Научная статья на тему 'ПРОБЛЕМАҲОИ ТАНЗИМИ ҲУҚУҚИИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ БАЪДИ ҚАБУЛИ КОДЕКСИ МАДАНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН'

ПРОБЛЕМАҲОИ ТАНЗИМИ ҲУҚУҚИИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ БАЪДИ ҚАБУЛИ КОДЕКСИ МАДАНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
25
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кодекси маданӣ / қонунгузории маданӣ / Кодекси соҳибкорӣ / қонунгузории соҳибкорӣ / қонун / ҳуқуқи маданӣ / муносибатҳои маданӣ / муносибатҳои соҳибкорӣ / фаъолияти соҳибкорӣ / civil code / civil legislation / entrepreneurial code / entrepreneurial legislation / law / civil law / civil legal relationship / entrepreneurial legal relationship / entrepreneurial activity

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Раҳимзода Маҳмад Забир

Масъалаҳои мубрами танзими ҳуқуқии фаъолияти соҳибкорӣ баъди қабули Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон баррасӣ шудаанд. Қайд карда мешавад, ки аз Кодекси маданӣ хориҷ кардани мафҳуми фаъолияти соҳибкорӣ дар умум норасоии қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор намеравад, балки ба номуайянии танзими ҳуқуқии он дар Кодекси маданӣ ишора мекунад. Қонунгузории Тоҷикистон мафҳуми фаъолияти соҳибкориро дар дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, бахусус Қонуни ҶТ “Дар бораи ҳимоя ва дастгирии давлатии соҳибкорӣ” ба танзим медарорад. Аз Кодекси маданӣ хориҷ кардани мафҳуми “фаъолияти соҳибкорӣ” на танҳо боиси аз байн рафтани иддао дар бораи он, ки Кодекси маданӣ нақши “Конститутсияи иқтисодӣ”-ро иҷро мекарда бошад, балки андеша дар бораи он, ки “ҳуқуқи соҳибкорӣ” қисми таркибии “ҳуқуқи маданӣ” мебошад, низ мегардад. Ҳолати мазкур зарурати қабули Кодекси соҳибкориро тақозо менамояд. Ҳамзамон ба ҳайси қисми таркибии қобилияти ҳуқуқдорӣ эътироф намудани “ҳуқуқи машғул шудан ба фаъолияти соҳибкорӣ” дар м. 19 Кодекси маданӣ на танҳо навгонии муҳим мебошад, балки зарурати мушаххасан муқаррар намудани ҳуқуқи мазкурро дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун қисми таркибии ҳуқуқ ва озодиҳои инсон талаб менамояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF LEGAL REGULATION OF ENTREPRENEURIAL ACTIVITIES AFTER THE ADOPTION OF THE CIVIL CODE OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN

The article examines the problems of legal regulation of business activities after the adoption of the Civil Code of the Republic of Tajikistan. It is noted that the exclusion of the concept of “entrepreneurial activity” from the Civil Code as a whole is not a gap in the legislation of the Republic of Tajikistan, but indicates the uncertainty of its legal regulation in the Civil Code itself. In the legislation of the Republic of Tajikistan, the concept of “entrepreneurial activity” is given in other legal acts, in particular in the Law of the Republic of Tajikistan “On the protection and state support of entrepreneurship.” Exclusion from the Civil Code of the concept of “entrepreneurial activity” not only excludes the idea that the Civil Code plays the role of “constitutional economics”, but also the idea that business law is part of civil law. This situation requires the adoption of the Business Code of the Republic of Tajikistan. This situation requires the adoption of the Entrepreneurial Code of the Republic of Tajikistan. At the same time, recognition in Art. 19 of the Civil Code, “the right to engage in entrepreneurial activity” as part of a citizen’s legal capacity is not only an important innovation in the civil legislation of the Republic of Tajikistan, but also requires its specific establishment in the Constitution of the Republic of Tajikistan as an integral part of the rights and freedoms of a citizen.

Текст научной работы на тему «ПРОБЛЕМАҲОИ ТАНЗИМИ ҲУҚУҚИИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ БАЪДИ ҚАБУЛИ КОДЕКСИ МАДАНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН»

5.1 (12.00.00) ПРАВО 5.1 ^УЦУЦ 5.1 LAW

5.1.3. (12.00.03) ЧАСТНОПРАВОВЫЕ (ЦИВИЛИСТИЧЕСКИЕ) НАУКИ 5.1.3. ИЛМХОИ ХУСУСЙ-ХУЦУЦЙ (СИВИЛИСТЙ) 5.1.3. PRIVATE-LEGAL (CIVILISTIC) SCIENCES

УДК 347.1

DOI 10.24412/3005-8023-2024-1-5-12

ПРОБЛЕМАМИ ТАНЗИМИХУЕЩИИ Рахцмзода Ма^мад Забир, д.и.у., ФА ЪОЛИЯТИ СОХЦБКОРЙБАЪДИ профессор, узви вобастаи АМИТ, КАБУЛИ КОДЕКСИ МАДАНИИ (Душанбе, Тоцикистон) ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН

ПРОБЛЕМЫ ПРАВОВОГО Рахимзода Махмад Забир, д-р

РЕГУЛИРОВАНИЯ юрид.наук, профессор, член-

ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ корреспондент НАНТ (Душанбе,

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПОСЛЕ ПРИНЯТИЯ Таджикистан) ГРАЖДАНСКОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

PROBLEMS OF LEGAL REGULA TION OF Rahimzoda Mahmad Zabir, doctor of ENTREPRENEURIAL A CTIVITIES AFTER Law, full-professor, correspondent THE ADOPTION OF THE CIVIL CODE OF member of SANT, (Dushanbe, Tajikistan) THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN e-mail: zabir54@mail.ru

Масъалауои мубрами танзими ууцуции фаъолияти соуибкорй баъди цабули Кодекси мадании Цумуурии Тоцикистон баррасй шудаанд. Цайд карда мешавад, ки аз Кодекси маданй хориц кардани мафууми фаъолияти соуибкорй дар умум норасоии цонунгузории Цумуурии Тоцикистон ба шумор намеравад, балки ба номуайянии танзими ууцуции он дар Кодекси маданй ишора мекунад. Цонунгузории Тоцикистон мафууми фаъолияти соуибкориро дар дигар санадуои меъёрии ууцуцй, бахусус Цонуни ЦТ "Дар бораи уимоя ва дастгирии давлатии соуибкорй" ба танзим медарорад. Аз Кодекси маданй хориц кардани мафууми "фаъолияти соуибкорй" на тануо боиси аз байнрафтани иддао дар бораи он, ки Кодекси маданй нацши "Конститутсияи ицтисодй"-ро ицро мекарда бошад, балки андеша дар бораи он, ки "ууцуци соуибкорй" цисми таркибии "ууцуци маданй" мебошад, низ мегардад. Х,олати мазкур зарурати цабули Кодекси соуибкориро тацозо менамояд. Цамзамон ба уайси цисми таркибии цобилияти ууцуцдорй эътироф намудани "ууцуци машгул шудан ба фаъолияти соуибкорй" дар м. 19 Кодекси маданй на тануо навгонии мууим мебошад, балки зарурати мушаххасан муцаррар намудани ууцуци мазкурро дар Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон уамчун цисми таркибии ууцуц ва озодщои инсон талаб менамояд.

Калидвожа^о: Кодекси маданй, цонунгузории маданй, Кодекси соуибкорй, цонунгузории соуибкорй, цонун, ууцуци маданй, муносибатуои маданй, муносибатуои соуибкорй, фаъолияти соуибкорй

Рассмотрены проблемы правового регулирования предпринимательской деятельности после принятия Гражданского кодекса Республики Таджикистан. Отмечается, что

исключение понятия "предпринимательская деятельность" из Гражданского кодекса в целом не является пробелом в законодательстве Республики Таджикистан, а указывает на неопределённость его правового регулирования в самом Гражданском кодексе. В законодательстве Республики Таджикистан понятие "предпринимательская деятельность" дается в других нормативно-правовых актах, в частности в Законе Республики Таджикистан "О защите и государственной поддержке предпринимательства". Исключение из Гражданского кодекса понятия "предпринимательская деятельность" не только исключает идею о том, что Гражданский кодекс выполняет роль "конституционной экономики", но и идею, что предпринимательское право является частью гражданского права. Такая ситуация требует необходимости принятия Предпринимательского кодекса Республики Таджикистан. Вместе с тем признание в ст. 19 Гражданского кодекса "права на занятие предпринимательской деятельностью" как части правоспособности гражданина является не только важным новшеством в гражданском законодательстве Республики Таджикистан, но и требует его конкретного установления в Конституции Республики Таджикистан в качестве составной части прав и свобод гражданина.

Ключевые слова: Гражданский кодекс, гражданское законодательство, Предпринимательский кодекс РТ, предпринимательское законодательство, закон, гражданское право, гражданские правоотношения, предпринимательские правоотношения, предпринимательская деятельнось

The article examines the problems of legal regulation of business activities after the adoption of the Civil Code of the Republic of Tajikistan. It is noted that the exclusion of the concept of "entrepreneurial activity" from the Civil Code as a whole is not a gap in the legislation of the Republic of Tajikistan, but indicates the uncertainty of its legal regulation in the Civil Code itself. In the legislation of the Republic of Tajikistan, the concept of "entrepreneurial activity" is given in other legal acts, in particular in the Law of the Republic of Tajikistan "On the protection and state support of entrepreneurship." Exclusion from the Civil Code of the concept of "entrepreneurial activity" not only excludes the idea that the Civil Code plays the role of "constitutional economics ", but also the idea that business law is part of civil law. This situation requires the adoption of the Business Code of the Republic of Tajikistan. This situation requires the adoption of the Entrepreneurial Code of the Republic of Tajikistan. At the same time, recognition in Art. 19 of the Civil Code, "the right to engage in entrepreneurial activity" as part of a citizen's legal capacity is not only an important innovation in the civil legislation of the Republic of Tajikistan, but also requires its specific establishment in the Constitution of the Republic of Tajikistan as an integral part of the rights and freedoms of a citizen.

Key words: civil code, civil legislation, entrepreneurial code, entrepreneurial legislation, law, civil law, civil legal relationship, entrepreneurial legal relationship, entrepreneurial activity

Кабули Кодекси мадании Ч,Т аз 24 декабри соли 2022 ва мавриди амал ^арор додани он аз 1 июли соли 2023 [1] ба чои Кодекси граждании Ч,Т дар таърихи кодификатсияи ^онунгузории мадании Точикистон дигаргунии мух,им ба х,исоб меравад. Кодекси мазкур аз 3 ^исм, 9 фасл, 76 боб ва 1351 модда иборат буда, тиб^и моддаи 2-и он ^онунгузории маданй муносибатх,ои молумулкй ва шахсии гайримолумулкиеро, ки ба баробарй, мухторияти ирода ва муста^илияти молумулкии иштирокдоронаш асос меёбад, ба танзим медарорад. Бо х,амин доираи муносибатх,оеро, ки Кодекси мазкур ба танзим медарорад мушаххас муайян карда шуда, фаъолияти сох,ибкорй дигар объекти батанзимдарории он

эътироф карда намешавад. Бо вучуди аз Кодекси маданй хорич кардани мафхуми "фаъолияти сохибкорй" баъзе муносибатхои амудие, ки оид ба амалй намудани фаъолияти сохибкорй арзи хастй мекунанд, ба вучуд меоянд, бахусус шартномахои сохибкорй хамчун предмети танзими Кодекси мадании Чумхурии Точикистон бо^й монданд. Чунин холат на танхо боиси нофахмй дар байни мутахассисони сохаи ху^у^и маданй ва сохибкорй, балки номуайянй дар ^онунгузорй низ гардид. Баъзехо чунин тахмин менамоянд, ки дар оянда, чи тавре дар Консепсияти сиёсати ху^у^ии Чумхурии Точикистон пешбинй карда шудааст, Кодекси сохибкории Чумхурии Точикистон ^абул карда шуда, номуайянии мазкур аз байн бардошта мешавад. Шояд чунин шавад. Вале ин эхтимолият хаст, на во^еият. Аз Кодекси маданй хорич карда шудани мафхуми фаъолияти сохибкорй беасос намебошад. Зеро, фаъолият ва муносибат, аз чумла муносибатхои молумулкй ва шахсии гайримолумулкй як чиз намебошанд. Далели он ^онунгузории Чумхурии Точикистон мебошад, ки тиб^и он "сохибкорй фаъолият муста^ил" эътироф карда мешавад (м. 1 ^онуни ЧТ "Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй, аз 26 июли соли 2014) [2]. Фаъолият, категорияи муста^ил буда, аз мачмуи амалхои алохида иборат мебошад, ки ба воситаи онхо муносибатхои гуногуни субъектхои ху^у^ амалй карда мешаванд. Мачмуи амалхое, ки дар фаъолияти сохибкорй ба ма^сади ягона - ноил шудан ба натичаи нихой, гирифтани фоида равона карда шудаанд, фаъолиятро ташкил мекунанд [3, с.18-19]. Бар замми он Кодекси мадании нав хатто "амал"-ро ба хайси намуди объекти ху^у^и маданй дар м. 136 КМ ЧТ му^аррар наменамояд. Аз ин чо мав^еи ^онунгузор чолиб аст, зеро "фаъолияти сохибкорй"-ро, низ ба хайси предмети батанзимдарории Кодекси маданй, аз чумла сохаи ху^у^и маданй эътироф наменамояд. Ба а^идаи мо "фаъолияти сохибкорй" ва муносибатхои ба он ало^аманд, инчунин танзими давлатиии онхо бояд предмети батанзимдарории сохаи ху^у^и сохибкорй ва кодекси сохибкорй, ки минбаъд бояд ^абул карда шавад, бошад. Хдмзамон, аз Кодекси мадании Чумхурии Точикистон хорич намудани мафхуми "фаъолияти сохибкорй" боиси аз байн рафтани андеша дар бораи он низ гардид, ки гуё ху^у^и сохибкорй ^исми таркибии ху^у^и маданй мебошад [4, с. 24]. Асоси онро мав^еи ^онунгузор дар бобати аз Кодекси маданй хорич намудани "фаъолияти сохибкорй" ташкил медихад. Чунин амал бо иштироки бевоситаи мутахассисони сохаи ху^у^и маданй, ки дар тахияи минбаъдаи он иштирок доштан "дониста" ва ё ин ки "тасодуфан" ба анчом расонида шуд. Бо хамин чараёни ба худ хоси "гасби" ху^у^и сохибкорй аз тарафи ху^у^и маданй ба охир расид.

Саволе ба миён меояд, ки хорич кардани мафхуми фаъолияти сохибкорй аз Кодекси маданй, метавонад боиси аз байн рафтани фахмиши фаъолияти сохибкорй гардад? Хдргиз. Зеро, мафхуми фаъолияти сохибкорй дар Крнуни ЧТ "Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй" ва Кодекси андози Чумхурии Точикистон аз соли 2021 дода шудааст. Тиб^и сархати 4. м. 1Донуни ЧТ "Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй" сохибкорй- фаъолияти муста^или ба таваккал амалишавандаи шахсони бо тартиби му^аррарнамудаи ^онунгузории Чумхурии Точикистон ба ^айди давлатй гирифташудае мебошад, ки барои ба даст овардани фоида аз истифодаи молу мулк, истехсол, фуруши мол (ичрои кор ё хизматрасонй) равона карда шудааст. Мафхуме, ки дар ^онуни мазкур дар бораи фаъолияти сохибкорй дода шудааст, бар хилофи мафхуми дар Кодекси гражданй (соли 1999) му^аррар карда, бо ду хусусияташ фар^ менамояд. Аввало, дар он сухан дар бораи "мунтазамияти ба даст овардани фоида" намеравад. Танхо сухан дар бораи "ба даст овардани фоида" меравад. Баъдан, ба даст овардани фоида на танхо аз истифодаи молу мулк, фуруши мол, ичрои кор ва расонидани хизмат, балки ба "истехсоли мол" низ вобаста дониста мешавад. Оид ба мавриди аввал чунин гуфтани хастем, ки агарчанде дар мафхуми фаъолияти сохибкорй дар бораи "мунтазамй" ва "доимият"-и он

сyxaн нapaфтa бошaд xaм, xy^ кaлимaи 'ф^лият» шaxодaти он aCT ки соxибкоpй чapaёни мyнтaзaм Ba доимй бyдa, дap доиpaи Barçra мyaйян aмaлй кapдa мешaвaд. Мyнтaзaмии фaъолият дap нaвбaти xyд дap ду ^a6^a ифодa меёбaд. ABBara^ мyнтaзaм 6a дaст овapдaни фоидa as истехсол, фypyши мол, и^ои коp Ba paсонидaни xизмaт. Сониян, мyнтaзaм содиp нaмyдaни aмaл. Новобaстa aз aлокaмaндии мyтaкобилaaшон xолaтxои зикpшyдa нa aз pyи xaчм Ba m aз pyи мaзмyн 6a xa^rnap мут^и^т нaмекyнaнд. Xдмзaмон, ^йд кapдaнй xaстем, ки мaфxyмxои мyнтaзaмй Ba доимй aйният нaдоpaнд. Мyнтaзaмй якчaнд мapотибa тaкpоp ёфтaни ягон aмaлpо дap нaзap доpaд. Вaй дap ягонaгй, бaxaмaлокaмaндй Ba мaксaди ягонa доштaни фaъолияти содиpкapдa ифодa меёбaд. чунин мaксaд дap фaъолияти соxибкоpй 6a дaст овapдaни фоида мебошaд. Доимй бошaд, дap дypyдapоз ё xaтто дap доиpaи Barçra мyшaxxaси номyaйян содиp нaмyдaни ин ё он aмaл ифодa меёбaд. Аз ин чо омеxтa шмудани онхо боиси нофaxмиxо мегapдaд. Инчунин, дap тaчpибa чунин шyдaнaш мумкин aCT, ки aз содиp тамудани aмaли мyнтaзaм як мapотибa фоидaи зиёд 6a дaст овapдa мешaвaд Ba бapъaкс, aa содиp тамудани aмaли aлоxидa метaвон мyнтaзaм фоида 6a дaст овapд. Мaсaлaн, якчaнд нaфap дap дaвоми сол тибки шapтномaи пaймонкоpй дap соxтмон, ягон о6ъекти соxтмониpо 6a aнчом paсонидa, бaъди 6a aнчом paсондaни он мaблaFи зиёдеpо xaмaгй як мapотибa мегиpaнд. Дap чунин xолaт ти6ки тaлaботи конун мyнтaзaм 6a дaст овapдaни фоидa чой нaдоpaд, тс чунин xолaтpо оё соxибкоpй гyфтaн мумкин нест? Бa фикpи мо чунин фaъолият низ соxибкоpй мебошaд [5, с. 58-59]. Бa мaсъaлaи 6a дaст овapдaни фоидa истехсоли мол чунин гyфтaнй xaCT^, ки мо xело 6apBa^r дap нaтичaи тaxлили xaмaтapaфaи мохияти соxибкоpй 6a xyлосa омaдa 6удем, ки пеш aз молpо истифодa бypдaн ё фypyxтaн онpо истехсол тамудан зapyp aст. Зеpо, кои^и мaзкyp озодии фaъолияти соxибкоpиpо мaxдyд гapдонидa, 6a инкишофи соxибкоpй мyсоидaт тамекушд. Xдмзaмон, истехсоли мол гyвоxи дapaчaи сaмapaнокии истехсолот бyдa, мут^икм 6о ф^уши мол мyстaкилияти нисбиpо доpост. Бapои xaмин xaм ^йд кapдa 6удем, ки дap мaфxyми фaъолияти соxибкоpй 6ояд мyнтaзaм 6a дaст дapовapдaни фоидa aз истифодaи молу мулк, истехсол, ф^уши мол, и^ои коp Ba paсонидaни xизмaт ифодa кapдa шaвaд (3, с.30).

Бояд ^йд нaмоем, ки 6о бapобapи aз Кодекси мaдaнй xоpич кapдaни мaфxyми фaъолияти соxибкоpй пpоблемaи тaнзими хукукии минбaъдaи мyносибaтxо оид 6a чapaёни aмaлигapдонии фaъолияти соxибкоpй Ba мyносибaтxои 6о онхо aлокaмaнд, инчунин мyносибaтxое, ки вобaстa 6a тaнзими дaвлaтии мyносибaтxои соxибкоpй мебошaнд, 6a миён меояд. Мyносибaтxои зикpшyдa xислaти комплексй доpaнд. Мyносибaтxое, ки оид 6a aмaлй нaмyдaни фaъолияти соxибкоpй 6a By4y4 меоянд, aз чони6и конyнгyзоpии мaдaнй, ки xислaти xyсyсй доpaд, 6a тaнзим дapовapдa шуда, тaнзими дaвлaтии онхо бошaд, 6a воситaи конyнгyзоpии тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои оммaвй (мaъмypй, aндоз, молия Ba f.) aнчом додa мешaвaдДaнroми тaнзими онхо 6ояд бaxaммyвофикоии yнсypxои хукуки оммaвй Ba xyсyсй pиояи кapдa шaвaнд. Онхо дap ягонaгй Ba бaxaмaлокaмaндии зич кapоp доштa, 6a воситaxои меъёpxои хукуки xyсyсй Ba оммaвй имконияти сaмapaноконaи тaнзими онxоpо тaъмин нaмyдaн мумкин aст.

Комплексй 6удани конyнгyзоpии тaнзимкyнaндaи фaъолияти соxибкоpй xислaти объективй доpaд, зеpо дap соxaxои xaёти чaмъиятй aз як тapaф тaъмини окилоши бapтapии мaнфиaти дaвлaтй Ba чaмъиятй, aз тapaфи дигap pиояи тaвозyни бaйни мaнфиaти ^мъиятй Ba мaнфиaтxои xyсyсии соxибкоpон мaxсyсaн мухим мебошaд. Бa нaзap нaгиpифтaни тaвозyни бaйни ин мaнфиaтxо дap фaъолияти соxибкоpй метaвонaд 6оиси сaмapaнок aмaл нaкapдaни меъёpxои хукукии кaбyлкapдa гapдaд. Аз ин чо мaсъaлaгyзоpй дap боpaи к^ули кодекси тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои соxибкоpй беaсос нaмебошaд [б].

^йд кapдaн бaмaвpид aCT, ки aœœ aкидaxоpо дap боpaи зapypaти к^ули Кодекси

сохибкорй мукаррароти м. 12 Конститутсияи ЧТ ташкил медихад, ки тибки он ба озодии фаъолияти сохибкорй, нисбат ба дигар муносибатхои чамъиятй таваччухи хоса зохир карда, ба он кафолат дода мешавад. Хдмзамон, кайд карданй хастем, ки дар моддаи 12 Конститутсия дар бораи фаъолияти озоди иктисодй ва сохибкорй сухан меравад. Бар хилофи Конститусияи баъзе давлатхои ИДМ, бахусус Федератсияи Русия фаъолияти сохибкориро Конститутсия ЧТ расман хамчун фаъолияти иктисодй эътироф менамояд. Ин дар матни м. 12 Конститутсия дар шакл баробарарзиш, яъне "кафолати озодии фаъолияти иктисодй, сохибкорй" мукаррар карда шудааст. Агар фаъолияти иктисодй хамчун фаъолият оид ба истифодаи захирахои табий, моддй, молиявй, мехнатй, зехнй дар чараёни истехсол ва фуруши мол ва на танхо хамчун истифодаи молу мулк, фуруши мол, ичрои кор ё расонидани хизмат бахо дода шавад [7, с. 60], пас фаъолияти сохибкорй хамчун фаъолияти иктисодй нисбат ба фаъолияти тичоратй васеъ буда, чараёни истехсолро низ дарбар мегирад. Храмин тавр, Конститутсияи ЧТ фаъолияти сохибкориро пеш аз хама хамчун фаъолият оид ба истехсол ва баъд хамчун фуруши махсулоти молй бахо медихад. Бояд кайд намоем, ки асоси сохибкориро истехсолот ташкил медихад. Истехсолот набошад, тичорат хам нахохад шуд. Аз ин чо дар Кодекси маданй (соли 1999) мафхуми "фаъолияти сохибкорй" аз лихози "фаъолияти тичоратй" бахо дода шуда, чанбаи истехсолии (иктисодии) он ба назар гирифта намешуд.

Конунхои холо амалкунанда, бахусус Конуни ЧТ "Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии фаъолияти сохибкорй" ва Кодекси андози ЧТ мохияти фаъолияти иктисодй, сохибкориро, ки дар Конститутсия баён гардидааст ифода намуда, хангоми муайян намудани доираи амали хукуки хусусй ба сохибкорй на танхо аз лихози истифодаи молу мулк, фуруши мол, ичрои кор, расонидани хизмат, инчунин истехсоли мол ва танзими давлатии фаъолиятхои зикркардашуда низ бахо медиханд.

Асоси дигаре, ки зарурати кабули Кодекси сохибкориро такозо менамояд, накш ва симои худи сохибкор дар шароити имруза мебошад. Дар шароити иктисоди бозорй накши сохибкорон дар рушди иктисодию ичтимоии давлат нихоят калон мебошад. Соли 2023 шумораи онхо, чи тавре ки дар Паёми Президенти Чумхурии Точикистон ба мачлиси Олй "Дар бораи сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй" аз 28 декабри соли 2023 кайд карда шудааст, ба 350 хазор расид [8]. Бе ягон шубха сохибкорй чои марказиро дар рушди чамъияти хозира ишгол менамояд, ва махз сохибкор такягох ва кафили муътадилй ва устувории инкишофи давлату чамъияти маданй, хаёти иктисодй ва сиёсии шахрвандони он мебошад. Аз фаъолияти пурсамари онхо таъмини чои кор, музди мехнат ва хифзи ичтимоии шахрвандон вобастагии зич дорад. Ба воситаи анчом додани фаъолияти сохибкорй на танхо масъалаи истехсол ва фуруши мол, балки функсияи ичтимоии давлат дар бораи ба хар як инсон мухайё кардани шароити зиндагии арзанда, ки дар м. 1 Конститутсияи Чумхурии Точикистон мукаррар карда шудааст, таъмин карда мешавад. Аз ин чо дар як санади хукукии мушаххас мукаррар намудани кисми асосии масъалахои танзими хукукии фаъолияти сохибкорй ва танзими давлатии он хам ба манфиати сохибкор ва хам давлату чомеа мебошад.

Кайд кардан бамаврид аст, ки Кодекси маданй барои то дарачае ба низом овардан ва танзими муносибатхои молумулкй ва шахсии гайримолумулкй мусоидат менамояд. Вале барои дар оянда дар он муттахид намудани муносибатхое, ки оид ба амалй намудани фаъолияти сохибкорй ва танзими давлатии онхо ба вучуд меояд, мусоидат карда наметавонад. Инчунин, кодекс ва конунхои зиёде кабул карда шуданд, ки муносибатхои маданй ва сохибкориро новобаста аз Кодекси маданй ба танзим медароранд. Кабули кодексхои андоз, мехнат, замин, тандурустй, хукуквайронкунии маъмурй, Кодекси мурофиаи иктисодй танзими омехтаи муносибатхои уфукй (давлатй) ва амудии (хусусии)

хукук^о то дapaчaе 6a pоx мондaнд, бинобap ин дap боpaи тaнxо aз тapaфи Кодекси мaдaнй 6a pоx мондaни тaнзими мyносибaтxои xyсyсй сyxaн pондaн aмpи мaxол aст. Xдмзaмон, тaнзими xaд зиёди мyносибaтxои мaдaнй aз чони6и кодексу конунхои дигap Ba xоpич нaмyдaни мaфxyми "фaъолияти соxибкоpй" иддaоpо дap боpaи он, ки дap шapоити xозиpa Кодекси мaдaнй гуё шкши «Конститутсияи иктисодю^о ичpо мекapдa бошaд, зеpи суол кapоp дод. Аз тapaфи дигap, дap солхои оxиp кушишхо оиди дap xyди Кодекси мaдaнй 6a pоx мондaни тaнзими хукукии уфукй Ba aмyдии мyносибaтxои молумулкй Ba шaxсии Faйpимолyмyлкй, инчунин соxибкоpй, ки кисми тapкибии он мyносибaтxои коpпоpaтивй мебошaд, 6оиси нофaxмиxо дap пpедмети тaнзими хукукии мyносибaтxои мaдaнй гapдид. Бa aкидaи мо, нуфузи Кодекси мaдaнй xaмчyн тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои xyсyсй дap чомеa xaмон Ba^r бaлaнд мегapдaд, ки 6a кaдpи имкон пpедмети тaнзими хукукии он, тaнзими сифaтaн якxелaи мyносибaтxои чaмъиятии молумулкй Ba шaxсии Faйpимолyмyлкй бошaд, нa омеxтaгии xaд зиёди мyносибaтxои оммaвию xyсyсй. Аз ин чо, чи тaвpе ки дap Консепсияи сиёсaти хукукии Ч,yмxypии Точикистон пеш6инй кapдa шyдaaст, сaмти тaкмили конyнгyзоpии Ч^х^ии Точикистон дap ояндa 6ояд бaтaдpич кодификaтсия кapдaни онхо бошaд. Зеpо, дap шapоити xaд зиёд шyдaни конунхо Ba дигap сaнaдxои меъёpии зеpконyнии тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои соxибкоpй чунин pоx xеле мухим мебошaд. О^о 6о pоxи тaдpичaн нaв кapдaни KOнyнгyзоpии aмaлкyнaндa aнчом додaн мумкин aCT. Мaксaд aз кодификaтсия кapдaни онхо бapтapaф нaмyдaни иxтилоф, номyтобикaтй, номyaйянй Ba кaм кapдaни шyмоpaи сaнaдxои меъёpии хукукии aмaлкyнaндa, инчунин бapтapaф нaмyдaни тaкpоpи меъёpxои хукукй мебошaд.

Бa aкидaи мо, 6о мaксaди тaъмини ягонaгй Ba мyтобикaти мyтaкобилaи конyнгyзоpии соxaxои aлоxидaи иктисоди бозоpй, ^6ули кодекси ягонaи тaнзимкyнaндaи aсосxои умумии соxибкоpй зapyp aCT. Baraprn низоми конyнгyзоpии соxибкоpй бapои aз xyд кapдaн Ba дap aмaл тaтбик нaмyдaн мypaккaб Ba дyшвоp мегapдaд. Мaвчyдияти чунин Кодекс имконият медиxaд, ки конунхои гуногуни тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои соxибкоpй дap як Кодекси aлоxидa ифодa ёфтa, тaкpоpи минбaъдaи онхо 6a кaдpи имкон дap конунхои aлоxидa бaйн бapдоштa шaвaд. Ин 6оиси чиддaн беxтap гaштaни низоми KOнyнгyзоpии соxибкоpй гapдидa, иxтилоф, номyтобикaтй Ba номyaйянй дap бaйни конунхои гуногуни тaнзимкyнaндaи мyносибaтxои соxибкоpй бapтapaф Ba истифодaи сaмapaноки конyнгyзоpии соxибкоpй aз тapaфи соxибкоpон тaъмин кapдa шaвaд. Ин aœœ дигap бapои дap ояндa ^6ул нaмyдaни Кодекси соxибкоpй Ba хифзи сaмapaноки мaнфиaти су6ъектхои xочaгй, шaxpвaндон Ba дaвлaт мебошaд. Дap он 6ояд коцдахои оммaвй-хукукии соxибкоpй мyкappap кapдa шyдa, доиpaи дaxолaти дaвлaт 6a соxибкоpй (иктисодиёт) мyaйян Ba кaфолaти хукукхои су6ъектхои xочaгй (соxибкоpон) мyстaxaкaм кapдa шaвaд. Зapypaти ^6ули Кодекси соxибкоpиpо, инчунин Консепсияи сиёсaти хукукии Ч^х^ии Точикистон бapои солхои 2018-2028, ки 6 февpaли соли 2018 6о Фapмони Пpезиденти Ч.умх^ии Точикистон ^6ул кapдa шyдaaст, тaкозо менaмояд. Тaнxо дap доиpaи чунин сaнaди хукукии нихоят мухим мумкин aст тaнзими хукукии чaбxaxои гуногуни иктисодиёт Ba соxибкоpй 6a тaвpи 6ояду шояд 6a pоx мондa шaвaд.

^йд кapдaн бaмaвpид aст, ки нaвгонии мухимми Кодекси мaдaнй aз он ибоpaт aст, ки aгapчaнде он мaфxyми фaъолияти соxибкоpй xоpич кapдa шyдa бошaд xaм, aммо хукуки мaшFyл шyдaн 6a фaъолияти соxибкоpй, aввaлин мapотибa xaмчyн кисми тapкибии ко6илияти xyкyкдоpии шaxpвaнд дap Кодекси мaдaнй мyкappap кapдa шуд (м.19).

^йд кapдaн бaмaвpид aCT, ки мaшFyл шyдaн 6a фaъолияти соxибкоpй, нa тaнxо ифодaи озодош aмaлй нaмyдaни он тapaфи су6ъектхои xочaгй, бaлки яке aз хукукхои aсосй Ba озодихои 6унёдии инсон Ba шaxpвaнд мебошaд. Aгapчaнде, ки хукук 6a фaъолияти

сохибкорй хамчун яке аз намуди хукукхои иктисодй дар м. 12 Конститутсияи Ч,Т бевосита мустахакам карда нашуда бошад хам, вале вай аз мохияти кисми 2 моддаи мазкур ба миён меояд, ки тибки он давлат озодии фаъолияти иктисодй, сохибкориро кафолат медихад. Дар ин чо зикр кардан лозим аст, ки сухан на дар бораи хукук, балки дар бораи озодии фаъолияти сохибкорй хамчун кисми таркибии озодии фаъолияти иктисодй, инчунин унсури (элементи) асосии сохти конститутсионй ва принсип меравад. Аз тарафи дигар, бояд кайд намоем, ки категорияи "озодии фаъолияти сохибкорй" хамчун принсип ифодагари хукуки субъективй низ мебошад. Пас, озодии фаъолияти сохибкорй мазмуни гуногун дорад. Хднгоме, ки ба озодии фаъолияти сохибкорй хамчун тачассумгари "хукук ба фаъолияти сохибкорй" бахо медихем, мо салохияти шахс ва иттиходияхою ташкилотхои онхоро барои амалй намудани фаъолияти сохибкорй дар назар дорем. Дар низоми хукук ва озодихои инсон, аз он чумла хукук ва озодихои иктисодй, ки Конститутсияи Чумхурии Точикистон пешбинй менамояд, хукук ба фаъолияти сохибкорй, бояд чои мустакилро ишгол намояд. Хукуки мазкур хислати ягонагй дошта, мазмуни онро мачмуи салохиятхои зерин, аз кабили хукуки аз чониби худ содир намудани амал; хукуки аз дигар кас талаб кардани ичрои ухдадорй ба манфиати сохибкор ва имконияти аз чониби сохибкор химоя кардани манфиатхои худи он ташкил медихад. Мутаассифона, машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй хамчун хукук дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон бо таври мушаххас ифода наёфтааст. Аз ин чо зарурати танзими он дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба миён меояд [9, с. 61-62].

Баъзе олимон озодии фаъолияти сохибкориро хамчун хукуки субъективй баррасй намуда, кайд менамоянд, ки хукуки субъективй ба фаъолияти сохибкорй хамчун хукуки конститутсионии шахрвандон ва шахсони хукукй мураккаб, чамъбасткардашуда ва дуюминдарача мебошад [10, с.169-170]. Ба он мулохиза розй шудан мумкин нест, ки хукуки машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй, хукукй дуюминдарача мебошад. Аввалан, хамаи хукукхои субъективй дар як лахза ба вучуд омада, бо хам алокаманданд ва амалй намудани онхо ба дарачаи зарураташон вобаста мебошад. Сониян, хукуки субъективй унсури мазмуни муносибатхои хукукй буда, дар маънии субъективй салохияти субъекти хукук мебошад. Хдмчун хукуки субъективии конститутсионй хукуки машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй чораи имкони рафтори шахс мебошад, ки бо санади меъёрии хукукй таъмин буда, барои ноил шудан ба максади дарназардошта равона карда шудааст.

Масъалаи тааллук доштани хукуки субъективии машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй ба хукуки оммавй ё ин ки хусусй низ набояд мавриди шубха карор дода шавад. Зеро, ба кадом сохаи хукук тааллук доштани хукуки мазкур бояд бо дарназардошти шароити мушаххас хал карда шавад. Дар холатхое, ки дар байни субъектхои фаъолияти сохибкорй муносибатхои хусусй ба вучуд меоянд, ин муносибатхо предмети танзими хукуки маданй мебошанд. Ва агар муносибатхои зикршуда, аз руи мазмуни худ хислати идоракунй дошта бошанд, он гох онхо бо меъёрхои хукуки оммавй ба танзим дароварда мешаванд. Муносибатхои мазкур алокамандии мутакобилаи зич доранд. Аз ин чо чунин алокамандй ба мо имконият медихад, ки оиди хукуки сохибкорй хамчун сохаи комплексй ибрози акида намоем.

ПАЙНАВИШТ:

1. Кодекси мадании Цум^урии Тоцикистон. - Душанбе, 2023. - 501с.

2. Ахбори Мацлиси Олии Цум^урии Тоцикистон, соли 2014, №7 ц. 2, мод.404; соли 2015, №3, мод.216; соли 2017, №5 ц1, мод.293; соли 2020, №1, мод.30.

3. Ниг.: Рахимов М. З. Конечный результат предпринимательской деятельности: теория и правовое регулирование. - Душанбе, 2007. - 294 с.

4. Ниг.: Хуцуци граждании Цумуурии тоцикистон. Цисми якум. - Душанбе, 2013. - 320 с.

5. Ниг.: Рауимзода М. З. Проблемауои мубрами ууцуци соуибкорй. Монография. -Душанбе, 2019. - 557 с.

6. Ниг. : Рауимов М. З. Цонунгузории соуибкорй: инкишоф ва проблемауо. \ Цонунгузорй, 2013, №1(9). - С. 44-45.; Рауимзода М. З., Fафурзода А. Д., Сангинзода Д. Ш. Санади кодефикатсионии рушдбахшандаи фаъолияти соуибкорй ва ицтисодй кишвар/^аёти ууцуцй, 2020, №4 (32). - С.112-126.

7. Ниг.:Быков А. Г. О содержании курса предпринимательского праваи принципах его построения/Предпринимательского право врынечной экономике. - Москва, 2004. - С. 57-84.

8. Ниг.: Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон муутарам Эмомалй Раумон "Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй аз 28 декабри соли 2023. // Мароми пойтахт, №1 (779) аз 03. 01. 2024.

9. Ниг.; Диноршоев А. М. Ганиев Р. Г., Салохидинова С. М. Конститутсионная экономика. - Душанбе, Эр-граф, 2018. - 188 с.

10. Ниг.: Гаджиев Г. А. Защита основных экономических прав и свобод препринимателей за рубежом и в Российском Федерации: Опыт сравнительного исследования. - Москва, 1995. -232 с.

REFERENCES:

1. Civil Code of Tjikistan Republic. -Dushanbe, 2023.- 501pp.

2. News of Majlisi Oli of Tajikistan Republic, 2014, №7 p.2, art.404; 2015, №3, art. 216; 2017, №5 p.1, art.293; 2020, №1, art.30.

3. Rahimov M.Z. Eventual Result of entrepreneurial activity: theory and legal regulations. -Dushanbe, 2007.-294pp.

4. Civil Law of Tajikistan Republic. The first part. - Dushanbe, 2013. - 320pp.

5. Rahimzoda M.Z. Actual Problems of Business Law. Monograph. - Dushanbe, 2019.-557pp.

6. Rahimov M.Z. Business Legislation: progress and problems.\ Legislation, 2013, №1(9). -PP.44-45.; Rahimzoda M.Z., Gafurzoda A.D., Sanginzoda D.Sh. Codification Document on the Development of Entrepreneurial Activity and Economy of the Country / Legal life, 2020, №4 (32). -PP.112-126;

7. Bykov A.G. On the Content of the Course of Entrepreneurial Law and the Principles of itsConstruction /Entrepreneurial law in marketing economy.-Моscow, 2004.-.PP.57-84.

8. Message of the President of Tajikistan Republic Emomali Rahmon "On the Main Directions of Internal and Foreign Policy of the Country from December 28, 2023. // Capital city, №1 (779), from 03. 01. 2024.

9. Dinorshoev A.M., Ganiev R.G., Salohidinova S.M. Constitutional Economy.-Dushanbe, Ergraph, 2018.-188pp.

10. Gajiev G.A. Protection of the Main Economic Law and Freedom of Entrepreneurs Abroad and in Russian Federation: Experience of comparative research.-М., 1995. -232pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.