CC BY
8Национальное образование
УДК 94(47) Б01: 10.22378/Ье.2019-4-2.274-283
Г. ЭХМЭРОВНЬЩ «ТвРКИ ЭЛИФБАСЫ» БИТЛЭРЕНДЭ
БАЛАЛАРГА ЭХЛАКЫЙ ТЭРБИЯ БИРY МЭСЬЭЛЭЛЭРЕ
Д.М. Галиуллина
Казан федераль университеты
Казан, Россия Федерациясе
galiullinadm@mail. ги
Мэкалэдэ мегаллим Г. Эхмэровнын «Терки элифбасы» тарихи чыганак бу-ларак, татар халкынын балаларны укыту системасы белэн бэйле рэвештэ анализ-лана. Элифбадагы текстлар балаларга эхлакый тэрбия бирY мэсьэлэсеннэн чыгып тикшерелэ. Шулай ук «Элифба каитапларына тэнкыйть» методик кулланмасына да игътибар бирелэ. Тэнкыйтьтэ Г. Эхмэров Х. Зэбири, Ш. Таhири, Г. Меслимов h.б. элифбаларны анализлый. Тэнкыйтен мэктэплэрдэ ин куп таралган Ь. Максу-динын «Мегаллим ЭYBЭЛ» элифбасыннан башлый. Шуна кYрэ мэкалэдэ бу элифбага аеруча зур ихтибар бирелэ, Г. Эхмэровнын «Терки элифбасы» басылып чыккач, ике беек шэхес арасында 1910 елда кызып киткэн дискуссия дэ искэ алы-на. Бэхэс «Йолдыз» газетасы битлэрендэ чагылыш таба. Ь. Максудинын «Мегаллим ЭYBЭЛ» белэн Г. Эхмэровнын «Терки элифба»сындагы текстларнын эчтэлеге чагыштырылып анализлана. Бу уку эсбаплары эчтэлеге ягыннан бер берсеннэн нык аерылып тора. Г. Эхмэров кыска эчтэлекле, деньяви текстларга естенлек бирэ, Ь. Максудинын «Мегаллим ЭYвэл»ендэ зур кулэмле кызык эчтэлекле текстлар кубрэк очрый. Дини тематикага язылганнары да бар. Лэкин авторларнын мак-сатлары бер - балаларны ана телендэ укырга hэм язарга ейрэтY. Элифбалар бу бурычны унышлы Yтилэр. 1917 елгы октябрь инкыйлабына кадэр бу уку эсбап-лары мэктэплэрдэ кулланыла.
Ачкыч сузлэр: «Терки элифба», «Йолдыз», «Мегаллим ЭYBЭЛ», мэдэният, тарих, чыганак, жрдитчелек, эхлак, тэрбия.
Цитата ечен: Галиуллина Д.М. Г. Эхмэровнын «Терки элифбасы» битлэрендэ балаларга эхлакый тэрбия бирY мэсьэлэлэре // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 2. С. 274-283. Б01: 10.22378/Ие.2019-4-2.274-283
Татар милли педагогикасы тарихында тирэн эз калдырган шэхеслэр аз тугел, лэкин Г. Эхмэровнын эшчэнлеге аеруча ихтирамга лаек. Ул татар халкыньщ килэчэге ечен борчылып яшэгэн ихлас милли рухлы шэхес. Бу чордагы башка милли интеллигенция вэкиллэре кебек ук, миллэтне саклап
калу ысулын ул нэкъ белем биру, балаларны укыту системасын узгэртудэ кургэн. Г. Эхмэров - куп кенэ дэреслеклэр авторы. Казандагы татар укы-тучылар мэктэбен (Казанская татарская учительская школа) тэмамлаганга, мэктэптэ мегаллим булып эшлэгэнгэ, аны бигрэк тэ балаларны укырга, язарга ейрэту методикасы кызыксындыра [10, 14 б]. Нэти^эдэ татар элиф-баларына багышланган методик кулланма «Элифба китапларына тэн-кыйть» (1909) басылап чыга [3].
1890 еллардан башлап 1917 елга кадэр Казанда 60 ка якын татар элифбасы денья курэ [1, б. 51]. Купчелеге 1905 елдан соц гына басыла, ченки мэдрэсэлэрдэ теп реформа уткэру нэкъ менэ шул чорда башланып китэ. Элифбаларныц авторларына килгэндэ, алар кубесе мэртэбэле ^эмэ-гать эшлеклелэре, педагоглар - Г. Баруди, Ь. Максуди, Ш. Таhири h.б. Алар тезегэн элифбалар бик терле hэм бер-берсеннэн нык аерылып тора-лар. Г. Эхмэров мэктэплэрдэ кулланышта булган 15 элифбаны тикшереп карый, анализ ечен киц таралган 10 дэреслекне генэ сайлап ала. Аныц фикеренчэ, аларныц кубесе педагогик норма hэм стандартларга туры кил-ми. Шулай ук ул халык арасында йергэн имеш-мимешлэрне дэ игътибар-сыз калдырмый: куп кенэ начар сыйфатлы элифбаларныц мэдрэсэ шэкерт-лэре, хэтта печэн базарында приказчик хезмэтен утэучелэр тарафыннан язылып, соцрак байларныц бу китапларны зэкэт буларак ысул ^эдит мэктэплэренэ таратуларын искэртэ. «Ишетдекемезэ курэ - Казанда бэгъзе китапчыларныц матбагаларында хэреф ^ыючы шэкертлэр дэ дэрес китап-лары язып яталар имеш, шуларны хуж;алары арзан бэhагэ алып бастырып деньяга тараталар дилэр», - дип тэ ести автор. Кайсы элифбалар турында суз барганын Г. Эхмэров тегэл язмый. Шулар арасыннан 3-4 генэ мэктэп-лэрдэ кулланырга ярый дип саный, калган басмаларда грамматик хаталар, стилистик яктан дерес булмаган конструкциялэр, балаларга ацлаешсыз текстлар булуын ассызыклый Педагогикадагы иске hэм яца ысулларны белмичэ мэктэп балалалары ечен элифба язуны «дуга белэн печэн чабу» белэн тицли [3, 2-3 б.]
Автор - аваз методы тарафдары, шуца курэ ул и^ек методына нигез-лэнгэн куп кенэ элифбаларны тэнкыйтьли. Бэлки шуца курэдер тэнкыйтен казан татарлары арасында и^ек методына нигез салучы булып саналган И. Максудиныц «Мегаллим эувэл» элифбасыннан башлый. Бу элифба 1892 елдан 1917 елга кадэр 1 миллион 200 мец данэ тираж белэн 31 тап-кыр басылып чыга [9, 115 б.]. Г. Эхмэров фикеренчэ, «соц заманда чыккан элифбаларныц кубесе «Мегаллим эувэл»дэн кучереп язылган». И. Максуди элифбасын да ул «мэгънэсез» сузлэр, «зэвыксыз» ^емлэлэр, терки сузлэрдэ кулланылмаганга тешеп калган гарэп хэрефлэр ечен тэнкыйтли. «Максудиныц ысулы педагогия тарихында мэгълум яца ысулларныц берсенэ дэ охшамаган», - дигэн фикергэ килэ автор. Ахырдан «Максудиныц узенэ махсус бер имласы булганлыктан элифбасы да шуныц кагый-дэсенчэ язылган», - дип нэти^э ясый. Шулай ук китапны яхшы сыйфаты hэм арзанлыгы ечен мактый [3, 4-8 б.]
Tэнкыйтчe Х. Зэб^и, Ш. Tahиpи, Г. Meслимов h.б aвтоpлapны дa читлэп утми. Ш. Tahиpи элифбaсы [18] пeдaгогик ноpмaлapгa тypы килэ дип camm [З, 55 б.] Автоp фикepeнчэ, Г. Meслимовныц элифбaсы [15] h. Maкcyдиныц «Meгaллим ЭYвэл»e hэм Г. Бapyдиныц «Сэвaд xami» [S] мaтepиaллapыннaн «чYплэп» язылгaн «eчeнчe китaп». Ягъни 6у плaгиaт [З, ЗЗ б.]. Х. Зэб^иж [11], мэсэлэн, CYЗлэpнe мишэpчэ язyдa гaeпли. Г. Эxмэpов Y3e дэ 1910 eлдa бacылып чыккaн «Tepки элифбacындa» «^» xэpeфeн eш кyллaнa. Мэсэлэн, «^ылaк бaлa», «^ыpaк бaзap», «кap ^aвa» ^б. [6, 21 б.]. Taтap тeлeнeц тeгэл гpaммaтик ноpмaлapы кaбyл ш^лмэгэн чоp eчeн 6у гaeп тYгeл. Чынлыктa исэ 6у элифбaлapдaгы CYЗлэpнeц язы-лышы кYбpэк xaлык ceйлэм тeлeнэ тypы килэ. Шyлaй ук Х. Зэб^и дэ, бaшкa aвтоpлap кeбeк, «Meгaллим ЭYвэл»нe Ypнэк итеп aлгaн, дип caный Г. Эxмэpов [З, 19 б.]. «Зэбиpинeц тэpтибe Maкcyди тэpтибeнэ оxшaшлы, элифбacыныц куп ypыннapы «Meгaллим ЭYвэлдэн» кYчepeп язылган теби кYpeнэдep. СYpэтлэp aчык тYгeл «xэттa тaныpлыктa тYгeл», - дип тэ ecrn aвтоp [З, 28 б.]. Бу тэнкыйт дepecкэ тypы килэ. Бepeнчe pэceмлe элиф-бaныц aвтоpы билгeлe тYгeл. Taтap пeдaгогикacын яцa фоpмaткa кYтэpYчe нэкъ Х. Зэб^и бyлыpгa дa бик мeмкин.
Рэceмлe элифбaлap 1905 eлгы инкыйлaбтaн соц гынa бacылa бaшлый hэм элифбaлapныц cыйфaты бик нaчap бyлa. Дэpecлeклэpдэ pэceмнэp yp-нaштыpy тaтap пeдaгоглapы apacындa шay-шy, бэxэc тyдыpa. Бу тeмa 1905 eлгы инкыйлaбкa кaдэp Yк кYтэpeлгэн бyлa. БepэYлэp, «pэceм бaлaгa эйбepнe тaныpгa яpдэм итэ», - дип фикep йepтcэлэp, икeнчeлэpe исэ «ки-тaптaгы pэceмнэp бaлaныц игътибapын читкэ тapтa», - дип pэceм ypнaш-тыpyгa кapшы бyлaлap. вчeнчeлэpe, «эйбepнeц Yзeн кYpeп яки aныц модe-лeн кYpcэтeп ceйлэY мeмкинлeгe бyлгaндa, pэceмнe китaпкa кepтYДЭн hичбep фaйдa юк», - дип caныйлap [12, 49-51 б.]. Г. Эxмэpов, мэсэлэн, Х. Зэб^и элифбacындa ypнaштыpылгaн гapмyн cypэтeн тэнкыйтли. Аныц фикepeнчэ, тaтap xaлкы бу yeн коpaлын иcepeклэp кyлындa hэм тpaктиp-лapдa кYбpэк кYpгэнгэ, музыганы ceйcэ дэ, дэpecлeк китaплapындa кYpepгэ эзep тYгeл [З, 15-29 б.]. Meгaллимнэp apacындa бу тeмa бyeнчa ypтaк фикep бyлмaca дa, pэceмлe элифбaлap caны eлдaн eл apтa.
Билгeлe, тaтap пeдaгоглapы Г. Эxмэpовныц бу мeтодик кyллaнмacын игътибapcыз кaлдыpмыйлap. Maтбyгaт битлэpeндэ peцeнзиялэpдэ бacы-лып чыгa. М. Meштэpиeв [16], М. Коpбaнгaлиeв aцa yцaй бэя биpэлэp [1З]. 1910 eлдa Г. Эxмэpов Y3e дэ элифбa бacтыpa. «Taтap» этнонимыныц килeп чыгышы hэм килэчэге бyeнчa диcкyccиялэp бapгaн eллapдa ул ami «Taтap элифбacы» дип тYгeл, э «Tepки элифбa» дип ararn. «Йолдыз» гaзeтacындa aноним тэнкыйть тэ бacылып чыгa. Автоp Г. Эxмэpовны «бapлык элиф-бaлapны ceбepeп тYГYчe», - дип aтый hэм бу элифбaны бик кeтeп глуы ту-pындa дa язa. Шyлaй ук элифбa aвтоpын кул acтындa булган 10 элиф-бaдaгы cYЗлэpнe, ^eмлэлэpнe «xэзep мaтepиaлны кyллaнyдa» гaeпли. Tэнкыйтьчe «кыpык бepeнчe элифбa» дeньягa килдe дип язa [19]. Мэкглэ бик «усгл» язылгaн. Анонимныц иceмeн Г. Эxмэpов Y3e aчa. Шул ук
«Йолдыз» газетасында ул тэнкыйтькэ каршы ^авабын бастыра. «Анла-шылдыгына курэ - аны Ьади эфэнде узе булырга кирэк», - дигэн фикергэ килэ мегаллим. Ысул маддияне, яисэ и^ек методын, «XVIII гасырныкы» дип атый. Ни ечен элифба язарга уйлаганын анлата. Мэктэплэрдэге куп кенэ мегаллимнэр «Мегаллим эувэл» буенча мэктэплэрдэ «ысул саутия» (аваз методы) укыталар, шуна курэ «кырык беренче элифба» кирэк булды дип анлатма бирэ [7]. Ике беек шэхеснен бэхэслэшуен куру бер яктан кызык, икенче яктан аяныч. Алар икесе дэ татар педагогикасы тарихында тирэн эз калдырган кешелэр.
Хэзерге заман кузлегеннэн чыгып караганда, hэр элифба узенчэлекле тарихи чыганак. Безнен максат кайсы элифба эйбэтрэк икэнен ачыклау тугел, э шул уку эсбаплары аша авторларнын балаларда нинди эхлакый сыйфатлар тэрбиялэргэ омтылганнарын анларга тырышу. Барлык элифба авторлары беренче урынга дини, милли, эхлакый тэрбияне куйган. Г. Эхмэровнын элифбасы да шул принципларга нигезлэнеп тезелгэн. Аньщ фикеренчэ, кечкенэ балалар ечен сузлэр, ^емлэлэр укырга анлаешлы, ^инел булырга, текстлар зэвыклы, тэрбия максатыннан чыгып язылырга тиеш [4]. Татар педагоглары ечен эхлакый тэрбия hэрвакыт беренче урында торган. Бу «Терки элифба» текстларында да чагыла: «Бер карт кеше карт-лыгыннан бекрэеп йергэндэ, бер яшь егет келеп: «Бабай ни югалды? Ни карап йерисен? дигэн. Карт: «Эй, углым яшьлегемне ^уйдым. Шуны карап барам» дигэн». Нэти^э: «Карт кешедэн келмэ, син дэ шулай картаерсын» [6, 31 б.] Текстлар аша балаларга теп эхлакый нормаларны анлаешлы итеп ^иткерергэ тырышканнар. Мэсэлэн, «Терки элифба»да кендэлек тормышта кирэкле теп тэрбия нормалары гади ^емлэлэрдэдэ чагыла:»Тугры сузле кешенен кадере артык була»; «Аз сейлэ, куп тынла»; «Яланганчылык белэн исеме чыккан кешегэ ни кадэр тугры сейлэсэ дэ ышанмыйлар»[6, 39 б.] h.б. Г. Эхмэров, шул ук h. Максудидан аермалы буларак, ислам дине белэн бэйле текстларны элифбага кертмэгэн. Лэкин шэригать кануннарына нигезлэнеп язылганнары да аз тугел. Шэригать меселманнарны тузем бу-лырга, ин беренче нэфесне тыярга енди. «Бер кеше улына эйткэн: «Эй, уг-лым куп ашама, артык ашау адэмне сырхау итэ» дип. Улы: «Ачлык кешене утерэ, фэлэн кеше ачка улгэн, дилэр. Куп ашап улде дигэнне ишеткэнем юк», - дигэч. Атасы: «Юк, углым, улчэу белэн ашарга кирэк, куп ашау утермэсэ дэ - куп яхшылык та курсэтмэс», - дигэн [6, 41 б.]
h. Максудинын элифбасы Г. Эхмэровныкыннан нык аерылып тора. Ул дэреслеккэ ислам дине нигезлэрен яктырткан текстлар гына тугел, улем те-масын да кертэ. Беренче мэртэбэ бу тема И. Гаспарлы элифбасында янгырый. h. Максуди кешенен улгэннэн сон терелуен тасвирлый: «Берва-кыт бу денья бетенлэй бетэчэк. Ул вакытта деньядагы кешелэр, хэйваннар -hэрберсе улеп бетэчэкдер. Шуннан сон улгэн кешелэр hэрберсе янадан терелэчэкдер. Шул кенне кыямэт кене дилэр. Кыямэт кенендэ hэрбер ке-шенен деньяда кылган эшлэре тикшерелэчэктер. Изге гамэлле, яхшы кешелэр о^махка керэчэктер. АллаИы Тэгалэ hэркайсыбызны изге вэ яхшы
кeшeлэpдэн кылca идe...» [14, 56 б.]. Хэзep мондый тeкcтны дэpecлeктэ кYPY бик cэep булып тоeлa, э ул чоpдa Yлeм тypындaгы eйpэтмэлэp тaтap бaлaлapыныц бeлeм hэм тэpбия 6^Y cиcтeмacынa элeк-элeктэн кepгэн. Кeчкeнэ бaлaлapныц пcиxикacынa aвыp тээcиp иткэндep, мeгaeн.
Укуныц киpэклeгe, бeлeмлe кeшeгэ килэчэктэ кYп мeмкинлeклэp aчы-луын Г. Эxмэpов шyлaй ук тeкcтлap aшa aцлaтa: «Гaлим кeшe aкыллы бу-лa. Анысы уку бeлэн тaбылыp». Гaлим кeшeнeц aкылы кeндэлeк тоpмыш-тa дa кYpeнepгэ тиeш: <^ep гaлимнэн cоpaгaннap: «Фэлэн кeшe тypыcындa ни эйтэceц? Аны xaлык бик ямaнлaп ceйли», - дип. «Мин ami xypлый aл-мыйм. Аныц тышындa гaeп кYpгэнeм юк, эчeндэ ни бapдыp, aны xодaйдaн бaшкa бepэY дэ бeлмэc», - дигэн [6, 44-45 б.]. Элифбa бaлaлapны тыйнaк бyлыpгa дa eйpэткэн: «БepэY имaмдaн: «Хэзpэт мэчeттэ cэгaтьнe боpмaк ничeк бyлыp?» - дип raparan Имaм: «Сэгaтьнe боpып бeтepгэч шapт итге-peп ябapcыц дa, кeшe cинeц cэгaтeц бapын бeлep», - дигэн [6, 47б.]
1917 eлгы инкыйлaбкa кaдэp чыккaн бapлык тaтap китaплapы кeбeк Yк, элифбaлap дa мБиcмиллa» CYЗлэpe бeлэн бaшлaнгaн. Шунысы кызык, Г. Эxмэpовныц caклaнып талган элифбaлapындa бу CYЗлэp ябыштыфыл-ган. Элбэттэ, бу cоцpaк эшлэнгэн бульфга тиeш. 1920 eллapдa, мэктэп-лэpдэ уку эcбaблapы ^rni^Y cэбэплe, элeк бacылгaн китaплapны киц кул-лaнгaннap. Бepeнчe элифбa cовeт чоpындa 1922 eлдa гынa бacылып чыгa [17]. Г. Эxмэpовныц элифбacындa дини тeкcтлap бyлмay яцa чоp мeгaл-лимнэpe eчeн aepyчa кyлaй бyлгaндыp, мeгaeн.
Бaшкa aвтоpлapныц элифбaлapы бeлэн чaгыштыpгaндa «Tepки элиф-бa»дa бaй эчтэлeклe тeкcтлap, шигыpълэp юк. Г. Эxмэpов aндый мaкcaт кyймaгaн дa, чeнки, aныц фикepeнчэ, элифбa кeчкeнэ бaлaлap eчeн aцлaeшлы, гaди бyлыpгa тдаш. Зэвыклы тeкcтлapны ул 1911 eлдa бacылып чыккaн «Кыйpиэт тepки»дэ кш^э. Бу элифбaдaн соц уку кт^ы. Meгaллим фикepeнчэ, коpы вэгaзъ, ни кaдэp озaк ceйлэcэц дэ, бaлaлapгa бapып ^итми. «Яxшы бул, эдэплe бул», - дип кYпмe генэ тукы^ц дa, бaлa бу CYЗлэpнe ишeтeп кeнэ яxшы булмый. Э мeнэ дэpecлeклэpдэгe мэгънэлe xикэялэp бaлa eчeн гыйбpэт hэм Ypнэк бyлa aлa [4]. «Кыйpиэт тepки»дэн мисгл: «Бep шэкepнeц CYЗлэpe: «^ep вaкыт кapчык aнaмa кычкыpып CYЗ кaйтapгaн идeм. Шyндaн соц aнaмныц кYцeлe тeшeп бep почмaккa бapып yтыpгaнын кYPдeм. «Эни ник болaй кэeфceзлэндeц ?» - дип cоpaдым. Анaм: «Ай, углым cинeц Yткэн xэллэpeц xэтepдэн чыгa бaшлaгaнгa кaйгы-pып yтыpaм. Син минeм кyлымдa вaкыттa бик йомшaк тaвышлы идeц. Хэзep тaвышыц йepэгeмэ тaшдaн дa кaтыpaк булып тоeлa бaшлaды», - дип ^aвaп биpгэн [5, 2 б.]. Бу CYЗлэp йeз eлдaн соц дa йepэккэ Yтeп кepэ hэм yйлaныpгa мэ^бYP итэ. «^ep xэлфэнeц ^aвaбы» тeкcты бaлaлapгa hэм aлapныц эти-энилэpeнэ бeлeм глуныц ни eчeн киpэклeгeн бик гaди ш^п aцлaтып биpэ. «Бep capaн кeшe бaлacын укыту eчeн xэлфэгэ кт^^н. Бу кeшe бaй бyлгaнлыктaн, xэлфэ yкыткaн eчeн aкчa cоpaгaн. Бaй: «Бaлa yкыткaнгa бу кaдэp a^a биpэлэpмeни, мин ул aкчaгa бep кeтYчe яллap-мын», - дигэн. Хэлфэ: «Яллacaц бик яxшы rn^pce^ ул вaкыттa cинeц икe
кетучен булыр,» - дигэн [5, 3 б.]. Ислам кануннары буенча баланы эдэпле итеп тэрбиялэу эти кешенен бурычы, э ярлы, ятим балаларнын эхлакый тэрбиясе, килэчэге ечен миллэт ^аваплы дип санала [2, 135 б.]. Шуна курэ татар мэктэплэре hэм мэдрэсэлэре меценатлар, я булмаса мэхэллэ акчасы-на ачылган. Бу уку йортларында финанс белэн бэйле проблемалар да куп булган. Мэсэлэн, яна ачылган ^эдид мэдрэсэлэрендэ укытучыларнын хезмэт хаклары кайвакыт 20 сумга да ^итмэгэн. Шул чор кешелэренен истэлеклэреннэн куренгэнчэ, бу эш хакы «урам себерученекеннэн» дэ кимрэк булган [2, 145-146 б.]. Лэкин татар мегаллимнэре барлык балаларга да бердэм белем биргэннэр. Мэктэптэ укыган баласы ечен гаилэ матди хэленэ карап акча яисэ азык-телек белэн тулэгэн. Мэсэлэн, Г. Тукай бала чагы турында сейлэгэндэ, Кырлайда аны тэрбиягэ алган энисенен «укыган ечен, ике бетен икмэк hэм нибары берме, эллэ икеме тиен акча» бируен эйтэ [20, 330 б.]. Хэзерге элифба, уку китаплары авторлары халкыбызнын милли педагогик мирасына мерэ^эгать итеп, кайбер текстларны урнэк итеп алсалар, балаларга эхлакый тэрбия биру юлында зур адым булыр иде.
Укытунын яна ысулына нигезлэнгэн татар элифбалары тарихыбызда узенчэлекле бер куренеш. Бер яктан, элифба авторлары hэм тезучелэре -бу уку китапларына деньявилыкны кертергэ тырышкан, балаларны «ан-лаешлы» телдэ укытуны яклап чыккан кешелэр. Икенче яктан, элеге дэреслеклэр hэм аларнын авторлары - меселман мехите ^имешлэре, шуна курэ алар диннэн башка яши алмаганнар. Татар элифбасына бу чорда белем биру бурычы гына тугел, э мэдэни-агарту миссиясе дэ йеклэнгэн була. Ин эhэмиятлесе - бу элифбалар балаларны ана телендэ укырга hэм язарга ейрэткэн. Г. Эхмэров hэм h. Максуди элифбаларында бу тенденциялэр аеруча яхшы чагыла. Алар икесе дэ дэреслеклэр тезу методикасына, татар педагогикасынын усешенэ зур елеш керткэн шэхеслэр.
ЭДЭБИЯТ
1. Сальникова А.А., Галиуллина Д.М. Татарская «Алифба». Национальный букварь в мультикультурном пространстве (конец XIX - XX вв.) М.: НПБ им. К.Д. Ушинского, 2014. 260 б.
2. Школьный вопрос в русском мусульманстве // Мир ислама. 1913. Т. 2. Вып. 3. С. 131-151.
3. Эхмэров Г. Элифба китапларына тэнкыйть. Казан: Yрнэк, 1909. 64 б.
4. Эхмэров Г. Кыйриэт терки. 1 нче кисем. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1911. 40 б.
5. Эхмэров Г. Кыйриэт терки. 2 нче кисем. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1911. 64 б.
6. Эхмэров Г. Терки элифба. Ысул саутия Yзара тэртип ителмеш. Казан: Лито-типография И.Н. Харитонова, 1910. 51 б.
7. Эхмэровнын ^авабы // Йолдыз. 1910. 11 ноябрь.
8. Баруди Г. Сэвад хан. Казан: б.у.ю., 1892. 24 б.
9. Вэлиуллин Р.Н. Татар мэктэп-мэдрэсэлэре ечен гуманитар фэннэр бу-енча дэреслеклэр (XIX йез азагы - ХХ йез башы). Казан: Фэн, 2004. 219 б.
10. Гайнетдин Эхмэров: тарихи-документаль ^ыентык. Казан: Хэтер, 2000. 384 б.
11. Зэбири Х. Мэктэп балаларына юлдаш, яхуд рэсемле элифба. Казан: Ти-по-литог. Импер. универ., 1907. 50 б.
12. Ибраhимов Ф. Белем элифбадан башлана (татарча уку-язуга ейрэтY ме-тодикасы Иэм татар элифбалары тарихы). Казан: Мэгариф, 1994. 255 б.
13. Корбангалиев М.Г. Эхмэров китапларына тэнкыйть // Йолдыз. 1910. 31 октябрь.
14. Максуди Ь. Мегаллим ЭYвэл. Ысул мэддия Yзара тэртип ителмеш элифбадыр. Казан: Лито-типог. И.Н. Харитонова, 1903. 80 б.
15. Меслимов Г. Сабыйларга юл башы. Казан - Уфа: Матбуга Кэримия, 1908. 32 б.
16. Мештэриев М. Элифба китапларына тэнкыйть // Бэянелхак. 1909. 17 ноябрь.
17. Татар элифбасы. Мэктэп балалары ечен. Казан: Тат. соц. совет. ^емИ. дэYлэт нэшере., 1922. 63 б.
18. ТаИири Ш. Мекэмэл элифба. Казан: Лито-типог. И.Н. Харитонова, 1910.
71 б.
19. Терки элифба // Йолдыз. 1910. 28 октябрь.
20. Тукай Г. Сайланма эсэрлэр: шигырълэр, поэмалар Иэм чэчмэ эсэрлэр. Казан: Тат. китап. нэшр., 2003. 480 б.
Автор турында белешмэ: Галиуллина Дилэрэ Магъзум кызы - тарих фэн-нэре кандидаты, ватан тарихы кафедрасы доценты, Халыкара багланышлар институты, Казан федераль университеты (420111, Сул як Булак урамы, 44, Казан, Россия Федерациясе); galiullinadm@mail.ru
ПРОБЛЕМЫ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ В БУКВАРЕ Г. АХМАРОВА «Т6РКИ ЭЛИФБА» («ТЮРКСКИЙ БУКВАРЬ»)
Д.М. Галиуллина
Казанский федеральный университет Казань, Российская Федерация galiullinadm@mail.ru
В статье рассматривается букварь Г. Ахмарова «Терки элифба» («Тюркская алифба») как исторический источник по истории татарской педагогической мысли и истории детства. Тексты изучаются и в связи с проблемами нравственного воспитания подрастающего поколения. Также анализируется методическое пособие Г. Ахмарова «Элифба китапларына тэнкыйть» («Критика букварей»). В ней автор подвергает критике буквари Х. Забири, Ш. Тахири, Г. Муслимова и др. Начинает критику с самого распространенного в школах букваря «Мегаллим эYвэл» Х. Максуди. Поэтому в работе этому букварю уделено особое внимание. В 1910 г.
Г. Ахмаров опубликовал свой букварь «Терки элифба». В связи с этим между Х. Максуди и Г. Ахмаровым разгорелась дискуссия на страницах газеты «Йолдыз», которая раскрывает не только взаимоотношения этих выдающихся личностей, но и их отношение к вопросам школьного образования и вопросам нравственного воспитания. Также проведен сравнительный анализ текстов двух букварей. Содержание текстов отличается. Г. Ахмаров отдавал предпочтение небольшим текстам и его букварь более светский, чем «Мегаллим эYвэл». В букваре Х. Максуди много ярких, интересных текстов, в том числе и религиозного характера. Несмотря на различия, авторы букварей ставили перед собой одну цель -научить детей читать и писать на родном языке. Действительно, цель была достигнута. Этими букварями в татарских школах пользовались до октябрьской революции 1917 г.
Ключевые слова: «Терки элифба», «Йолдыз», «Мегаллим ЭYвэл», культура, история, источник, джадидизм, нравственность, воспитание.
Для цитирования: Галиуллина Д.М. Г. Эхмэровнын «Терки элифбасы» битлэрендэ балаларга эхлакый тэрбия 6^y мэсьэлэлэре // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 2. С. 274-283. DOI: 10.22378/he.2019-4-2.274-283
Сведения об авторе: Галиуллина Диляра Магзумовна - кандидат исторических наук, доцент кафедры отечественной истории Института международных отношений, Казанский федеральный университет (420111, ул. Лево-Булачная, 44, Казань, Российская Федерация); galiullinadm@mail.ru
PROBLEMS OF MORAL EDUCATION OF CHILDREN IN G. AKHMAROV'S PRIMER "TORKI ALIFBA" ("TURKIC PRIMER")
D.M. Galiullina
Kazan Federal University Kazan, Russian Federation galiullinadm@mail.ru
The article discusses G. Akhmarov's primer "Torki alifba" ("Turkic Alifba") as a historical source on the history of Tatar pedagogical thought and the history of childhood. The texts are also studied in relation to the problems of moral education of the adolescent generation. It also examines G. Akhmarov's methodological guide "Lifb of cataplana tncy" ("Criticism of ABC books"). In tht work the author criticizes the primers of H. Zabiri, Sh. Tahiri, G. Muslimov, etc. However, criticism begins with H. Maksudi's primer "Mogallim auval", whoch was most commonly used in schools. Therefore, particular attention is paid to this primer in the work. In 1910, G. Akhmarov published the primer "Torki alifba". In this regard, a discussion broke out between H. Maksudi and G. Akhmarov on the pages of the newspaper "Yoldyz", which reveals not only the relationship of these outstanding personalities, but also their attitude to school education and moral education. Also, a comparative analysis of the texts of two
alphabets has been conducted. The content of the texts is different. G. Ahmarov prefers texts of small volume and his primer is of more secular nature than "Mallim VL". In the primer H. Maksudi has many bright, interesting texts, including religious ones. Despite the differences, the authors of the ABC-books set themselves one goal - to teach children to read and write in their native language. Indeed, the goal was achieved; these primers were used in schools until the revolution of 1917.
Keywords: "Torki Alifba", "Yoldyz", "Mogallim auval", culture, history, source, jadidism, morality, education.
For citation: Galiullina D.M. Problems of moral education of children in G. Akhmarov's primer "Torki Alifba" ("Turkic primer"). Istoricheskaya etnologiya -Historical Ethnology, 2019, vol. 4, no. 2, pp. 274-283. DOI: 10.22378/he.2019-4-2.274-283
REFERENCES
1. Salnikova A.A., Galiullina D.M.. Tatarskaya Alifba. Nacional'nyj bukvar' v multikul'turnom prostranstve (konets XIX - XX vv.) [Tatar primer. National ABC-book in the multicultural space )late 19th-20th centuries]. Moscow, K.D. Ushinsky Research and Education Library Publ., 2014. 260 p. (In Russian)
2. Shkol'nyj vopros v russkom musul'manstve [The issue of schools in the Russian Muslim society]. Mir Islama - The World of Islam, 1913, v.2, issue. 3, pp. 131151. (In Russian)
3. Akhmarov G. Alifba kitaplaryna tenkyjt' [Criticism of primer books].Kazan, Urnek Publ., 1909. 64 p. (In Tatar)
4. Akhmarov G. Kyyeret Torki. 1 kisem [Reading in Turkic. Part 1]. Kazan, Kharitonov Printing House, 1911. 40 p. (In Tatar)
5. Akhmarov G. Kyyeret Torki. 2 kisem [Reading in Turkic. Part 2]. Kazan, Kharitonov Printing House, 1911. 64 p. (In Tatar)
6. Akhmarov G. T Torki alifba. Ysul sautiya uzara tartip itelmesh [Compiled based on the sound method]. Kazan, Kharitonov Printing House, 1910. 51 p. (In Tatar)
7. Akhmarovnyn jevaby [Akhmarov's reply]. Yoldyz - Star, 1910 November 11. (In Tatar)
8. Barudi G, Sevadkhan [Sevad khan]. Kazan,,1892. 24 p. (In Tatar)
9. Valiullin R.N. Tatar maktap-madrasalare ochen gumanitar fannar buencha daresleklar (XIX joz azagy - XX joz bashy) [Textbooks for the humanities for Tatar school-madrasas (late 19th - early 20th centuries)]. Kazan, Fen Publ., 2004. 219 p. (In Tatar)
10. Gajnetdin Akhmarov: tarikhi-dokumental' jyientyk [Gajnetdin Akhmarov: A historical-documentary collection]. Kazan, Khater Publ., 2000. 384 p. (In Tatar)
11. Zabiri H. Maktap balalaryna yuldash, yahud rasemle alifba [A companion for schoolchildren, An ABC-book with pictures]. Kazan, Printing House of Imperial Univ., 1907. 50 p. (In Tatar)
12. Ibragimov F. Belem alifbadan bashlana (tatarcha uku-yazuga ojretu metodikasy hem tatar alfbalary tarihy) [Knowledge starts from an ABC-book (the histo-
ry of teaching reading and writing in Tatar and Tatar ABC-books]. Kazan, Magarif Publ., 1994. 255 p. (In Tatar)
13. Korbangaliev M.G. Akhmarov kitaplaryna tankyjt' [Criticism of Akhmarov's books]. Yoldyz - Star, 1910, October 31.
14. Maksudi H. Mogallima Auval. Ysul maddiya uzra tartip itelmesh alifbadyr [Primer compiled based on the syllable method]. Kazan, Kharitonov Printing House, 1903. 80 p. (In Tatar)
15. Muslimov G. Sabyjlarga yul bashy [The beginning of the road for toddlers]. Kazan - Ufa, Matbuga Karimiya Publ., 1908. 32 p. (In Tatar)
16. Moshtariev M. Alifba kitaplaryna tankyjt' [Criticism of primer books]. Bayanelhak . 1909, November 17. (In Tatar)
17. Tatar alifbasy. Maktap balalary ochen [Tatar ABC-book. For schoolchildren]. Kazan, Tatar Social Soviet Rep. Publ. , 1922. 63 p. (In Tatar)
18. Tahiri Sh. Mokemel alifba [Improved primer]. Kazan, Kharitonov Printing House, 1910. 71 p. (In Tatar)
19. Torki Alifba [Turkic Primer]. Yoldyz - Star, 1910 October 28. (In Tatar)
20. Tukay G,. Sajlanma asarlar: shigyrlar, poemalar ham chachma asarlar [Selected works: poems, narrative poems and prose]. Kazan, Tatar Book Publ. House, 2003. 480 p. (In Tatar)
About the author: Dilyara M. Galiullina is a Candidate of Sciense (History), Associate Professor of the Department of Russian History, Institute of International Relations, Kazan Federal University (44, Levobulachnaya St., Kazan 420111, Russian Federation); galiullinadm@mail.ru
