CC BY
6НОВЫЕ ИЗДАНИЯ: РЕЦЕНЗИИ, ОТЗЫВЫ
Профессор А.А. Непомнящийнинъ
«Восточный факультет» китабынынъ базы къысымлары хусусында фикирлер
Исмаил Керим
(Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиясы,
Ш. Марджани адына тарих Институты;
Къырым муэндислик ве педагогика университети)
Анълатма. Профессор А.А. Непомнящийнинъ «Восточный факультет. Неизвестные страницы истории крымоведения» монографисына такъриз. Ишбу монография 2021 сенеси Саратов шеэриндеки «Амирит» нешриятында дюнья юзюни корьди (иллюстрациялары иле бераберликте 416 саифеден ибареттир). Такъриз эсасен монографияда ер алгъан белли къырымтатар эдиплери проф. Б. Чобанзаде (1893-1937) ве О.Акъчокъракълынен (1879-1938) багълыдыр. Такъризде кечкен эсас фикир шундан ибарет ки, эввельде мезкюр шахсларнен алякъалы бир чокъ макъале, хрестоматия ве монографиялар чыкъса да, бугунь проф. А.А. Непомнящий Русие Федерациясынынъ Москвадаки архивинде була бильген бир чокъ мате-риаллары ич де белли дегиль эдилер. Шунынъ ичюн монографиянынъ къырымта-тар мевзуатындаки келеджек чалышмаларгъа файдалы ве гъает эмиетли оладжагъы айрыджа къайд этиле.
Анахтар сёзлер. Къырым университетининъ шаркъ факультети. 1920-нджи сенелерининъ башында Къырымда тюркология боюнджа алий тасиль. О. Акъчокъ-ракълы ве Б. Чобанзаде акъкъында белли олмагъан малюматлар.
2021 сенеси октябрьнинъ 11-де Къырым Федераль университетининъ «Свечка»сында Къырымда белли ве урьметли къырымшынас алим профессор Андрей Анатольевич Непомнящийнинъ янъычыкъ нешир этильген
УДК 908(292.471)
DOI: 10.22378/kio.2022.1.215-231
«Восточный факультет. Неизвестные страницы истории крымоведения» [1] серлевалы китабынынъ презентациясы олып кечти.
Биз де шу презентацияда чыкъышта булунып, ишбу китап акъкъында къыскъадан базы фикирлеримизни изаат эткен эдик. Мадам ки, мезкюр ки-тапта 1920-нджи сенелерининъ башында Къырым университетининъ шаркъ болюгинде (факультетинде) Къырымда шаркъшынаслыкъ ве тюрк-шынаслыкънынъ шекилленмеси ве илерилемеси косьтерилип шу болюкте ве сонъра факультетте чалышкъан бир сыра мешхур алимлер А.А. Байков (ректор), А.Н. Деревицкий (факультет деканы, кечирген фени: мусульман медениетининъ тарихи), А.Н. Самойлович, М.О. Гредингер (ичтимаий фенлер факультетининъ деканы, кечирген фени: хакъ-хукъукъ Энциклопе-диясы), В.В. Бартольд, И.Ю. Крачковский (кечирген фенлери: кечмиш ве земаневий араб тили, араб эдебияты), П.Н. Ардашев (кечирген фени: уму-мий тарих), С.А. Бугославский (кечирген фенлери: къадимий рус эдебияты, окъутма методикасы), П.И.Новицкий (педагогика факультетининъ деканы, кечирген фенлери: тарихий материализм, XIX ве ХХ асырларнынъ тарихи), В.И. Филоненко (кечирген фенлери: фарс тили ве эдебияты, фарс тарихи), А.А. Раевский (кечирген фени: статистика ильми), А. И. Маркевич (кечирген фени: Къырым тарихи), И.А. Левковский (кечирген фенлери: РСФСР-нинъ сиясий икътисадияты, профсоюз арекетининъ тарихи), А.М. Лукья-ненко (кечирген фенлери: тильшынаслыкъкъа кириш, къыяслама тильшы-наслыгъынынъ эсаслары), И.А. Линниченко (кечирген фени: рус тарихи), Е.В. Петухов (кечирген фени: рус эдебиятынынъ тарихи), М.Х. Поляков (кечирген фени: советлер адлиеси), М.Е. Бененсон (кечирген фени: статистика) киби шахслар арасында къырымтатар эдиплери О. Акъчокъракълы (кечирген фени: арабча-тюркче каллиграфия), И. Леманов (кечирген фенлери: араб тили, шериат хукъукъы), Б. Чобанзаде (кечирген фенлери: тюрк-татар тили, тюрк-татар халкъларынынъ тарихи, тюрк-татар тиллерининъ къыяслама грамматикасы, Шаркъ тарихи) ве А. Одабаш (кечирген фени: татар тилининъ Къырым лехджеси) хусусында да сёз юрютилир экен, ки-тапнынъ тамам шу къысмы акъкъында биз де базы фикирлермиз ве ма-люматларымызны изаат этмеге бельсендик.
Проф. А.А. Непомнящийнинъ хаберине коре, 1922 сенеси январь 1-де шаркъ болюгинде джедвель боюнджа 62 студент окъугъан ве 1922 сенеси февраль 10-да олып кечкен ве март 3-те сонъучлангъан М. В. Фрунзе адына Къырым девлет университетининъ ильмий шурасында Маариф наркома-тынынъ дестегиле университетте айры оларакъ шаркъ факультетини ач-макъ къарары къабул этильген ве бойле къарар алынмасы мытлакъ бутюн
Къырым боюнджа о заманда кечирильген «татаризация» сиясети эсас олгъандыр.
А.С. Айвазов, Б.В. Чобанзаде ве О.А. Акъчокъракълы Къырым АССР-нинъ миллетлер боюнджа наркоматына о заманда язгъан бир мектюбинде факультетнинъ макъсадыны бойле анълатмакъта эдилер: «Къырым администрациям ичюн азырлыкълы кадрлар ве къырымтатар мектеплери ве бутюн Къырым мектеплери ичюн къырымтатар тили оджаларыны азырла-макъ (Къырым АССР-де бутюн мектеплилер, миллетине бакъмадан, къырымтатар тилини огренмекте эдилер! - И.К.). Эм де Шаркъ факультети, онынъ бу шеклинде биле, Къырымнынъ татар эхалиси ичюн юксек тасиль алма ихтияджларыны энъ эйи бир шекильде теминлейджектир».
Факультетте окъума муддети 4 йыл. Факультетнинъ биринджи мезун-лары 1924 сенеси чыкъарылды. Факультетнинъ окъув эснасы сабыкъ «Таврическая духовная семинария» биналар комплексинде кечириле эди. Бу биналар комплекси бугуньде Акъмесджитте ЦУМнынъ артында, узакъ ол-магъан ерде, кильсе сырасында булунмакъта.
Факультетте дерс бермек ичюн базыда Москвадан юксек статуслы илим адамлары да чагърыла эди. Меселя, 1924 сенеси майыс айында Москвадан белли арабшынас Игнатий Юлианович Крачковский (18831951) келип шаркъ факультетинде эпси олып 26 саат арабча тиль ве эдеби-ят дерслерини кечирген эди. Меракълы ери шунда ки, онынъ дерслеринде студентлерден гъайры, бир чокъ татар оджалары ве шулар арасында проф. Б. Чобанзаде де булунгъанлар [с. 356]. Тамам шу ерде гъает меракълы бир эпизодны къошмалы. Лекциялар арасында проф. Чобанзаде ве проф. И.Ю. Крачковский бири-бирине якъынлаша ве достлашалар. Атта хайыр-лашув куню (15 июнь 1924 сенеси) И. Леманов ве В. И. Филоненко иле бе-рабер бир къач дефа «чиберек софрасында» булуналар. Ве И.Ю. Крач-ковскийнинъ хаберине коре, 1924 сенеси майыс 27 куню Б.В. Чобанзаде онынъ иле корюшмек ичюн Багъчасарайдаки Хансарай музейине кельдиги заман, къоллары бош дегиль эди. Махусус музей ичюн бир «багъыш» да кетирген. Бу «багъыш» онынъ Акъмесджит базарында сатын алгъан Бур-хан ад-Дин ибн Мазанынъ арабча эльязмасы экен... Авропа коллекцияла-рында бу эльязма олмагъаны акъкъында сонъунъдан И.Ю. Крачковский немседже язгъан айрыджа бир макъалесинде къайд эткен [с. 357].
Б.В. Чобанзаде акъкъында ильмий очеркте бойле бир левха да бар: 1924 сенесининъ сонъларында университет ректоры Салазкин адлы киши Ленинградгъа кочькени себебинден, Къырым университетинде янъы ректор сайлама тедбири кечириле. Ве бу тедбирде университетнинъ профессу-расы Б.В. Чобанзадени университет ректоры оларакъ сайлай. Бу сайлама
тедбирининъ шааты олгъан В.И. Филоненко досту И.Ю. Крачковскийге шу арада язгъан мектюбинде дей ки, Б.В. Чобанзаде кенди ректор оларакъ сайланмакъ истемеди. Ама университетнинъ агъыр шараити ве Б. Чобанзаде шу арада Къырым укюметининъ азасы сыфатында оны Къырым укюме-ти тарафындан къуртармакъ керек олмасы ве мумкюнаты себебинден разы олды [с. 359]. Яни В.И. Филоненконынъ И. Ю. Крачковскийге язгъан мек-тюби сакъланмасайды, Б.В. Чобанзаденинъ ректор оларакъ сайланмасы шай да белли олмайджакъ эди. Сонъундан даа да ачыкълана ки, Б.В. Чобанзаденинъ кандидатурасы Москвадаки тасиль Наркоматы тарафындан тасдыкъланмагъан... Ама не исе, Б.В. Чобанзаденинъ статуслы бир алим оларакъ джиддий авторитети олмасайды, табий, ич бир тюрлю ректор оларакъ сайланмаз эди. Яни Б.В. Чобанзаденинъ ильмий биографиясында бу эпизод пек муимдир.
Айрыджа къайд этмели ки, Чобанзаденинъ ильмий биографиясында сонъ заманларгъа къадар къарышыкъ малюматлар чокъ эди. Эм аслында сонъ сенелергеджек Б. Чобанзаденинъ балалыкъ ве генчлик деври де бус-бутюн къаранлыкъта булунмакътайды. Табий, ишбу «къаранлыкълар» че-шит уйдурмалар ве эфсанелер догъура бильдилер. Меселя, даа якъында Б. Чобанзаденинъ биографиясында о, мектепке «кечь» барды деген лафлардан, ахыры «мектепке он учь яшында барды» дее малюмат чыкъа. Яни Б. Чобанзаде о къадар гениаль бир балачыкъ эди ки, он учь яшында мектепке барып, бир къач йылда бутюн мектеп программасыны менимсе-гендир!!! Шашыладжакъ шей. Бу малюматны эм исбат этмек, эм де инкяр этмек вира къыйынлаша эди. Ве, ахыры, Юдже Танърымыз ве Султаны-мызнынъ ихсаны ве керемиле Санкт-Петербургнынъ Ржевка дагъларында булунгъан Русие Миллий кутюпханесининъ «запасниклеринде» аман-аман юз сене девамында буюк бир сербазлыкъле къыдырылгъан «Ветан хадими» джеридесининъ еди юз номеринден дёрт номери тапылып, 1906 сенесине аит бир номеринде 13 яшлы Чобанзаденинъ макъалеси корюне. Тамам шу макъале, юкъарыдаки анъылгъан эфсанени дарма-дагъын эте. Мезкюр пар-чадан ачыкъ корюне ки, Б. Чобанзаде Къарасувдаки мектепке (гимназия-гъа) 8 яшында олдугъында кире ве эр нормаль талебе киби окъуй ве кенди истидатыны шекиллендире, осьтюре биле. Яни бойле сарих (конкрет) ма-люмат мейдангъа чыкъкъан сонъ, юкъарыдаки уйдурма шейнинъ озеги аман тютюнге алына. Акъикъатны ачкъан шу кучюк парчанынъ оригина-лыны мисаль оларакъ кетиремиз: Шакирдан Чобанзаде Бекир Сыдкъи эфендининъ нуткъу: «Эй, велий-и-нимет (нимет сахиби) эфендилерим! Эгер мугъайр-и-эдеп ве тербие (эдепсизлик ве тербиесизлик) демиюп, лютфен къулунъыза мусааде буюрсанъыз, хузурынъызда аджизане бир
къач сёз сёйлемек истиюрым. Джумленъизин малюмидир ки, шу севгили Ветанымызын энъ факъир бир эвлядынынъ огълуйым. Бичаре педерим (бабам) окъуйып язмакъ бильмедиги халда, видждана беллемиш (бель эткен) ве тамамиле кендисине бир къанаат хасыл олмалыдыр ки, дёрт-беш се-неден бери бенденъизи, джумадан маада, (джума куньлеринден гъайры) бир кунь яз ве къыш эвде быракъмыюп мектебе кондерир иди. Не чаре ки, педеримин чалышуп-чапаландыгъы нисбетте мемлекетимизде булунан мектеплерде тахсиль корьмек мумкюн оламыюр иди. Бугунь шукюрлер олсун, Дженаб-ы-Хакъа ки, мюджерредсиз (тек олмагъан) эфендилерими-зин мемлекетимизде бирер рушдие мектеби ачаракъ, шу кучюк яшымызда бизлери ильм ве ирфан денилен тарикъ-и-неджате (къуртулыш ёлуна) севкъ иттинъиз (кондердинъиз).
Эбет, шу мектеп дедигимиз дар-уль-фунуннынъ ачылмасына себеп ол-дугъынъыз киби, окъуйып-язмакъ шерефини де кенди эвлят ве джигер-парелеринъизден (севимли балаларынъыздан) айырмаюп факъыр ве зенгин авам (саде) ве хаваси (асылзаделерни) бирден бойле бир нимете наиль ит-тинъиз. Бунъа да къанаат итмеерек, эвляд-ы-фукъаранынъ китап ве эльбисе (кийим) акъчаларыны да кисе-и-хамийетинъизден (миллий онъур, ветан-первер олгъанынъыздан) инает буюрдынъыз!
Эй, хами (къоруйыджы) эфендилер! Яшым ве башым вакъаа (акъикъатен) пек кучюк исе де, бу къадар ачыкъта корьдигим бир лютфу анъламаяджакъ дереджеде дегилим. Зира (чюнки) бойле бир эйилиги корь-мемек ве анъламамакъ булутсыз хавада кунеш корьмемек кибидир. Бинаэн алейх (бундан долайы), джумле факъыр аркъадашларымле берабер бу лютфунъыза къаршы гедже ве куньдюз хайыр дуа идеджегиз» [2].
Бундан сонъра, Б. Чобанзаденинъ рушдиени къачынджы йылы битир-гени меселеси мейдангъа чыкъа. Ве кене де чешитли ракъамлар дандюрюк ойнуна тюшюле. Ве кене де ахыры-сонъу Б. Чобанзаденинъ озь къолунен язылгъан хаберге огъраймыз ве меселе там ачыкълана. Ишбу материалны И. Гаспринский адына миллий кутюпханенинъ хадими Медине Алимова тапа. Б. Чобанзаде рушдиени битирген сонъ, аркъадашларынен берабер «Терджиман» газетасына мектюп кондерип бастыралар. Иште, шу мектюп-те де чокъ шейлер ачыкълана: «Мухтерем педеримиз! (Бабамыз!) Йигирми беш сенелик тергъибат (истеклендирмелер) ве тешвикъатынъзын бахш ит-тиги семереден олмакъ узьре хамд олсун бугунь Къарасув мектеб-и-рушдиесинден балякемал (буюк еткинлик акъкъында) шахадетнаме ихза-рына (азырлыкъ шаадетнамесине) муваффакъ олдукъ. Мектебимизин тева-зю мукяфаты (имтиханлары) майыс 28-де пенджшенбе (джума акъшамы) куню саат бирде башлаяракъ, бир джем гъафир (инсан къалабалыгъы,
чокълугъы) хузурында такъдим хузур алийлери къылынан тертип узьре иджра идильмиш олмакъле зат мухтар (кенди башымызле) маниаларны [аркъада къалдырып] маариф-и-ислямие хусусында [бильгилеримизге къыймет кесильгенде] бир педер-и-мюшфикъ (баба шефкъаты киби) биле-рек вакъи халы арз идериз. Мумкюн исе, дигерлерине де нумюне-и-имсаль оларакъ мунасип бир суретте газете-и-мутеберинъизде дердж буюрылма-сыны зирдеки (ашагъыдаки) вази-имза иден (имза къойгъан) эвлятла-рынъыз сиз педеримизден истирхам (мерхамет) эйлериз. Къарасувбазар мектеб-и-мюнтефи сыныф (мезун олгъан) шакирдлеринден эвлятларынъыз Абдульрахим Наби, Абдулькерим Сабит, Бекир Сыдкъи» [3].
Профессор А.А. Непомнящийнинъ монографиясында Б. Чобанзаде иле багълы булунгъан сийрек материалларындан даа бири - бу 1925 сенесине аит «Красный Крым» газетасында тапылгъан Б. Чобанзаденинъ Акъмесджитте олып кечкен хайырлашув акъшамы иле багълы малюмат-тыр. Бу ерде дениле ки, Акъмесджитте Салгирная сокъагъында ерлешкен «Койлюлер эви» ерли студентлер ве профессорнынъ зенаатдашларынен рыкъма толу эди. Мусафирлер арасында бир чокъ партия азалары да бу-лунмакъта эди. Тедбирде Б. Чобанзаденинъ оджалыгъы, алимлиги ве Къы-рымда алий тасильнинъ шекилленмеси ве осьмесиндеки ролюне юксек къыймет кесильген эди [с. 361].
Чокъ сенелер эввель айны тедбир акъкъында биз де «Енъи дюнья» газетасында бойле меракълы хабер растлагъан эдик. Хаберде айнен бойле денильмекте: Февралин 22-нджи базар куню саат 13.00 «Койлю эви» за-лында Азербайджан Джумхуриети тарафындан Баку дарульфунуна чагъы-рылгъан профессор Чобанзаде аркъадашын Къырымдан китеджеги муна-себетиле савлукълашув меджлиси оладжагъындан, Чобанзаде аркъадашын Къырымда япкъан хызметлериле ашна олгъан бутюн аркъадашлар шу меджлиске кельмелери бильдириле» [4].
О заманда шаркъ факультетинде лекция кечирмек ичюн Москвадан Игнатий Юлианович Крачковскийни давет эткенлери киби, айны шекильде Шаркъ факультетинде дерс бермек ичюн мешхур шаркъшынас ве тюрколог Владимир Александрович Гордлевский (1876-1956) де давет этильген эди.
Проф. А.А. Непомнящийнинъ чалышмасында бугуньде ич билинмеген меракълы фактлардан даа шусы да бардыр. Мегер 1934-1937 сенелери ара-сында (анълашыла ки бундан да эввель башлагъандыр) Ленинградта къы-рымтатарджа мухаррир ве терджиманлар курслары чалыша экен. Ве тамам шу курсларнынъ рехберлигинде белли тюркшынас Николай Константинович Дмитриев (1898-1954) булунгъан, о Н.К. Дмитриев ки, хангиси 1934 сенеси Акъмесджитте кечирильген III Къырымтатар тили ве имля конфе-
ренциясында булунып «Грамматика принциплери меселелери» боюнджа марузаларнен чыкъышта булунгъан [5] ве сонъра Къырым боюнджа къы-рымтатар тили экспедициясынынъ рехбери сыфатында чалышкъандыр. Монографиядаки хаберге коре, мезкюр «Къырымтатарджа мухаррир ве терджиман курслары» сонъунда Ленинграддан Москвагъа кечирильген.
Чокъ вакъыт эввель, яни 1980-нджи сенелери, Осман Акъчокъракълы-нынъ аяты ве фаалиетини огрениркен, онынъ бир чокъ эсерлерини, ильмий чалышма ве терджимелерини топламагъа тутунгъан эдик. Москва ве С.-Петербургдаки меркезий кутюпханелерининъ къырымтатарджа китап ве джериде (газета) топламларыны буюк дикъкъатле огренип, о заманда микрофильм шеклинде копияларыны чыкъартып, яваш-яваш О. Акъчокъ-ракълынынъ эллиге якъын чалышмасыны топлап, онынъ аяты ве фаалиети иле багълы бир де кениш библиография тизген эдик. Ве андан-мындан атта бир сыра фотосуретлерини де топлап, чокъ озель олгъан гурухтаки бир фо-тосындан онынъ баягъы яш девринде чыкъарылгъан фотосыны да айырып «Эсерлер топламы» китабынынъ форзацтан сонъ сыра булгъан йылтыра-вукъ саифесине кирсеткен эдик.
Табий, О. Акъчокъракълынынъ «Эсерлер топламы» азыр шеклине кельгенде, о заманда, яни 2006 сенеси, Къырымнынъ энъ буюк ве кучьлю нешрияты олгъан «Таврия» нешриятына бердик. О заманда «Таврия» не-шрияты эркянында «Къырымтатар эдебияты болюги» де чалышмакъта эди.
Тамам бу ерчикте къошмалы ки, о вакъытта Къырымнынъ девлет не-шриятларында китап джылтында къырымтатар ремизи (симвоы) олгъан таракълы тамгъаны къулланмакъ адет олмагъанындан, бу меселеде бир къач ай девамында чешит «тартышмаларгъа» огърагъан эдик. Атта Ки-евдеки «Державний комiтет телебачення»нинъ мудирине мектюп де язгъан эдик. Ве ахыры-сонъу мавы фон узерине алтын тюсте тамгъаны китап джылтына ерлештирмеге разылыкъ берильди. Аслында инатлыгъымыз ту-таракъ, дигер такъдирде, китапны неширден аладжакъ олгъан эдик. Китап-нынъ эльязмасыны нешрияттан алгъан олсакъ, «Таврия» нешрияты «Ичти-маий тарафтан эмиетли эдебият» фондундан алгъан параны кери къайтар-макъ меджбуриетинде къаладжакъ эди. Шойле этип таракъ тамгъа китап-нынъ джылтында акс олунгъандыр [6]. Даа да къошмалы ки, тамам шу ки-тап 2007 сенеси биринджилер сырасында Б. Чобанзаде Фондунынъ (Реиси Ресуль Велиляев) премиясына такъдим этильген эди.
Эм де О. Акъчокъракълынынъ «Эсерлер топламы»нда таракъ тамгъа иле багълы айрыджа макъалеси де булунмакъта. Китап неширге бериле-джекте, акълымызгъа бойле серлевха кельген эди: «Акъчокъракълы О. Эсерлерининъ толу топламы». О вакъыттаки заннымызда, санки ич бир
эсери къалмай топланды киби тюшюнген эдик. Кене, шукюрлер олсун, эр ихтималгъа къаршы «Эсерлер топламы» дие серлевха къойып, келеджекте булунаджакъ билинмеген эсерлерине ер къалдыргъан эдик. Эм, акъикъатен, чокъкъа бармай онынъ «Заглавные буквы» [7], «Чингене хал-къы яхут ромпашал» [8], «Терджиман»нынъ мусафири [9], «Къырымтатар-ларнынъ аскерлиги» [10], «Ики муфтий» [11], «35 йыл оджалыкъ курсю-синде» [12] киби парчалары мейдангъа чыкъты. Табий, булар «Эсерлер то-пламы»на кирмеген эдилер.
Булар булунгъан сонъ, «ана, энди бутюнидир» дие тюшюнгенимиз вакъытта, Осман Акъчокъракълынынъ кене русча оларакъ бир чокъ парча-лары мейдангъа чыкъып, оларны «О. Акъчокъракълынынъ аяты ве фаалие-ти» русча кириш сёзюмизнен айры китап шеклинде чыкъармакъ сырасы булунды [13]. Ве, нихает, бу сене чокъ чалышкъыр генч профессорымыз А.А. Непомнящий апансыздан Москва архивлеринден 1920-нджи сенеле-рининъ башында фаалиетте олгъан Къырым университетининъ шаркъ фа-культети иле багълы материалларны тедкъикъ этеркен, арада сонъ дередже къыйметли олгъан Осман Акъчокъракълынынъ 1922 сенеси октябрь 5-те Багъчасарайда кенди элинен язгъан терджиме-и-халы ве чалышмалары-нынъ джедвелини булду. Бу весикъада О. Акъчокъракълынынъ биографи-ясы иле багълы эввель ич билинмеген бир чокъ гъает меракълы ма-люматлар бар. Атта 40 йыл эввель О. Акъчокъракълынынъ догъгъан ери сойадындан чыкъарыларакъ, Акъчокъракъ кою дие косьтерильмекте эди [14]. Сонъра тарафымыздан булунгъан эски газет малюматында Багъчаса-райда догъгъаны ве 15 йыл девамында, яни 15 яшынаджа Багъчасарайда яшагъаны белли ола [15]. Акъчокъракъ коюнде бабасы догъгъанындан (та-мам Гаспринскийде олдугъы киби) Акъчокъракълы фамилиясыны алгъан-дыр. Ама буны даа бир дефа башкъа малюматнен тасдыкъламакъ керек эди. Иште, профессор А.А. Непомнящийнинъ тапкъан весикъасында бу факт даа бир дефа тасдыкъланмакътаки, бунсуз язарнынъ джиддий бир терджиме-и-халыны тасаввур этмек олмаз.
0. Акъчокъракълынынъ озь акъкъында язгъан аризасында даа бойле меракълы ве бизим ичюн янъы малюматлар ве чалышмалары булунмакъта:
1. С.-Петербург кутюпханесининъ эльязма болюгинде булунгъан тюрк фирманларынынъ факсимилелерини чыкъарма ишлери. Проф. В.Д. Смир-новнынъ рехберлигинде (1896 сенеси).
2. Типография шрифтлери ичюн идеаль бир араб харфлери кассасы-нынъ кешфи (1897 сенеси).
3. «Гилль» адлы американ фирмасы ичюн араб харфлерини язы маки-неси ичюн уйгъунлаштырма (СПб, 1897 сенеси).
4. Халиф Османнынъ куфи Къуранынынъ репродукциясыны япма ишлери. Санкт-Петерберг университетининъ Шаркъ факультети лекторы И. Бораганскийнинъ рехберлигинде (1899 сенеси).
5. Тюрк каллиграфиясы боюнджа мешгъулиетлер. 10 дефтер. Санкт-Петербург университети шаркъ факультетининъ нешри (1897 сенеси).
6. М. Шахтахтинскийнинъ янъы шаркъ элифбе фонетикасынынъ ишлеме меселелери. Тифлис, 1903.
7. Хасан Али оджанынъ «сулюс» боюнджа дерслигинде каллиграфия ишлери. Оренбург, 1912.
8. З. Рамеевнинъ дёрткошели янъы араб шрифтининъ корректировка ишлери. С.-Петербург 1904-1905 сенелери. Оренбургда нешир олунды.
9. Петроград джамисининъ ич ве тыш дуварларында арапча язы ишле-ри (чини) ве о ердеки бакъыр авизелердеки (люстралардаки) язылар. (1913 сенеси).
Юкъарыда косьтерильген чалышмалардан гъайры, бизге белли ол-магъан бойле неширлери ве басылмагъан чалышмалары акъкъында ма-люмат берильмекте:
10. Багъчаларымызда зарарлы ашерат. Багъчасарай. - 1913. (И. Щего-левнинъ эсеринден терджиме).
11. «Интернационал»нынъ къырымтатарджагъа терджимеси. Багъчаса-рай татар бюросынынъ нешри, 1921.
Басылмагъан чалышмалар:
12. 1908 сенеси Истанбул, Афина, Къаире ве Уралгъа сейяхатларым ве медений абиделер ве ерли этнография иле танышма ишлеримнинъ куньде-лиги. (Багъчасарайда ачыкъ лекция, 1918 с.).
13. Къырымтатар эдебияты акъкъында русча очерк. Профессор А.Н. Самойловичнинъ мухаррирлигинде. Петроградда нешир этильмеге азырлангъан «Отечество» топламы ичюн, 1915 с.
14. «Къырым Герай» (Тарихий пьеса).
15. «Адиль Герай» (Тарихий пьеса). Ишбу пьесаларнынъ эр экиси де 1918 сенеси Акъмесджитте «Дворянский театр»де ойналгъандыр.
(Къошамыз: Джафер Сейдамет «Хатыралар»да берген хаберине коре, «Къырым Герай» пьесасы 1917 сенеси 26 ноябрьде кечирильген 1-нджи Къурултай куню акъшам беледие (муниципалитет) салонында делегатлар ичюн ойналгъан эди).
16. «Чора-Батыр» (Тарихий пьеса).
(Къошамыз: бу пьеса 1920-джи сенелери Къырымтатар Девлет театри тарафындан дефаларджа сахнагъа къоюлгъан эди).
Москвадаки Русие Федерациясы архивинде проф. А.А. Непомнящий тапкъан малюматлар арасында Къырым университети шаркъ факультети-нинъ 4 сенелик окъув программасы да булунмакъта. Ишбу программаны факультет оджаларындан А. А. Раевский ве В. И. Филоненко тизгенлер:
I-нджи курста кечирильген фенлер: Тильшынаслыкъкъа кириш. Араб тили. Фарс тили. Къырымтатар лехджеси ве практика. РСФСРнинъ сиясий къурулышы. Хукъукъ Энциклопедиясы ве практика. Тарихий материализм ве практика. Шаркъ тарихи. Шаркъ каллиграфиясы.
II-нджи курста кечирильген фенлер. Къыяслама тильшынаслыкънынъ умумий эсаслары. Араб тили ве практика. Фарс тили ве практика. Къы-рымтатар лехджеси ве практика. Тюркий тиллернинъ къыяслама грамма-тикасы. Шаркъ тарихи. Ичтимаий шекиллернинъ инкишафы. Мусульман медениетининъ тарихи. Сиясий икътисадият. Шаркъ каллиграфиясы. Биология.
III-нджи курста кечирильген фенлер. Араб тили ве практика. Фарс тили ве практика. Пролетар инкъилябы XIX ве XX асырларнынъ тарихи му-насебетиле. Шаркъ тарихи. Мусульман медениетининъ тарихи.
Хукъукъшынаслыкъта дава меселелери. Шаркънынъ тарихи ве икътисадий джогърафиясы. Статистика ве практика. Рус эдебияты. Физика.
IV-нджи курста кечирильген фенлер. Араб тили ве практика. Фарс тили ве практика. Османлы тили ве практика. Къырымтатар эдебияты. Шаркъ тарихи. Шаркъта профсоюз арекети. Къырым тарихи. Химия.
Проф. А.А. Непомнящийнинъ китабындаки илявелерде О. Акъчокъракълынынъ «Араб-тюрк каллиграфиясы» фени боюнджа кечирген лекци-яларынынъ программасы да булунмакъта. Шунъа да бир козь ташласакъ, зарары олмаз. Бу программа 1922/23 сенесининъ окъув йылы ичюн тизиль-гендир.
I-нджи курс.
1. Шаркъта каллиграфиянынъ ролю ве эмиети.
2. Семит (Якъын Шаркъ) элифбелерининъ генеалогиясы.
3. Араб язысынынъ классификациясы.
4. «Несх» ве «Рик,а» языларыны огренмек ичюн техник мешгъули-етлер.
II-нджи курс.
1. Араб-тюрк язысынынъ ильмий-тарихий джиэттен козьден кечирме.
2. Басма-китабий «Несх», тюркий тезъязы «Рик,а» ве фарсий «та,ликъ» языларны огренмек ичюн техник мешгъулиетлер.
3. «Куфи», «сулюс», «дивани» ве «сиякъат» языларыны огренмек ве окъумакъ ичюн назарий мешгъулиетлер.
4. Басма техникасы, нумизматика, архитектура ве санатта араб язысы.
5. Русие, Тюркие ве Фарсиде араб язысынынъ исляхи (реформа) джи-этинден теджрибенинъ тарихини козьден кечирме.
Корьгенимиз киби, 1920-нджи сенелерининъ энъ башында, яни Къы-рымда ачлыкъ фелякети къайнагъан вакъытта, О. Акъчокъракълы чокъ йыллыкъ ресимджилик теджрибесинен берабер, кучьлю бир назарий биль-гилер де топлап, сенелер девамында Къырым университетининъ шаркъ факультета студентлеринен пайлашып, бу джиэттен оларда белли бир огрен-мелер, алышкъанлыкълар ашлагъандыр.
Проф. А.А. Непомнящийнинъ тапкъан материаллырындан Къырым университетининъ шаркъ факультетинде кечирильген дерслернинъ про-граммаларындан проф. Б. Чобанзаденинъ «Тюрк-татар тиллерининъ къыяс-лама грамматикасы» фени боюнджа бойле программасы да булунмакъта:
1-нджи курс. Татар тильшынаслыгъы боюнджа
1. Тюрк-татар тильшынаслыгъына кириш.
2. Тюрк-татар лехджелерининъ келип чыкъышы.
3. Тюрк-татар эдебиятынынъ джагъатай деври.
4. Практик мешгъулиетлер. Чуваш ве якъут метинлери.
II курс
1. Тюрк-татар тильшынаслыгъы.
2. Тюрк-татар тиллерининъ къыяслама грамматикасы.
3. Къадимий тюрк-татар тиллери арасындаки мунасебетлер.
4. Якъут тилининъ грамматикасы.
Шаркъ тарихи боюнджа.
1. Ислям дини. Ислям дининде тюрк-татар медениети.
Эдебият тарихи боюнджа.
1. Джагъатай ве сельджук девирлери.
2. Практик мешгъулиетлер («Китаб-ы-Деде Коркут»).
Исмаил-Феми Лемановнынъ араб тили фенинден къыскъа программасы:
I курс.
Араб тилининъ фонетикасы. Арабча метинлерни окъума механизмасы. енгиль текстлерни окъума. Араб тили грамматикасы акъкъында умумий малюмат.
II курс.
Араб эдебиятынынъ классикасындан нумюнелер окъума. Араб тили-нинъ этимология ве синтаксиси...
Акълыма келе... Бир заманлары О. Акъчокъракълынынъ терджиме-и-халыны (биографиясыны) зерре-зерре малюматлардан топлая-топлая ба-
ягъы айдын левха яратсакъ да, А.А. Непомнящийнинъ китабында О. Акъ-чокъракълы хусусында язылгъан ильмий очерк, сонъ дередже мукеммель олдугъына шаштыкъ. Эм табий, О. Акъчокъракълы кенди-кендиси акъкъында язып къалдыргъан малюмат, корюнгени киби, чокъ инджеден ве темелли шекильде язылып, мундериджесинде бизим ичюн бугуньгедже къаранлыкъ олгъан бир чокъ меселелер айдынлангъандыр.
О. Акъчокъракълынынъ кенди къайд этмеген фактлардан 1914 сенеле-ри Одессада, андаки имамнынъ къызы Зёхреге эвленмеси ве бу эвленмеден Бурганеддин адлы огълу олмасы ве бу огълан учь яшында насылдыр къоркъудан кечинмесидир. Бундан гъайры, анъылмагъан чалышмала-рындан 1920-нджи сенелери Къырымтатар миллий девлет театринде ой-налгъан аман-аман бутюн тарихий пьесаларнынъ декорациялары япылма-сында иштирак этмесидир ки, бинълердже сейирджилернинъ алгъышыны къазанып кельди. 1920-нджи сенелери Къырым боюнджа археологик ве этнографик экспедицияларында булуныркен, къырымтатар медениети ве эдебиятына аит юзьлердже адед эшья ве чешит эсерлер, шу джумледе эль-язмалар топлай. Энъ къыйметли язы ядикярлыкъларындан бири 1925 сене-сининъ экспедициясында Къапсихор коюнде Аджы Али эфенди адлы къартта булунгъан XVII асырнынъ орталарына аит олгъан 68 саифели поэ-манынъ эльязмасыдыр. Осман Акъчокъракълынынъ хаберине коре, Аджы Али эфенди, ишбу эльязманы экспедициягъа багъышлап ве сатып ола-магъаны себебинден, О. Акъчокъракълы янындаки учь практикант ярды-мынен учь-дёрт саат ичинде эльязманынъ экинджи нусхасыны япалар. Яни эльязманы толусынен язып кочюрелер. Кочюрильген вариантыны О. Акъчокъракълы кене эльязманен къыяс этип чыкъа [6, с. 310-311]. Аслын-да эльязманынъ ольчюси 22х17 сантиметр олып 34 варакътан (68 саифе-ден) ибареттир. Бу эсер 17 баб (1892 сатыр). Эр бир сатыры 11 эджадыр. Мезкюр эльязманынъ 18 ве 61 -нджи саифелеринде Джанмухаммеднинъ, яни поэма муэллифининъ ады кечмекте. Эсерде Къырым ханы II-нджи Ис-лям Герайнынъ Б. Хмельницкийге ватаныны къуртармакъ ичюн ярдымда булунгъаны акс этильмекте. Сонъундан, яни 1930 сенеси, бу эсернинъ къыскъадан тарифлеме варианты украиндже оларакъ «Схщний свiт» жур-налында басыла. Языкълар олсун, поэманынъ къырымтатарджасы бир къач эльязы нусхаларында олса да, бугуньде гъайып олгъан эсерлер сырасында булунмакъта.
1930-нджы сенелерининъ башында О. Акъчокъракълы НКВД хадим-лерининъ тазйыгъына огърай. 1934 сенеси ишинден бошатылгъан сонъ, сыгъынмагъа ер къыдырып, Бакуда яшагъан къыз къардашы Хатиджеге кете. Белли бир вакъыт анда яшай. Ама анда да иши юрюшмей.
Акъмесджитке къайтып мында «Комсомольская школа»да джогърафия оджасы оларакъ чалышмагъа башлай. 1937 сенеси апрель 5-те хапс олуна. Къадыны Зёхре ханымнынъ хатырасына коре, О. Акъчокъракълы хапс олундыгъы заман, сенелер девамында топлагъан къырымтатарларнен багълы юзьлердже къыйметли артефактлар, китаплар, эльязмалар ве юзьлердже зикъыймет фотолар буюк оданынъ ортасына ерлештирильген эв сандыгъына толдурылып НКВД хадимлери тарафындан «вещдок» («вещественное доказательство») сыфатында алынып кетильди ве, табий, ёъ этильди. О. Акъчокъракълы хапс олгъанджа, къадыны Зёхре иле Акъмесджитнинъ «Больничный переулок» сокъагъында 4 номералы эвде яшай эди. Шу арада махкеме олунып УК РСФСРнинъ 58-6, 58-8, 58-11 мадделери боюнджа «шпион-террорист» тешкилятынынъ азасы сыфатында ве совет акимиетини джебр иле девиреджегинде къабаатланып къуршун джезасына махкюм олуна. 1938 сенеси апрель 17-де бир чокъ дигер белли къырымтатар эдиплеринен берабер къуршунгъа тизиле. Осман Акъчокъракълы 1999 сенеси июль 2-де Къырым Джумхуриети Прокурату-расынынъ Украинада 17.04.1991 сенеси илян этильген «Сиясий джеза къурбанларынынъ шереф ве хакъларыны иаде этюв» къарарына бинаэн реабилитация олунгъандыр.
Проф. А.А. Непомнящийнинъ чалышмасында базы нукъсанларны къайд этеджек олсакъ, китапта къулланылгъан къырымтатарджа текстлерде базы хаталар кечмекте. Меселя, О. Акъчокъракълынынъ 1906 сенеси Оренбургда нешир этильген «Къырым гъонджелери» китабы «Къырым чончелери» шеклинде берильмекте [с. 121, 122]. Козьге чалынгъан даа бир меракълы хата булунмакъта. Яни бир шахснынъ ады экиге болюнип, эки айры шахс киби кечмекте. Меселя, Исмаил Феми Леманов бир ерде И. Леманов, даа бир ерде И. Фегми киби косьтерильмекте [с. 45, 410]. Бу хата къайдан чыкъмакъта?! Белли олгъаны киби, о заманда Къырымнынъ бир чокъ ерлеринде догъгъан балларнынъ адлары текрарланмасын ве ла-гъап такъмагъа имкянлар олмасын дие балларгъа «экили ад» къоюлмакъта эди. Меселя, Бекир-Сыткъи (Чобанзаде), Осман-Нури (Акъчокъракълы), Умер- Феми (Ипчи), Асан-Сабри (Айвазов) Иште, бу ерде де Исмаил Феми Лемановнынъ «экили адыны» (Исмаил-Феми) эки киши оларакъ косьте-рильген. Ама бу хата муэллифнинъ хатасы дегиль де, архив материалы-нынъ хатасы да олмакъ мумкюндир.
Умумен алгъанда, проф. А.А. Непомнящийнинъ чалышмасы гъает му-им ве актуаль олып, къырымтатар эдебиятшынаслыгъы ве тарихи иле багълы тедкъикъатларда янъы имкянлар, яни архивлерде сакъланмакъта олгъан русча эпистолярийнинъ къырымтатар меселелеринен багълы
тедкъикъатлар ичюн де гъает къыйметли ве муим олгъаныны косьтер-мектедир.
ЭДЕБИЯТ
1. Непомнящий А.А. Восточный факультет. Неизвестные страницы крымове-дения. Саратов: «Амират». 2021. 416 с.
2. Шакирдан Чобанзаде Бекир Сыдкъи эфендининъ нуткъу // Ветан хадими. 1906. № 18. июнь 9.
3. Чобанзаде Б. Хамд педеримизе // Терджиман. 1909. № 25. Июнь16.
4. Мухбир. Бильдирюв // Енъи дюнья. 1925, февраль 20.
5. Дмитриев Н. Грамматика принциплери меселелери // Янъы дюнья. 1934, октябрь 27, 28.
6. Акъчокъракълы О.А. Эсерлер топламы / Ред. и сост. И.А. Керимова. Акъмесджит: «Таврия». 2006. 320 с.
7. Акъчокъракълы О. Заглавные буквы (О переходе на латинский алфавит) // Терджиман. 1909. № 7.
8. Акъчокъракълы О. Чингене халкъы яхут ромпашал // Илери. 1928. № 3-4. С. 23-29.
9. Акъчокъракълы О. «Терджиман»нынъ мусафири (Москванынъ Шаркъ инс-титутындан кельген мусафир - проф. А.Крымский) // Терджиман. 1915. № 204. Сентябрь 16.
10. Акъчокъракълы О. Къырымтатарларнынъ аскерлиги // Миллет. 1917, июнь 30.
11. Акъчокъракълы О. Ики муфтий // Миллет. 1917, июль 24.
12. Акъчокъракълы О. 35 йыл оджалыкъ курсюсинде (Ахмед Нуреддин акъкъында) // Енъи дюнья. 1923. № 85 (305). Сентябрь 11.
13. Акчокраклы Осман Нури. Избранные сочинения по истории, археологии, этнографии. Тертип Этиджилер: Непомнящий А.А., Кондратюк Г.Н., Сейдаме-тов Э.Х. Макъалелернинъ муэллифлери: И.А. Керим, А.А. Непомнящий, Г.Н. Кондратюк. Симферополь: «Форма», 2016. 216 с.
14. Гъафаров Б. Осман Асан-огълу Акъчокъракълы // Йылдыз. 1980. № 1. С. 155-160.
15. Акъчокъракълы О. Къырымда кучюк бир долашув // Енъи дюнья. 1924, октябрь 1.
О некоторых фрагментах монографии
проф. А.А. Непомнящего «Восточный факультет»
Исмаил Керимов
(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ; ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический
университет имени Февзи Якубова»)
Аннотация. Рецензия на монографию проф. А.А. Непомнящего «Восточный факультет. Неизвестные страницы истории крымоведения», изданную в саратовском издательстве «Амират» в 2021 году (объём 416 стр. с илл.). Рецензия касается в основном материалов, связанных с научной, творческой и общественной деятельностью известных крымскотатарских учёных Османа-Нури Асановича Ак-чокраклы (1879-1938) и Бекира-Сытки Вагаповича Чобанзаде (1893-1937). В рецензии отмечается, что несмотря на уже большое число изданных статей, монографий и хрестоматий относительно деятельности указанных ученых, имеется ещё масса интересных материалов, отложившихся в том числе в Государственном архиве Российской Федерации в Москве, которые детально с широким научным аппаратом использованы проф. А.А. Непомнящим в специальных очерках монографии.
Ключевые слова: Восточный факультет Крымского университета, высшее тюркологическое образование в Крыму в начале 1920-х годов, О. Акчокраклы, Б. Чобанзаде.
Для цитирования: Керимов И.А. Профессор А.А.Непомнящийнинъ «Восточный факультет» китабынынъ базы къысымлары хусусында фикирлер // Крымское историческое обозрение. 2022. Т. 9, № 1. С. 215-231. DOI: 10.22378/ kio.2022.1.215-231
Сведения об авторе: Керимов Исмаил Асанович - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова» (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru
About some fragments of the monograph
by Professor A.A. Nepomnyashchy
"Oriental Faculty"
Ismail Kerimov
(Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences;
Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract. Review of the monograph by Professor A.A. Nepomnyashchy "Oriental Faculty" is given in the article. Unknown pages on history of the Crimean studies, published in the Saratov publishing house "Amirat" in 2021 (volume includes 416 pages with fig.) are also revealed. The review mainly concerns materials related to the scientific, creative and social activities of famous Crimean Tatar scientists Osman-Nuri Asa-novich Akchokrakly (1879-1938) and Bekir-Sytka Vagapovich Chobanzade (18931937). The review notes that despite of the already existing large number of published articles, monographs and anthologies concerning the activities of those scientists, there are still a lot of interesting materials stored, including in the State Archive of the Russian Federation in Moscow, which are used in detail with a wide scientific apparatus by Prof. A.A. Nepomnyashchy in special essays of the monograph.
Keywords: Oriental Faculty of the Crimean University, higher theological education in the Crimea in the early 1920 s., O. Akchokrakly, B. Chobanzade.
For citation: Kerimov I.A. About some fragments of the monograph by Professor A.A. Nepomnyashchy "Oriental Faculty". Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2022, vol. 9, no. 1, pp. 215-231. DOI: 10.22378/kio.2022.1.215-231 (In Crimean Tatar)
REFERENCES
1. Nepomnyashchij A.A. Vostochnyj fakul'tet. Neizvestnye stranicy Krymo-vedeniya [Oriental Faculty. Unknown pages of the Crimean Studies]. Saratov: "Amirat". 2021. 416 p. (In Russian)
2. Shakirdan Chobanzade Bekir Sydk"i efendinin" nutk"u ["Speech of B. Chobanzade Efendi"]. Vetan hadimi [Servant of the People]. 1906. No. 18. June 9. (In Crimean Tatar)
3. Chobanzade B. Hamd pederimize [Glory to our fathers]. Terjiman [Translator]. 1909. No. 25. June 16. (In Turkic)
4. Muhbir. Bil'diryuv [Notification]. En"i dyun'ya [A new world]. 1925. February 20. (In Crimean Tatar)
5. Dmitriev N. Grammatika principleri meseleleri [Questions of the principles of grammar]. En"i dyun'ya [A new world]. 1934. October 27, 28. (In Crimean Tatar)
6. Ak"chok"rak"ly O. A. Eserler toplamy [Collection of works]. Editor and compiler I. A.Kerimov. Akmesjit: "Tavria". 2006. 320 p. (In Crimean Tatar)
7. Ak"chok"rak"ly O. Zaglavnye bukvy [Capital letters. About transition to the Latin alphabet]. Terjiman [Translator]. 1909. № 7. (In Russian-In Turkic)
8. Ak"chok"rak"ly O. CHingene halk"y yahut rompashal ["Rompashal" or about our Gypsies]. Ileri. 1928. No. 3-4. Pp.23-29. (In Crimean Tatar)
9. Ak"chok"rak"ly O. "Terdzhiman"nyn" musafiri (Moskvanyn "Shark" institu-tyndan kel'gen musafir - prof. A. Krymskij) [Guest from Moscow. About Prof. A.Krymsky]. Terjiman [Translator]. 1915. No. 204. September 16. (In Turkic)
10. Ak"chok"rak"ly O. K"yrymtatarlarnyn" askerligi [Military service of the Crimean Tatars]. Millet [People]. 1917. June 30. (In Crimean Tatar)
11. Ak"chok"rak"ly O. Iki muftij [Two muftis] Millet [People]. 1917. July 24. (In Crimean Tatar)
12. Ak"chok"rak"ly O. 35 jyl odzhalyk" kursyusinde (Ahmed Nureddin ak"k"ynda) [Ahmed Nureddin. 35 years on the service to education]. En"i dyun'ya [A new world]. 1923. № 85 (305). September 11. (In Crimean Tatar)
13. Akchokrakly Osman Nuri. Izbrannye sochineniya po istorii, arheologii, etnografii [Selected works on history, archeology, ethnography]. Compiled by: Nepom-nyashchy A.A., Kondratyuk G.N., Seidametov E.H. Makalelernin muellifleri: I.A. Kerim, A.A. Nepomnyashchy, G.N. Kondratyuk. Simferopol: "Form", 2016. 216 p. (In Russian)
14. G"afarov B. Osman Asan-og"lu Ak"chok"rak"ly [Osman Asan-oglu Ak-chokrakily]. Jyldyz [Star]. 1980, No. 1, Pp. 155-160. (In Crimean Tatar)
15. Ak"chok"rak"ly O. K"yrymda kuchyuk bir dolashuv [A small tour of the Crimea]. En"i dyun'ya [A new world]. 1924. October 1. (In Crimean Tatar)
About the author: Kerimov Ismail Asanovich - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchednyy lane, 8, Simferopol, Russian Federation); Leading Researcher of the Crimean Scientific Center, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (420111, Baturin Str., 7A, Kazan, Russian Federation); ali-mes@mail.ru
