Проблемы определения возрастных характеристик человека в лингвистической экспертизе Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Problems of determining the age characteristics of a person in linguistic expertise

Sevara YAKUBOVA1

Tashkent State University of Uzbek Language and Literature

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords:

linguistic expertise, intellectual skills, written speech, conflict text, graphology.

This article discusses the problem of determining the age of the author when working with anonymous texts in linguistic expertise. In some cases, it is necessary to determine the age characteristics of the author. Elements of the author's age are highlighted in detail. In addition, the analysis of the lexical aspect of the text reveals exactly which units reflect the individual characteristics of the author.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Lingvistik ekspertologiyada shaxsning yosh xususiyatlarini aniqlash muammolari

ANNOTATSIYA

Kalit so'zlar:

lingvistik ekspertologiya, intellectual ko'nikmalar, yozma nutq,

konfliktli matn, grafologiya.

Ushbu maqolada lingvistik ekspertologiyada anonym ko'rinishdagi matnlar bilan ishlashda muallifning yosh xususiyatlarini aniqlash masalasi yoritiladi. Qanday holatlarda muallifning yosh xususiyatlarini aniqlashga zarurat tug'ilishi oydinlashtiriladi. Muallifning yoshini diagnostika qilishda qanday elementlar ustuvor ekanligi bandma-band ko'rsatiladi. Bundan tashqari, matnning leksik jihatini tahlil qilishda aynan qanday birliklar muallifga xos individual xususiyatlarni ko'rsatishi ifodalanadi.

1 doctoral student, Alisher Navoi Tashkent State University of Uzbek Language and Literature, Tashkent, Uzbekistan.

Проблемы определения возрастных характеристик человека в

Yozma nutq inson hayotida muhim rol o'ynaydi. Gapirish qobiliyati insonning eng ajoyib xususiyatlaridan biri bo'lib, yozma nutq yordamida odam o'z fikrlari va bayonotlarini qo'lyozmalarda aks ettirgan holda tuzatishga qodir. Yozma nutq, qo'l yozuvi kabi, sud ekspertizasining obyekti bo'lib, jinoyatlarni ochish va tergov qilish jarayonida katta rol o'ynaydi. Yozib olingan og'zaki yoki yozma nutq jinoyatlarni aniqlash va oldini olish uchun zarur bo'lgan jinoiy ahamiyatga ega va muhim ma'lumotlarning tashuvchisiga aylanadi [1. B. 446-451] Yozma nutqni o'z-o'zini boshqaradigan murakkab tizim sifatida qarash kerak, uning faoliyati asosi har xil lingvistik va intellektual ko'nikmalar majmuasidir. Til ko'nikmalariga quyidagilar kiradi: imlo, leksik, grammatik, punktuatsiya. Intellektual ko'nikmalar - fikrlash qobiliyatlari - insonga xos bo'lgan va uning individual tajribasi va aqliy xususiyatlari tufayli haqiqatni bilish yo'lini belgilaydi. Ushbu muammoni nafaqat huquqshunoslik, balki tilshunoslik nuqtai nazaridan o'rganish dolzarbligiga qaramay, bugungi kunda ushbu sohada izlanishlar yetarli emas. Ijtimoiy xoslik, shaxs intellekti, psixofiziologik holati ham shaxs nutqining individual xususiyatlarini namoyon etishi mumkin. Og'zaki yoki yozma ko'rinishdagi matnlarda shaxsning yosh xususiuyatlarini lingvisrtik belgilarga ko'ra aniqlash lingvistik ekspertologiya uchun dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Quyidagi holatlarda yosh xususiyatiga ko'ra identifikatsiya belgilarini aniqlash zaruratini yuzaga keltiradi:

- Anonim ko'rinishidagi xatlar;

- Yozuv va uslubiy xususiyati o'zgartirilgan konfliktli sud matnlari;

- Sudga taqdim etilgan bir nechta konfliktli matn namunalari;

- Matnning gumonlanuvchiga tegishli yoki tegishli emaslik faktini aniqlash.

Turli yosh toifasiga ko'ra nutqning xarakterli belgilarini tasniflash masalasi jahonda K. Androutsopoulos, K. Jannis [1. B 76-155], Bourhis R.Y., Giles H., Rosenthal D. [2. B. 55-145], Budzhak-Jones, Svitlana / Poplack, Shana [3.55-28], Jenny Cheshire [4. B. 3-16]lar tomonidan amalga oshirilgan. O'zbek tili yozma matnlari o'zining xarakterli xususiyatlariga egaligi bilan boshqa tillardan farq qiladi. Shu boisdan jahonda shaxsning yosh xususiyatlarini aniqlash bo'yicha ishlab chiqilgan mezonlar o'zbek tilidagi matnlar uchun ham umumiy deb aytib bo'lmaydi. O'zgartirilgan yozuv shakli, o'zgartirilgan uslub shaxsga xos individual xarakterli xususiyatlarni aniqlashda murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Bugungi kunda konfliktli matnda yoshga oid ma'lumotlarni aniqlashning zarurati bevosita bu borada yirik ma'lumotlar bazasining shakllantirilishi lozimligini ko'rsatadi. Xususan ushbu ma'lumotlar bazasi sirasida quyidagilarni sanab o'tish mumkin:

лингвистическом экспертизе

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

лингвистическая

экспертиза,

интеллектуальные

способности,

письменная речь,

конфликтный текст,

графология.

В статье рассматривается проблема определения возраста автора при работе с анонимными текстами в лингвистической экспертизе. В некоторых случаях необходимо определить возрастные особенности автора. Детально выделены элементы возраста автора. Кроме того, анализ лексической стороны текста выявляет, какие именно единицы отражают индивидуальные особенности автора.

1. Turli yosh toifalariga ko'ra yozuvning dinamik o'zgarish sxematikasi;

2. Turli yosh toifalariga ko'ra nutqning individual xoslanish belgilari;

3. Turli yosh toifalariga ko'ra so'zlarning qo'llanilish shakli va chastotasi;

4. Turli yosh toifalariga ko'ra barqaror birikmalarning qo'llanilishi;

5. Turli yosh toifalariga ko'ra grammatik unsurlarning qo'llanilish shakli.

Ushbu jarayonni amalga oshirish tartibini quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin.

1-jadval.

Shaxsning yosh xususiyatini aniqlash bo'yicha bajariladigan ishlar ketma-ketligi

Tahlil etiladiqan materiallar

Tajriba-sinov ishlari uchun olingan turli yosh toifalari yozma va og'zaki nutai namunalari

Sms xabamomalar, e-mail pochta, Ijtimoiy tarmoalarda mavjud yozishmalar

1. Leksik-semantik xususiyatlari

2. Grammatik xususiyatlari

3. Fonetik xususiyatlari

Grafologiyada maxsus tajribalar orqali shaxsning yoshga xos ayrim xususiyatlarini aniqlash imkoniyati yuzaga keladi. Sababi qo'l yozuvi shaxsning o'ziga xos xususiyatlarini namoyish etadi. Qo'l yozuvi orqali shaxsning psixofizologik holatlari aniqlanib, yozuv shakli, bosim, dinamika orqali yoshga oid diagonostikani ham amalga oshirish mumkin. Yosh xususiyatlarini aniqlashda asosiy obyekt nutq sanaladi [2-5].

Nutq faoliyati mahsuli barcha nutq ekspertizasi uchun umumiy obyektdir (lingvistik, avtosensiya, fonoskopik), ammo faqat lingvistik ekspertiza uchun yaxlitlik, izchillik, to'liqlik va hokazo sifatlarga ega bo'lgan nutq mahsuloti tadqiqot obyekti hisoblanadi. Tahlil qilinishi lozim bo'lgan nutq har qanday moddiy vositada yozib olingan yozma matn yoki og'zaki nutq shaklida ishlaydi:

• bosma nashrlar (kitoblar, risolalar, varaqalar va boshqalar);

• har qanday moddiy vositada, shu jumladan raqamli formatda taqdim etilgan matnlar (veb-sahifalarning skrin shotlari; messenjerlarda electron aloqa skrinshotlari; grafitlarning fotosuratlari, shiorlar va boshqalar);

• aralash nutq asarlari - krelizlangan matnlar (memlar, demotivatorlar, komikslar va boshqalar) va polikodli matnlar (masalan, og'zaki komponentli videolar).

Konfliktli matnda yosh xususiyatlarini aniqlashda quyidagi jihatlarni inobatga olish

lozim:

1. Axborotning qanday janrda ekanligini hisobga olish (og'zaki xabar, esse, shaxsiy yozishma);

2. Axborotning mavzu yo'nalishi (shaxsiy, rasmiy, ommaviy);

3. Axborortning semantik tarkibi (ishlatilganso'zlar, iboralar);2

Ushbu keltirilganlardan tashqari axborotning punktuatsion jihatlarini inobatga olish lozim. Ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlar orqali yoziladigan shaxsiy yozishmalarda punktuatsion belgilar qo'llanilishi turlicha va aksariyat hollarda emotsional jihatlarni ham o'zida namoyon etadi.

Shaxsning yoshga oid ma'lumotlarini matnning lug'at tarkibiga qarab aniqlashda quyidagilarga diqqat qaratish lozim bo'ladi:

• dialektizmlar - har qanday lahja yoki lahjadan azaldan qabul qilingan so'zlar;

• professionallik - bir guruhda ishlaydigan kasb, istalgan mutaxassislik bilan bog'liq bo'lgan odamlar guruhi tomonidan ishlatiladigan so'zlar;

• argotizmlar - jargon lug'at bilan bog'liq so'zlar, ko'pincha ular butun iboralar, shuningdek, ma'lum bir guruh odamlar, bitta jamiyatning nutqi bo'lishi mumkin;

• vulgarizmlar - adabiy nutqdan tashqariga chiqadigan so'zlarni nazarda tutadi, bunday so'zlar ko'pincha qo'pol shaklda uchraydi;

• ekzotizm - boshqa millatlardan olingan so'zlar, ular turli xalqlar hayotining o'ziga xos milliy xususiyatlarini aks ettiradi va rus bo'lmagan voqelikni tasvirlash uchun ishlatiladi;

• arxaizmlar - kundalik faol ishlatilishdan chiqqan so'zlar, boshqacha tarzda ularni eskirgan so'zlar deb atashadi;

• neologizmlar - yaqinda tilde paydo bo'lgan, leksikada hali faol foydalanishga kirishmagan yangi shakllangan so'zlar;

• varvarizmlar - chet tilidan olingan so'zlar, ma'noga ega va rus tilida allaqachon rus tilidagi so'zlarni anglatadigan tushunchalarni aks ettiradi.

• frazeologik birliklar - turg'un iboralar, ularning o'ziga xos xususiyati boshqa tillarga so'zma-so'z tarjima qilish mumkin emasligi;

• parazit so'zlar - semantic yukni ko'tarmaydigan so'zlar ko'pincha iboralar orasidagi pauzalarni to'ldiradigan so'zlardir.

Muayyan so'zlar, iboralar va jumlalarni ta'kidlash iboralarni, jumlalarni, yozma belgilarni, qisqartirishlarni, yozma belgilarni ikki yoki undan ortiq marta doimiy ravishda takrorlashdan iborat [6].

XULOSA

Yozma yoki og'zaki ko'rinishdagi nutqda shaxsning yosh xususiyatlarini aniqlash sud jarayonida dalillarni to'plash va asoslashga yordam beradi. Yosh xususiyatlarini aniqlash esa lug'at tarkibining xilma-xilligi, grammatik strukturasi, punktuatsion jihatlari inobatga olinadi [7]. Qo'lyozma ko'rinishidagi matnlar uchun esa harflar tempi, dinamikasi ham asosiy aniqlashning faktik belgisi bo'lib xizmat qiladi. Bugungi kunda lingvistik ekspertologiya zimmasida aynan qo'lyozma matnlar uchungina emas, balki bosma ko'rinishdagi matnlar uchun yoshga oid ma'lumotlarni aniqlash bazasi va mexanizmini shakllantirish dolzarb masala sanaladi. Keyingi tadqiqotlarda masalaning ayni shu jihatiga diqqat qaratiladi.

2 The model of the examination of information products in the framework of the Federal Law of 29 December 2010 № 436-$>3.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RCYXATI:

1. Лисина Л.М., Балибардина Н.Г. Лексические особенности лингвистической экспертизы текста на английском языке в судебно-экспертной деятельности // Вестник Алтайской академии экономики и права. - 2020. - № 12-2. - С. 446-451;

2. Androutsopoulos, Jannis K. (1999) Grammaticalization in young people's language. The case of German, in: Belgian Journal of Linguistics, 155-76.

3. Bourhis R.Y., Giles H., Rosenthal D. (1981) Notes on the construction of a 'Subjective vitality questionnaire' for ethnolinguistic groups, in: Journal of Multilingual and Multicultural Development 2: 145-55.

4. Budzhak-Jones, Svitlana / Poplack, Shana (1997) Two generations, two strategies: The fate of bare English-origin nouns in Ukrainian, in: Journal of Sociolinguistics 2, 225-58 Cedergren, Henrietta (1984) Panama revisited: Sound change in real time, Paper given at NWAVE, Philadelphia.

5. Musulmonova K. (2019). The practical and theoretical importance of teaching the concept of homeland in Literature lessons. International Journal of Student Research, (3), 92-94. 12.

6. Bakhtiyor M., & Kamola M. (2021). Special Methods of Linguistic Expertise. International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, 8(5), 482-489.

7. Musulmonova K. (2020). O'zbek yozma matnlarida lingvistik ekspertiza o'tkazish maqsadi va asoslari. Збiрник наукових праць Л'ОГО£, 101-103.