry Ann? i Ludwik?, zmarle w dziecinstwie oraz Katarzyn? Karolin? (1740-1789), p6zniej zon? Stanislawa Ferdynanda Rzewuskiego, chor^zego wielkiego litewskiego.
Po smierci rodzic6w pozostajXc pod opiek^ brata-hulaki Karola “Panie Kochanku” w dosc gwaltownych okolicznosciach jako brzemienna wyszla za m^z Ignacego Morawskiego, oficera wojska radziwillowskiego. Dzi?ki ozenkowi Ignacy Morawski doszedl dosc szybko do rangi generala, aby dodawac splendoru zonie-ksi?zniczce. W czasie dramatycznych okolicznosci konfederacji barskiej podejmuje Teofila decyzj? o podr6zy europejskiej mi?dzy innymi po to, aby spotkac si? z bratem przebywaj^cym w Europie.
Z zachowanego diariusza podr6zy dowiadujemy si? o rozpocz?ciu podr6zy Morawskiej w Wilnie. Dalsza droga wiodla przez ziemie pruskie do Gdanska. Z Gdanska wyjechala Teofila w pocz^tkach czerwca 1773 r. Dosc wolno, zatrzymujXc si? dla zobaczenia wielu miejsc, udala si? przez Pomorze do Berlina, a potem do Mannheim. St^d w sierpniu, wrzesniu wyjechala na wycieczk? do zr6del Renu w Szwajcarii. Nast?pnie przejechala do Strasburga, sk^d w jesieni 1773 r. pojechala do Paryza. Po powrocie do Strasburga juz razem z bratem Karolem odbyla na przelomie 1773 i 1774 r. zimow^ przepraw? przez Przel?cz Mont Cenis do Italii. Dalej podr6zowala niespieszno do Wenecji, dok^d dotarla 22 marca 1774 r. Nast?pnie juz bez brata przejechala do Rzymu, a w kwietniu udalo si? jej zwiedzac przez tydzien ciekawe okolice Neapolu. Z Rzymu wyjechala w drog? powrotn^ do kraju w koncu kwietnia 1774 r. Przez pewien czas pozostawala jeszcze w Wenecji, a potem przez Trydent po raz drugi przeszla, juz latem, Alpy i w pocz^tkach sierpnia 1774 r. znalazla si? w Wiedniu. Z diariusza wiemy, ze dalej jechala przez Prag? i Drezno. Niestety, na tych wiadomosciach zapiski diariuszowe si? koncz^.
Z kart pami?tnika poznajemy Morawsk^ przede wszystkim jako osob? owladni?t^ pasjX zwiedzania. W czasie swej podr6zy caly niemal czas przeznaczala na ogl^danie wszelkich osobliwosci napotykanych po drodze. Kilkakrotnie pisala o tym jednoznacznie, chocby w czasie pobytu w Rzymie. “Czas w Rzymie, pr6cz nieodbytego na wczasy i posilki, poswi?calam caly niewychwalonych ciekawosci przezywanie”41. W innym jeszcze miejscu ubolewala, ze obok zwiedzania Rzymu musiala odbywac wizyty towarzyskie:
38 Dymnicka-Woloszynska H. Radziwill Michal Kazimierz // Polski slownik biograficzny. T. XXX. Wroclaw, 1987. S. 299-306.
39 Wierzbicka-Michalska K. Radziwillowa z Wisniowieckich Franciszka Urszula // Polski slownik biograficzny. T. XXX. S. 388-390; Judkowiak B. Franciszka Urszula Radziwillowa (1705-1753) // Pisarze polskiego oswiecenia. T. 1 / Pod red. T. Kostkiewiczowej i Z. Golinskiego. Warszawa, 1992. S. 66-89.
40 Michalski J. Radziwill Karol zwany Panie Kochanku // Polski slownik biograficzny. T. XXX. S. 248-262.
41 Teofila Konstancja z Radziwill6w Morawska // Diariusz podr6zy europejskiej w latach 1773-1774 / Wst?p i opraco-wanie Bogdan Rok. Wroclaw, 2002. S. 100.
Commentarii
W Кгутіе Біагаїат бі? гиреіпіе СЕаБ еаіу 8ашуш піе zrachowanym ciekawosciom pаswi?cac. №е еЬеіаІат go, chyba kiedy do ogl%dania niesposobnym, па insze zabawy dzieliC. Аіе mimo ulzenia musialam бі? і wizytami bawic, ііє dla takich аs6b, кібгу^ przez БІап ich і godnosC піє moZna Ьу^з odm6wiC42.
Niekiedy dokonywala спа pewnej gradacji w ogl^daniu, БІага^ бі? wybierac miejsca wazniejsze. Zwiedzanie zabytk6w moglo — zdaniem Morawskiej — dawac mozliwosc do konwersacji w гі^и calego p6zniєjszєgo Zycia. Strudzona zwiedzaniem okolic Neapolu dobitnie w 1уш wzgl?dziє ріБаїа: “Ре tak ci?zkiєj pracy піє szukalismy odpoczynku, znowu Іак^є ogl^dalismy rzeczy, kt6re па cale Zycie шії^ do opowiedzenia b?d^ zabaw^”43.
Morawska Біагаїа бі? zwiedzac wszelkie miejsca, w Йогу^ бі? znajdowala, z najwi?ksz^ skrupulatnosci^. I Іак b?d^c w ^ар^^ wchodzila we wszystkie moZliwe miejsca. “Rozpatrzywszy бі? dostatecznie w Neapolum і to cokolwiek czas pozwoШ rozwaZnie zwiedziwszy, bosmy pewnie z najpierwszych ciekawosci najmniejszej піе puscili”44. Starala бі? tєZ przy zwiedzaniu wiєlu miєjsc korzystac z kupowanych przєwodnik6w. Wspominala o 1уш przy okazji opisu Rzymu. W opisie 1уш znajdujєmy jєdnak wiєlє uwag pєrєgгynantki swiadcz^cych o duZєj jej wlasnєj spostrzєgawczosci:
Rzym па wzg6rkach кгу. Obszemosc jego samemu Іу^в Paryzowi пieco ^^іе moze. МіаБІ» rozrzucone, budowle menajg?sciejsze. Na pierwszym wst?pie liczne niezagrzebane jeszcze ciekawosci od czas6w, а nowe ozdoby dor6wnuj%ce БІагайу^пу^, kazdego ucz% і z Ыдаэбиз. dowodz4, Йе Ш panowie mieszkali ^іаіа і zewsz%d па jedпe miejsce zgrаmadzili wszystkа. Og6lnych Rzymu ciekawаsci апі шу^ієє wyrаzic, kupiаna а 1у кБі^ка lаtwa niespаsаbnаsc wyr?czy і trudпаsc dаwiedzie, cа wi?kszegа namienic Іу^ і w 1уш па wielk% а пiepаdаbn% pаrywac бі? гоЬ^?45.
Koniєcznє jєst zwr6cєniє uwagi па szczeg6lny stosunєk Tєofili Konstancji Morawskiej do zabytk6w staroZytnych. Przy omawianiu galєrii willi Borghєzє zwr6cila uwag? па moZliwosc zatracєnia przєz czas гсє£Ь antycznych: “Tam prawdziwiє szkoda, Zє czas pr?dzєj 1є starozytnosci zniszczy, Іак naturalna w tej robociє wyraZa бі? postac, jak піЬу wybladlєj twarzy odwag?, z rozpacz^, strach, wzgard? czytac moZna”46.
Morawska intєrєsowala бі? jєdnoczєsniє wykopaliskami archєologicznymi і wzi?la nawєt ze sob^ pєwnє zabytki znalєzionє w zwiєdzanym wykopiє w Rzymiє:
Wyjezdzalismy dа bramy ^. Pawla, przy kt6rej jest piramida БІага і bardzа slawna. Tа jest gr6b, w kt6rym cialа Gajusza СеБгіша — kаnsula, znaleziаnа. Та [па] wаlаch miasta znajduje бі?. W аkаlа tegа miejsca, pа готу^і pаdаbпiejszych kаpц. ziemi? і ^пе znajduj% starаzytnаsci. Ja umyslшe і przytаmm ze шп% szpuszczalismy бі? w 1е dаly Znalazlam кіїка kawalk6w dawnych kamieпi і drаbmejszych rzeczy, кі6ге wiаz? [z] sаb%. Nie tylkа па 1уш miejscu, аle [w] wielu inszych kaze аjciec 6^і?1у] szukac аsаbliwаsci і antyk6w. Znalezienie malа kiedy zwraca kаszt wielki, gdyz Rzym dla pаdаbnych zysk6w піе raz przewracany47.
Podobniє Zywє zaintєrєsowaniє przєjawiala Morawska wykopaliskami w Pompєjach. Autorka potrafila ocєniac wartosc wykopalisk archєologicznych, Біагаїа бі? tєZ komplєtowac swojє zbiory starozytnosci.
42 Tamze. S. 118-119.
43 Tamze. S. 139.
44 Tamze. S. 126.
45 Tamze. S. 101.
46 Tamze. S. 114.
47 Tamze. S. 115-116.
Obok zwiedzania miast interesowaly Morawskq g6ry i morze. Opis przejscia przez przel?cz Mont Cenis jest jednym z najciekawszych w polskim pismiennictwie XVIII w. Warto tu odwolac si? do niekt6rych fragment6w tego opisu. Autorka opisywala wi?c trudnq i niebezpiecznq podr6z swq w czasie nocy w dojezdzaniu do przel?czy. Drog? na g6r? odbywala na mule brnqcym w sniegu. Podr6z bowiem odbywano w koncu stycznia:
G6ra ta jedna z alpinskich jak osobliwa i wysoka, niebezpieczna i przykra, z dalszego wyrazenia poznac mozna. Natura uczynila miejsce niedost?pnym na zaden najmniejszy pojazd. Drogi tam nie zobaczyc, sciezki same i to wqskie i przykre. Drogi chyba z najwi?kszym kosztem i [w] bardzo przeciqglym czasie porobic by mozna. Ale na c6z przyrodzenie ubezpieczalo miejsce, z ci?zkim wojskiem osobliwie z armatq nieprzyst?pne. Skarb jeszcze zarabia, gdyz ustawicznie kupcy, wprowadzajqc i wywozqc stamtqd towary, im wi?cej ci?zkosci w niepodobnej do ominienia znajdujq drodze, tym wi?cej przynoszq zysku48.
Potem jeszcze przedstawiala swe przygody na wysoczyznie przel?czy, gdzie jadqc na mule zapadla si? w zasp? snieznq. Trudne chwile przezywala wreszcie w czasie zjezdzania, znowu na mule, na wloskq stron? slawnej g6ry.
Konieczne jest takze zwr6cenie uwagi na wypraw? Morawskiej na Wezuwiusz. W przypadku tej wyprawy naj?la Morawska muly i odpowiednich przewodnik6w. W pami?tniku Teofili Konstancji Morawskiej znajdujemy wiele innych fragment6w z zachwytem jej nad krajobrazami g6rskimi. Z wielkq atencjq opisywala g6ry Tyrolu:
Tyrolski kraj g6rzysty caly, pos?pny wi?cej, ale miejscami ma zupelnie pi?kne widoki. Odmiany g6r bawiq. wzrok z ciekawosciq. Niekt6re z nich zarosle, gladkie drugie. Na nich wiele snieg6w widac. Te osobliwie g6ry najwi?cej bawiq, kt6re ciemne z natury od sniegu odslonione. Formujq niby kaskady fontann. Osobliwe ozdoby sq tam i naturalne z g6r spadajqce w r6zne figury kaskady. Kiedysmy pod g6ry podjezdzali sniezne znaczne zimno slychac bylo. Powietrze tam insze, urodzaje p6zne, w innych miejscach zniwa49.
W pami?tniku znajdujemy takze pi?kny opis kraju nadmorskiego i morza w okolicach Ankony:
Stamtqd [z Loreto] wyjechawszy, jechalismy wiele po nadbrzezem morskim, takze fale uderzaly si? okolo pojazdu. Polozenie miejsc byly jedne z przyjemniejszych. Byla wtedy po pi?knej pogodzie burza. Przypatrzylismy si? jak zapienione balwany, jedne gonily prawie drugich, jak ich wzrost miary pag6rk6w dochodzil, a szum hukowi armat dor6wnywal. Patrzalismy nie bez uczucia i zmieszania jak okr?ty na morzu, blqkajqc si? po falach, raz w oczach naszych nikn?ly, ukazywaly si? drugi. Doswiadczylismy razem, ze morze nie wsz?dzie wyrzuca jedno. Tutaj same r6znych kolor6w plaskie niekt6re kamyki pi?kne znajdowalismy Kraj ten przyjemny i miejscami pos?pny znajdowal si?, pr6cz g6r dosyc uprzykrzone i piaski mielismy50.
Morawska fascynowala si? instytucjami naukowemi. Warto wskazac na pasj? z jakq zwiedzala nasza bohaterka akademi? w Bolonii. Podr6z swq wykorzystywala wi?c dla pogl?bienie swojej wiedzy, zacz?la tez kompletowac sw6j gabinet naturalny:
Na brzegach morskich znajdowalismy r6zne i pi?kne, i osobliwe w kolorach konchy. Te znacznie gabinet m6j naturalny, kt6ren jeszcze w Paryzu zbierac zacz?lam, a pierwej w Gdansku, powi?kszyly. Staralam si? nawet kupowac modela tak gondol, jak i r6znych statk6w weneckich51.
48 Tamze. S. 104.
49 Tamze. S. 177.
50 Tamze. S. 152.
51 Tamze. S. 93.
Commentarii
Interesowaly jq problemy flory i fauny. Z wielkq ciekawosciq oglqdala zgromadzone w Wersalu zwierz?ta. Zafascynowal jq nosorozec, zaintrygowaly centki lamparta i zywe kolory sk6ry pawiana. Przy okazji dokonala pewnej refleksji nad mozliwosciami natury. “Uwazalam — stwierdzila — z zastanowieniem, ze kunszt z najwi?kszym pracujqc trudem i przemyslem, nie dokaze co natura zwyklym, a nie docieczonym sposobem czyni i ukazuje”52.
Sumie w oparciu o pami?tnik Morawskiej mozemy wysnuc szczeg6lnie wiele sqd6w na temat 6wczesnej mentalnosci i stosunku do otaczajqcego swiata. Mozemy wreszcie wskazac na tekst o nieco innym charakterze. Jest to zdecydowanie szerszy opis statystyczno-topograficzno kraj6w europejskich, jaki dokonal Ksawery Bohusz (1746-1820). Bohusz, wyksztalcony w Akademii Wilenskiej najpierw jezuita, a po kasacie Zakonu ksiqdz diecezjalny w latach 1777-1778 podr6zowal po Europie z podskarbim nadwornym litewskim Antonim Tyzenhauzem (zm. 1785). Duchowny ten spisal swoje spostrzezenia z tejze podr6zy. Pozostaly one przez lata w r?kopisie. Diariusz jego wydany zostal cz?sciowo w Kronice Rodzinnej w 1885 r., a potem mylnie wydrukowal go w calosci jako opis Stanislawa Staszica Aleksander Kraushar na poczqtku XX w. Po kilku latach cz?sciowo sprostowano t? omylk?. Potem znaleziono r?kopismiennq kopi? diariusza Bohusza w Bibliotece Jagiellonskiej i ostatecznie wyjasniono kwesti? autorstwa tego dziennika. Mozna tez zwr6cic uwag? na inny jeszcze r?kopis tejze relacji przechowywany w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie53.
Przestawiony opis nalezy zakwalifikowac jako relacj? statystyczno-topograficzne, r6zni si? ona zdecydowanie od wczesniejszych zapisk6w pozostajqcych w staropolskiej konwencji deskrypcji pami?tnikarskich. Nalezy z naciskiem podkreslic te tak wazne przeobrazenie w pismienniczych przekazach powstajqcych na kanwie przemierzania obcych krain jakie nastqpily w drugiej polowie XVIII w. Zresztq dotyczy to nie tylko pismiennictwa powstajqcego w kr?gu koscielnym. Relacje statystyczno-topograficzne wprowadzajq nas w zupelnie innq problematyk?, w zupelnie inny oglqd swiata w por6wnaniu z wszystkimi wczesniej om6wionymi tekstami kwalifikowanymi jako pami?tniki staropolskie54.
Przedstawione teksty zr6dlowe swiadczq o bogactwie memoratystyki podr6zniczej jaka powstala w ciqgu XVIII w. na terenie Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Teksty te zakwalifikowac nalezy przede wszystkim jako przyklady typowego staropolskiego
52 Tamze. S. 40.
53 Diariusz wojazu ks. K. Bohusza // Kronika Rodzinna. Warszawa, 1885. R. 13. S. 37-43, 69-73, 97-105, 130-135, 175-181, 204-212, 279-283, 342-347, 378-381, 408^12, 428-435; [Bohusz K.] Dziennik podrozy ks. Stanislawa Staszica (1777-1791). Austrya - Niemcy - Holladdia - Anglia - Francya - Szwajcarya - Wlochy / Wydal A. Kraushar. Warszawa, 1903. 2 t.; Lesniewski Cz. Bohusz nie Staszic // Przegl^d Historyczny. 1926/27. Seria 2. T. 6. S. 385-395; Turowska-BarI. Franciszka Ksawerego Bohusza “Diariusz podrozy” i dwa listy do krola // Roczniki Biblioteczne. 1961. Z. 1/4. S. 337-353; Kucianka J. O jeszcze jednym spotkaniu wroclawskim // Sl^ski Kwartalnik Historyczny. “Sobotka”. 1969. Z. 1. S. 103-117; Grzebien L. Bohusz Franciszek Ksawery // Slownik Polskich Teologow Katolickich. Warszawa, 1981. T. 1. S. 186-187; Jucevicius L. Mokyti Zemaiciai. Vilnius, 1975. S. 34-39, 196-198. — R^kopismienne opisy Bohusza znajdujX si? w: Rkps. Biblioteki Jagiellonskiej. Nr. 3562; Rkps. Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Nr. F-17-30.
54 Por.: Sajkowski A. Nad staropolskimi pami?tnikami. Poznan, 1964; Czaplinski W. Pami?tniki staropolskie // Pa-sek J. Pami?tniki. Wroclaw, 1968; Dziechcinska H. 1) Pami?tniki czasow saskich: Od sentymentalizmu do sensualizmu. Bydgoszcz, 1999; 2) Swiat i czlowiek w pami?tnikach trzech stuleci XVI-XVII-XVIII. Warszawa, 2003; Bratun M. 1) Ars apodemica. Narodziny-rozwoj-zmierzch // W?drowac, pielgrzymowac, bye turyst^. Podroz w dyskursach kultury / Studia pod red. P. Kowalskiego. Opole, 2003. S. 67-76, 2) “Ten wykwintny, wyksztalcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podroze edukacyjne Michala Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1726-1768. Opole, 2002.
pami^tnikarstwa55. Znamienne, ze znajdujemy tu takze nowoczesnq relacj? statystyczno-topograficznq. Zrodla te wykorzystywane sq jednoczesnie jako teksty do rekonstrukcji dziejow kultury tak litewskiej56 jak i bialoruskiej57. Przyklady tego zainteresowania na gruncie historiografii j^zyka bialoruskiego przytaczalem powyzej. Znamienne, ze historycy bialoruscy ch^tnie nawiqzujq wspolprac? z historykami polskimi. Jako teksty obrazujqce dawne wojaze mieszkancow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego swiadczq przede wszystkim o zywych zainteresowaniach dawnych mieszkancow podrozowaniem, a wi?c kontaktami tak z Zachodem jak i Wschodem.
Данные о статье:
Автор: Рок, Богдан, доктор истории, профессор Университета Вроцлава, Вроцлав, Польша, bogdanierzv@op.pl
Заголовок: Podroznicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w XVIII w. [Путешественники Великого княжества Литовского в XVIII веке]
Резюме: Статья посвящена истории поездок за границу жителей Великого княжества Литовского в XVIII в. От этого периода сохранился, по меньшей мере, десяток дневников, описывающих эти путешествия. Люди ехали на запад, в гости к европейской знати (например, Кристофер За-виша (Zawisza), Тадеуш Букатего (Bukatego)), отправлялись в сибирскую ссылку (Людвик Си-ницкий (Sienicki)). Сюда же можно отнести поездки белорусских дворян в Санкт-Петербург в конце XVIII в. Сохранились также три обширных путевых дневника представителей духовенства (Ювеналис Чаркевич (Charkiewicz) и Ксаверий Богуш (Bohusz) по Европе и Антоний Бурницкий (Burnicki) в Святую Землю). Есть описания путешествий двух женщин (Теофилы Радзивилл-Моравской (Radziwill Morawskiej) и Саломеи Русицкой-Пилштыновой (Rusiecki-Pilsztynowej) Ключевые слова: история путешествий, путешествия, Великое княжество Литовское
Information about the article:
Author: Rok, Bogdan, Professor, Doctor of Historical Science, professor of Wroclaw University, Wroclaw, Poland, bogdanjerzyffiop.pl
Title: Travellers from The Grand Duchy of Lithuania in the 18th century.
Abstract: During the XVIII century many foreign travels were undertaken from the Grand Duchy of Lithuania and there are over a dozen preserved diaries describing them. Some of these journeys led to Western Europe (for example those described by Krzysztod Zawisza and Tadeusz Bukaty) or to St. Petersburg, which was a popular destination among White Ruthenian nobles by the end of XVIII century. Other, like the one written by Ludwik Sienicki, are a testimony of a Siberian exile. Among the preserved relations are also three large diaries written by travelling clergyman (Juwenalis Charkiewicz and Ksawery Bohusz wandering throughout Europe and Antonii Burnicki to the Holy Land) as well as two descriptions made by women (Teofila z Radziwillow Morawska and Salomea z Rusickich Pilsztynowa).
Key words: History of travel, Travelling, Grand Duchy of Lithuania.
References:
Benedyktowicz, Zbigniew. Portrety «obcego»: Od stereotypu do symbolu. Krakow: Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagiellonskiego, 2000, 215 s.
55 Cienski A. Pami^tnikarstwo polskie XVIII wieku. Wroclaw, 1981; Dziechcinska H. 1) Pami^tniki czasow saskich. Od sentymentalizmu do sensualizmu. Bydgoszcz, 1999; 2) Swiat i czlowiek w pami^tnikach. trzech stuleci XVI, XVII, XVIII. Warszawa, 2003.
56 Warto w tym wzgl^dzie odwolac si^ do litewskich studiow syntetycznych z tego zakresu: Kultura Wielkiego Ksi^-stwa Litewskiego, analizy i obrazy / Opracowanie V. Alisauskas, L. Jovaisa, M. Paknys, R. Petrauskas, E. Raila. Krakow, 2006.
57 Por.: Welikae knestwa Litouskae. Encyklapedye u dbuh tamah. Minsk, 2006; Welikae knestwa Litouskae. Encykla-pedye. Minsk, 2010. T. 3. Dadatak A-YA.
Commentarii
Bilewicz, Teodor. Diariusz podrozy po Europie w latach 1677-1678 I Opr. Marek Kunicki-Goldfinger. Warszawa: Wydawnictwo Biblioteki Narodowej, 2004. 458 s.
Bratun, Marek. «Ten wykwintny, wyksztalcony Europejczyk». Zagraniczne studia i podr6ze edukacyjne Michala Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1726-1768. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2002, 316 s.
Bratun, Marek. Ars apodemica. Narodziny-rozw6j-zmierzch, in Wqdrowac, pielgrzymowac, bye turystq. Podroz w dyskursach kultury I Studia pod red. Piotr Kowalskiego. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2003. S. 67-76.
Bystron, Jan Stanislaw. Polacy w Ziemi Swiqtej, Syrii i Egipcie 1147-1914. Krak6w: Nakladem Ksi?garni Geograficznej «Orbis» w Krakowie, 1930. 310 s.
Chachay, Marian. Tadeusz Bukaty autorem opisu podr6zy z Warszawy do Londynu odbytej w 1780 roku, in Slqski Kwartalnik Historyczny «Sobotka». 2001. Z. 3. S. 365-367.
Chachay, Marian. Zagraniczna edukacja Radziwillow od poczqtku XVI do polowy XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 1995. 171 s.
Cienski, Andrzej. Pamiqtnikarstwo polskie XVIII wieku. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1981. 218 s.
Dymnicka-Woloszynska, Hanna. Radziwill Michal Kazimierz, in Polski slownik biograficzny. T. XXX. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1987. S. 299-306.
Dziechcinska, Hanna. O staropolskich dziennikach podrozy. Warszawa: Instytut Badan Literackich PAN,
1991. 121 s.
Dziechcinska, Hanna. Pamiqtniki czasow saskich. Od sentymentalizmu do sensualizmu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, 1999. 145 s.
Dziechcinska, Hanna. Podr6z — jej miejsce w swiadomosci spolecznej, in Odrodzenie i Reformacja w Polsce. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1988. T. 33. S. 25-51.
Dziechcinska, Hanna. Swiat i czlowiek wpamiqtnikach trzech stuleci XVI-XVII-XVIII. Warszawa: Instytut Badan Literackich PAN, 2003. 163 s.
Grickiewicz, Walentin. Adyseja nawagradskaj lekarki. Salameja Ruseckaja. Minsk: Nawuka i Technika, 1989. 55 s.
Grudzinski, Kajetan. Burnicki Antoni, in Slownik polskich pisarzy franciszkanskich. Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardyn6w, 1981. S. 78.
Gryckiewicz, Walantin. Puteshestviya nashich zemlyakov. Iz istorii stranovedenija Belorussii. Minsk: Nawuka i Tekhnika, 1968. 233 s.
Gryckiewicz, Walentin. Ot Nemana k beregam Tichogo Okeana. Minsk: Izdatielstwo «Polymia», 1986. 303 s.
Gryckiewicz, Walentin. Pierwsza wilenska ksiqzka o Syberii, in Czerwony Sztandar. Wilno. 1978. 12 maja.
Iwanowska, Aleksandra. Polskie r?kopismienne relacje podr6znicze z epoki saskiej, in Staropolska kultura rqkopisu I Praca zbiorowa pod red. Hanna Dziechcinskiej. Warszawa: Instytut Badan Literackich PAN, 1990. S. 123-154.
Jucevicius, Liudvikas. Mokyti Zemaiciai. Vilnius: Vaga, 1975. 234 p.
Judkowiak, Barbara. Franciszka Urszula Radziwillowa (1705-1753), in Pisarze polskiego oswiecenia. T. 1 I Pod red. Teresy Kostkiewiczowej i Zbigniewa Golinskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,
1992. S. 66-89.
Kantak, Kamil. Charkiewicz Juwenalis, in Polski slownik biograficzny. Krak6w: Nakladem Polskiej Akademii Umiej?tnosci, 1937. T. 3. S. 264.
Knychalska, Agnieszka. Diariusz podrozy do Petersburga, in Z dziejow kultury czasow nowozytnych I Wyb6r tekst6w zr6dlowych pod red. Malgorzata Kowalczyk. Torun: Wydawnictwo Adam Marszalek, 2009. S. 55-110.
Kucianka, Jadwiga. O jeszcze jednym spotkaniu wroclawskim, in Slqski Kwartalnik Historyczny. «Sob6tka». 1969. Z. 1. S. 103-117.
Kunicki-Goldfinger, Marek. Cud i cudownosc w oczach podr6znik6w litewskich XVI i XVII w. Opowiesc cudowna jako mit czyli cud jako norma kultury, in Senosios rastijos ir tautosakos sqveika: kulturine Lietuvos Didziosios Kunigaikstystespatirtis. Vilnius: Lietuviu literatures ir tautosakos institutas, 1998. S. 224-247.
Leach, Edmund Rorald. Kultura i komunikowanie. Logika powiqzan symbolicznych wprowadzenie do analizy strukturalnej w antropologii spolecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. 141 s.
Maliszewski, Kazimierz. W krqgu staropolskich wyobrazen o swiecie. Lublin: Wydawnictwo Fundacja Servire Veritati Instytut Edukacji Narodowej, 2006. 345 s.
Michalski, Jerzy. Radziwill Karol zwany Panie Kochanku, in Polski slownik biograficzny. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1987. T. 30. S. 248-262.
Murowiec, Wieslaw. Charkiewicz Juwenalis, in Slownik polskich teologow katolickich / Pod red. Hi-eronima Wyczawskiego. Warszawa: Akademia Teologii Ktolickiej, 1981. T. 1. S. 278.
Radziwill Mikolaj Krzysztof. Podroz do Ziemi Swiqtej, Syrii i Egiptu r. 1582-1584. Warszawa: Akademia Teologii Ktolickiej, 1962. 254 s.
Rocko, Agata. Pamiqtnikipolskich zeslancow na Syberiq wXVIII wieku. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Warminsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2001. 215 s.
Rok, Bogdan; Kozakow Jurij. Apisanne padarozhzha z Minska u Pecerburg ananimnaga belaruskaga shljachcica, in Belaruski gistarychny chasopis. 1998. Nr. 1. S. 55-63.
Rok, Bogdan; Kozakow Jurij. Teafila Kanstancyja z rodu Radziwilau i eja padarozhzha pa Eyrope, in Belaruski gistarychny chasopis. 2006. Nr. 2. S. 47-51.
Rok, Bogdan. Opis podrozy przez Niemcy i Holandi? do Londynu anonimowego szlachcica litewskiego z 1780 r. [Wst?p], in Slqski KwartalnikHistoryczny «Sobotka». 1994. Z. 4. S. 267-268.
Rok, Bogdan. Podroze litewskich duchownych w drugiej polowie XVIII w., in Miqdzy Zachodem a Wschodem. Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego. Torun: Wydawnictwo Adam Marszalek, 2003. T. II / Pod red. Jaroslawa Dumanowskiego, Krzysztofa Mikulskiego, Jaroslawa Porazinskiego i Stanislawa Roszaka. S. 509-517.
Rok, Bogdan. Podroze Polakow po Niemczech w drugiej polowie XVIII wieku, in Z dziejow Galicji, Slqska, Polski i Niemiec / Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Galosowi w siedemdziesiqtq rocznic? urodzin pod red. Marka Czaplinskiego, Romualda Gellesa i Krystyna Matwijowskiego. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1994. S. 55-65.
Rok, Bogdan. Sprawa zagranicznych podrozy Polakow w pierwszej polowie XVIII wieku, in Sprawoz-dania Wroclawskiego Towarzystwa Naukowego / Red. Adam Chelmonski, Adam Galos, Jan Trzynadlowski. 1991. Nr. 46. Wroclaw: Wroclawskie Towarzystwo Naukowe, 1992. S. 50-52.
Rok, Bogdan. Zagraniczne podroze Polakow w pierwszej polowie XVIII w., in Slqski Kwartalnik Historyczny «Sobdtka». 1992. Nr. 1-2. S. 171-178.
Rok, Bogdan; Kozakow, Jurij. Opis podrozy z Minska do Petersburga z 1797 r. anonimowego szlachcica z Bialorusi, in Z przeszlosci Rzeczypospolitej w czasach nowozytnych / Pod red. Krystyna Matwijowskiego, Ste-fanii Ochmann-Staniszewskiej, Bogdana Roka, Wroclaw: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroclawskiego,
1998. S. 109-120.
Sajkowski, Alojzy. Nad staropolskimi pamiqtnikami. Poznan: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1964. 147 s.
Sajkowski, Alojzy. OdSierotki do Rybenki. Wkrqgu radziwillowskiego mecenatu. Poznan: Wydawnictwo Poznanskie, 1965. 252 s.
Sajkowski, Alojzy. Opowiesci misjonarzy, konkwistadorow, pielgrzymow i innych swiata ciekawych. Poznan: Wydawnictwo Poznanskie, 1991. 353 s.
Sienicki, Ludwik. Dokument osobliwego milosierdzia Boskiego, in Dwa polskie pamiqtniki z Syberii XVII iXVIII wiek. Wroclaw: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1996. S. 103-186.
Szteinke, Anzelm. Polscy Bracia Mniejsi w sluzbie Ziemi Swiqtej 1342-1995. Poznan: Franciszkanie,
1999. 207 s.
Tsitov, Victor. Polacy i Bialorusini na Syberii: przyczynki do historiografii i identyfikacji etnicznej, in Pytanni mastctwaznaustwa, etnalogii i fal’klarystyki. Minsk: WTAA «Prawa i ekanomika», 2008. Wyp. 4. S. 413-422.
Turowska-Bar, Irena. Franciszka Ksawerego Bohusza «Diariusz podrozy» i dwa listy do krola, in Roczniki Biblioteczne. 1961. Z. 1/4. S. 337-353.
Commentarii
Wierzbicka-Michalska, Karyna. Radziwillowa z Wisniowieckich Franciszka Urszula, in Polski slownik biograficzny. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1987. T. 30. S. 388-390.
Wojtowicz, Jerzy. Problemy komunikacji spolecznej we wsp6lczesnej nauce historycznej, in Przeglqd Humanistyczny. 1980. Nr. 4. S. 151-152.
Wolanski, Filip. Europa jako punkt odniesienia dlapostrzeganiaprzestrzeni geograficznejprzez szlachtq polskq osiemnastego wieku w swietle relacji podrozniczych i geograficznych. Wroclaw: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroclawskiego, 2002. 156 s.
Zal-K?dzior, Agnieszka. Obraz Ziemi Swiqtej w polskim pismiennictwie geograficznym i podrozniczym osiemnastego wieku. Torun: Wydawnictwo Adam Marszalek, 2010. 337 s.
