Научная статья на тему 'МОҲИЯТИ ПРИНСИПҲОИ ҲУҚУҚИ МАДАНӢ ДАР ҚОНУНГУЗОРИИ СОҲАИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ'

МОҲИЯТИ ПРИНСИПҲОИ ҲУҚУҚИ МАДАНӢ ДАР ҚОНУНГУЗОРИИ СОҲАИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
487
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
принсипи ҳуқуқӣ / рақобат / сармоягузорӣ / қонунгузорӣ / ҷавобгарии ҳуқуқӣ / ҳуқуқи маданӣ / ҳимояи ҳуқуқ / адолати судӣ / ҳимояи рақобат / legal principles / competition / investment / legislation / legal responsibility / civil law / protection of law / protection of competition

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Самадов Бахтиёр Одилҷонович, Ҳомидова Марҳабо Каримҷоновна

Моҳияти принсипҳои ҳуқуқи маданӣ мувофиқи Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон дар меъёрҳои қонунгузории амалкунандаи соҳаи фаъолияти соҳибкорӣ баррасӣ карда шудааст. Пас аз қабул шудани Кодекси маданӣ ва мавриди амал қарор додани он принсипҳои ҳуқуқӣ ба таври васеъ пешбинӣ шудаанд. Омӯзиш ва таҳлили меъёрҳои қонунҳои соҳаи танзими фаъолияти соҳибкорӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки принсипҳои ҳуқуқи маданӣ дар таркиби онҳо ба таври нопурра пешбинӣ карда шудаанд. Қонунгузорӣ дар самти ҳимоя ва дастгирии давлатии соҳибкорӣ, ҳимояи рақобат, мораторий ба санҷиши субъектони фаъолияти соҳибкорӣ, сармоягузорӣ, шарикии давлат ва бахши хусусӣ ва ғайра, ки баҳри таъмини рушди фаъолияти соҳибкорӣ дар кишвар пешбинӣ шудаанд, таҳлил гардидаанд. Ҳамчунин андешаҳои як қатор олимони соҳа оид ба мувофиқгардонии меъёрҳои конститутсионӣ, қонунгузории маданӣ, санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мавриди баррасӣ ва таҳлил қарор дода шудаанд. Дар мақола дар асоси таҳлили меъёрҳои қонунгузории амалкунанда норасоиҳои ҳуқуқэҷодкунӣ оид ба муқаррароти принсипҳои ҳуқуқӣ дар қонунҳо муайян гардидаанд. Дар бораи ворид намудани тағйиру иловаҳо дар самти татбиқи принсипҳои ҳуқуқӣ дар қонунгузории фаъолияти соҳибкорӣ якчанд пешниҳод баён карда шудаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ESSENCE OF THE PRINCIPLES OF CIVIL LAW IN THE LEGISLATION OF THE SPHERE OF BUSINESS ACTIVITIES

The article examines the essence of the principles of civil law in accordance with the Civil Code of the Republic of Tajikistan in the norms of current legislation in the field of business activity. It is noted that the new edition of the Civil Code, after its entry into force, widely provides for the principles of civil law. However, the study of legislative norms in the field of regulation of business activity indicates that the principles of civil law in their content are insufficiently provided for. Legislative acts were analyzed and shortcomings were identified in the field of protection and support of entrepreneurship, in competition, in the moratorium on conducting inspections of the activities of entrepreneurs, in the field of investments, public-private partnerships, etc., aimed at the development of entrepreneurial activity. The opinions of a number of scientists on bringing civil legislation and legal acts into conformity with constitutional norms are also considered. Based on an analysis of the norms of current legislation, some gaps in law-making activities regarding the establishment of legal principles in laws are highlighted. Conclusions have been drawn and proposals have been put forward to introduce changes and additions to the current legislation in the field of implementation of legal principles in the field of business activity.

Текст научной работы на тему «МОҲИЯТИ ПРИНСИПҲОИ ҲУҚУҚИ МАДАНӢ ДАР ҚОНУНГУЗОРИИ СОҲАИ ФАЪОЛИЯТИ СОҲИБКОРӢ»

УДК 347.1

DOI 10.24412/3005-8023-2024-1-13-22

МОХИЯТИПРИНСИПХОИ Самадов Бахтиёр Одилцонович, н.и.х., дотсент,

ХУЦУЦИ МАДАНЙ ДАР мудири кафедраи цуцуци социбкори ва байналмилалии

ЦОНУНГУЗОРИИ СОХАИ ДДХБСТ; Хомидова Мар^або Каримцоновна, унвонцуи

ФАЪОЛИЯТИ СОХИБКОРЙ кафедраи цуцуци социбкори ва байналмилалии ДДХБСТ

(Хуцанд, Тоцикистон)

СУЩНОСТЬ ПРИНЦИПОВ Самадов Бахтиёр Одилджанович, канд. юрид. наук,

ГРАЖДАНСКОГО ПРАВА доцент, завкафедрой предпринимательского и

ВЗАКОНОДА ТЕЛЬСТВЕ международного права ТГУПБП; Хомидова Мархабо СФЕРЫ Каримджоновна, соискатель каф.

ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ предпринимательского и международного права

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)

THE ESSENCE OF THE Samadov Bakhtier Odiljanovich, candidate of law, PRINCIPLES OF CIVIL LA W IN docent, the head of department of entrepreneurship and THE LEGISLATION OF THE international law of TSULBP; Homidova Marhabo SPHERE OF BUSINESS Karimjonovna, applicant of the department of

ACTIVITIES entrepreneurial and international law of TSULBP

(Khujand, Tajikistan) e-mail: [email protected]

Моцияти принсищои цуцуци мадани мувофици Кодекси мадании Чумцурии Тоцикистон дар меъёрцои цонунгузории амалкунандаи соцаи фаъолияти социбкори барраси карда шудааст. Пас аз цабул шудани Кодекси мадани ва мавриди амал царор додани он принсипцои цуцуци ба таври васеъ пешбини шудаанд. Омузиш ва тацлили меъёрцои цонунцои соцаи танзими фаъолияти социбкори аз он шацодат медицад, ки принсипцои цуцуци мадани дар таркиби онцо ба таври нопурра пешбини карда шудаанд. Цонунгузорй дар самти цимоя ва дастгирии давлатии социбкори, цимояи рацобат, мораторий ба санциши субъектони фаъолияти социбкори, сармоягузори, шарикии давлат ва бахши хусуси ва гайра, ки бацри таъмини рушди фаъолияти социбкори дар кишвар пешбини шудаанд, тацлил гардидаанд. Хрмчунин андешацои як цатор олимони соца оид ба мувофицгардонии меъёрцои конститутсиони, цонунгузории мадани, санадцои меъёрии цуцуци мавриди барраси ва тацлил царор дода шудаанд. Дар мацола дар асоси тацлили меъёрцои цонунгузории амалкунанда норасоицои цуцуцэцодкуни оид ба муцаррароти принсипцои цуцуци дар цонунцо муайян гардидаанд. Дар бораи ворид намудани тагйиру иловацо дар самти татбици принсипцои цуцуци дар цонунгузории фаъолияти социбкори якчанд пешницод баён карда шудаанд.

Калидвожа^о: принсипи цуцуци, рацобат, сармоягузори, цонунгузори, цавобгарии цуцуци, цуцуци мадани, цимояи цуцуц, адолати суди, цимояи рацобат

Рассматривается сущность принципов гражданского права в соответствии с Гражданским кодексом Республики Таджикистан согласно нормам действующего законодательства в сфере предпринимательской деятельности. Отмечено, что в принятом в новой редакции Гражданском кодексе после его вступления в действие широко предусмотрены принципы гражданского права. Однако изучение норм законодательства в сфере регулирования предпринимательской деятельности свидетельствует о том, что принципы гражданского права в их содержании предусмотрены в недостаточной мере. Проанализированы законодательные акты, направленные на развитие предпринимательской деятельности, и выявлены недостатки в области защиты и поддержки предпринимательства, в конкуренции, в моратории на проведение проверок

деятельности предпринимателей, в области инвестиций, государственно-частном партнёрстве и др. Также рассмотрены мнения ряда учёных о приведении в соответствие конституционным нормам гражданского законодательства и нормативно-правовых актов. На основе анализа норм действующего законодательства выделены некоторые пробелы в правотворческой деятельности об установлении в законах правовых принципов. Сделаны выводы и выдвинуты предложения по внесению изменений и дополнений в действующее законодательство в сфере реализации правовых принципов в сфере предпринимательской деятельности.

Ключевые слова: правовые принципы, конкуренция, инвестиции, законодательство, юридическая ответственность, гражданское право, защита права, защита конкуренции

The article examines the essence of the principles of civil law in accordance with the Civil Code of the Republic of Tajikistan in the norms of current legislation in the field of business activity. It is noted that the new edition of the Civil Code, after its entry into force, widely provides for the principles of civil law. However, the study of legislative norms in the field of regulation of business activity indicates that the principles of civil law in their content are insufficiently provided for. Legislative acts were analyzed and shortcomings were identified in the field of protection and support of entrepreneurship, in competition, in the moratorium on conducting inspections of the activities of entrepreneurs, in the field of investments, public-private partnerships, etc., aimed at the development of entrepreneurial activity. The opinions of a number of scientists on bringing civil legislation and legal acts into conformity with constitutional norms are also considered. Based on an analysis of the norms of current legislation, some gaps in law-making activities regarding the establishment of legal principles in laws are highlighted. Conclusions have been drawn and proposals have been put forward to introduce changes and additions to the current legislation in the field of implementation of legal principles in the field of business activity.

Key words: legal principles, competition, investment, legislation, legal responsibility, civil law, protection of law, protection of competition

Имруз такмили мунтазами конунгузории сох,аи фаъолияти сох,ибкорй мувофики максад мебошад. Рушди муносибатх,ои ^укукии сох,ибкорй такозо менамояд, ки манфиатх,ои субъектони асосии он таъмин гардида, бо дарназардошти шарикии давлат баробар чорй шаванд. Мах,з макомоти конунгузории кишвар дар доираи х,аллу фасли муаммох,ои ^укукии бамиёномада, ба^ри таъмини ^укукбунёдии чомеа, алалхусус дар сох,аи фаъолияти сох,ибкорй ба санадх,ои меъёрии ^укукии амалкунанда тагйиру иловато ворид намуда, конунх,ои навро кабул менамояд.

Дар ин самт, Кодекси мадании Чум^урии Точикистон [3] (КМ ЧТ), ки 24 декабри соли 2022, №1918 кабул гардида, аз 1 июли соли 2023 расман мавриди амал карор дода шуд, як навъ конститутсияи иктисодии мамлакат ба хисоб меравад. Асосх,ои огози ^укуки сох,ибкорй, принсипх,ои он тамоми меъёрх,ои ^укукиро фаро гирифта, максаднокии ба танзимдарории фаъолияти сох,ибкориро дар х,амаи сатвдо (чум^уриявй, минтакавй, сохтори сох,ах,ои иктисоди миллй) таъмин менамояд.

Фаъолияти сох,ибкорй ва тамоми чараёни бо он алокаманд бидуни амали инсон тасаввур карда намешавад. Тамоми х,астии инсоният бо амал ва фаъолияти муайян алокамандй дорад. Амали шахс дар х,ама со^ах,ои фаъолияти худ, аз чумла фаъолияти сох,ибкорй, алалхусус, дар шароити рушди муносибатх,ои бозорй барои расидан ба максадх,ои пешгузошта мусоидат менамояд.

Пеш аз хама, аз мазмуни истилохоти лугавй равшан мегардад, ки амал - ин фаъолият намудан аст. Амал кардан дар сохаи муносибатхои гражданй мавкеи махсусро ишгол менамояд. Иштирокдорони муносибатхои маданй бояд бо хохишу розигии худ мувофики талаботи конун фаъолият баранд, зеро бидуни амали субъектхо муносибат ба миён намеояд. Бидуни амал кардан фоида ба даст намеояд. Амал - ин факти хукукй ва яке аз объектхои хукуку ухдадорихои гражданй мебошад [19, с. 36].

Амали инсон, алалхусус, дар сохаи фаъолияти сохибкорй ва муносибатхои хукукй дар асоси принсипхои хукук, ки санадхои меъёрии хукукии амалкунанда мустахкам намудаанд, татбик мегардад. Дар меъёрхои Кодекси маданй яке аз принсипхои хукук асоснок мустахкам карда шудааст, ки имруз дар тамоми сохахои хочагии халк барои фаъолияти сохибкорй, танзими давлатии сохахои иктисодиёти кишвар хеле мухим мебошад: «Хеч шахс хукук надорад аз амали гайриконунй ё бевичдононаи худ бартарй ба даст орад» (банди 4, моддаи 3 КМ ЧТ). Принсипи мазкур бояд дастурамали тамоми конунгузории амалкунанда, санадхои меъёрии хукукии сохаи танзими муносибатхои чамъиятй, фаъолияти сохибкорй гардад.

Макомоти конунгузор баробари кабул гардидани Кодекси маданй принсипхои пешбарро дар он мустахкам намудааст. Чи хеле ки аз мазмуни принсипхои мукарраргардидаи моддаи 3 КМ ЧТ бармеояд, баробарии иштирокдорони муносибатхои хукукй, дахлнопазирии моликият, озодии шартнома, номумкин будани дахолати худсаронаи ягон шахс ба корхои хусусй, зарурати амалисозии бемонеаи хукукхои маданй, таъмини баркарор намудани хукукхои вайронгардидаи маданй ва химояи судии хукуку манфиатхо дар чомеаи маданй пешбинй гардидаанд (банди 1).

Мувофики мазмуни банди 2 моддаи 3 КМ ЧТ шахсони вокей ва хукукй хукукхои маданиро бо ирода ва ба манфиати худ ба даст оварда, амалй менамоянд. Онхо дар асоси шартнома барои мукаррар намудани хукуку ухдадорихои худ ва муайян намудани шартхои шартнома озоданд, ба шарте ки агар хилофи конунгузорй набошанд.

Хусусияти хукукии принсипи банди 3 моддаи мазкур аз он шаходат медихад, ки хангоми мукаррар, амалй ва химоя намудани хукукхои маданй ва ичрои ухдадорихои маданй иштирокдорони муносибатхои хукукии маданй бояд бовичдонона амал кунанд. Албатта, ишораи амали «бовичдонона» дар бисёре аз меъёрхои Кодекси маданй чой дода шудааст. Ба андешаи мо, ин имкон медихад, муносибатхои молумулкй ва шахсии гайримолумулкии ба баробарй, мухторияти ирода ва мустакилияти молумулкии иштирокдоронашон асосёфта, ки дар моддаи 2 КМ ЧТ пешбинй шудаанд, бовичдонона татбик гарданд.

Дар ин бора олими ватанй ^Ш.^урбонов дуруст кайд менамояд, ки бовичдонй тарафи субъективии муносибатро, аз чумла дурусткорй ва садокати шахс, пайравй ба ичрои ухдадории ба зимма гирифтаро тавсиф медихад [15, с. 13].

Принсипи дигаре, ки макомоти конунгузори кишвар мустахкам намудааст, муомилоти мол, ичрои кор, хизматрасонй ва воситахои молиявй дар худуди Точикистон озод мебошад, ба шарте ки агар дар конун тартиби дигар пешбинй нашуда бошад (банди 5 моддаи 3 КМ ЧТ). Принсипи мазкур бо такя ба моддаи 12 Конститутсияи Чумхурии Точикистон [1] мукаррар гардидааст, зеро тибки он давлат фаъолияти озоди иктисодй, сохибкорй, баробархукукй ва хифзи хукукии хамаи шаклхои моликият, аз чумла моликияти хусусиро кафолат медихад.

Маъмулан, муомилоти мол, ичрои кор, хизматрасонй ва воситахои молиявй ин хама нишонахои хоси фаъолияти сохибкорй буда, максади асосии он ба даст овардани фоида мебошад. Дар Кодекси граждании Чумхурии Точикистон [4] (КГ ЧТ) (кисми 1), ки кувваи амали он аз 1 июли соли 2023 аз эътибор сокит дониста шудааст, мафхуми сохибкорй бо нишонахояш пешбинй шуда буд: «Сохибкорй фаъолияти мустакили ба таваккали худ

амалишавандаи шахсони ба чунин сифат бо тартиби муцарраркардаи цонун ба цайд гирифташудае мебошад, ки барои мунтазам ба даст даровардани фоида аз истифодаи молу мулк, фуруши мол, ицрои кор ё хизматрасонй равона карда шудааст».

Бояд зикр намуд, ки мафцуми социбкорй ва нишонацои он дар Крнуни Чумцурии Тоцикистон №1107 аз 26 июли соли 2014 «Дар бораи цимоя ва дастгирии давлатии социбкорй» [6] (моддаи 1), дар Крнуни Чумцурии Тоцикистон № 1417 аз 30 майи соли 2017 «Дар бораи цимояи рацобат» [7] (моддаи 2) низ ифода ёфтаанд.

Хдмчунин, принсипи озодии муомилоти мол, ицрои кор ва хизматрасонй ва воситацои молиявй дар марзи кишвар мувофици цонунгузории соцацои фаъолияти социбкорй ба танзим дароварда шудааст. Дар айни замон дар меъёрцои цонунгузории амалкунандаи соца принсипцои цонунгузории маданй муцаррар гардида, тамоми муносибатцои цуцуцй аз руйи онцо ба роц монда шудааст.

Зимни муайян кардани цадди амалисозии цуцуццои маданй, пеш аз цама, цонунгузор ишора бар он менамояд, ки «Шахсони воцей ва цуцуцй цангоми амалисозии цуцуццояшон бояд оцилона, одилона ва бовицдонона талаботи цонунгузорй, принсипцои ахлоци цомеа, социбкорон бошанд, инчунин цоидацои одоби кориро риоя намоянд...».

Хдмзамон муцаррар гардидааст, ки «Амали оцилона, одилона ва бовицдононаи иштирокдорони муносибатцои цуцуци маданй дар назар дошта мешавад» (бандцои 4 ва 5 моддаи 9 КМ ЧТ).

Дар муносибатцои цуцуци социбкорй мувофици меъёрцои моддаи мазкур принсипцои ницоят зарур ва мацсаднок пешбарй карда шудааст, ки дар тамоми соцацои хоцагии халц ва дар цомеаи маданй бояд татбиц гардад. Тацлили меъёрцои цонунгузории амалкунанда дар соцаи танзими фаъолияти социбкорй аз он шацодат медицад, ки принсипцои цуцуцй чун асосцои роцбарикунанда муайян гардидаанд. Тавре олим М. З. Рацимзода цайд менамояд, онцо, яъне принсипцо, аз меъёрцои конститутсионй бармеоянд ва бацри татбици цадафцои миллй равона шудаанд [16, с. 126].

Мусаллам аст, ки рушди устувори фаъолияти социбкорй дар тамоми соцацои ицтисодиёти кишвар аз дастгирии давлатй ва цимояи он вобастагии калон дорад. Олимон цайд менамоянд, ки принсипцои цуцуцй мацз бацри таъмини рушди соцацои фаъолияти социбкорй цонунан пешбинй мешаванд [13, с. 323]. Мацомоти цонунгузорй мацз, дар асоси принсипцои цуцуцй меъёрцои конститутсионй, цонунгузории маданй, санадцои меъёрии цуцуции заруриро тация ва цабул менамояд.

Мазмуни меъёрцои ^онуни Чумцурии Тоцикистон №1414 аз 30 майи соли 2017 «Дар бораи санадцои меъёрии цуцуцй» [5] ишора ба он мекунад, ки фаъолияти цуцуцэцодкунй бояд аз руйи принсипцои муцарраршуда ба амал бароварда шавад (моддаи 3). Яъне, мутобицат ба конститутсия, цонуният, афзалияти цуцуц ва озодицои инсон, адолатнокй, ошкорбаёнй ва шаффофият, илмият, касбият, ба назар гирифтани афкори цамъиятй ба принсипцои фаъолияти цуцуцэцодкунй дохил мешаванд. Онцо дар цамаи санадцои меъёрии цукуцие, ки аз цониби мацомоти давлатй дар сатццои гуногун тация ва цабул мегарданд, бояд инъикоси худро ёбанд. Тавре тацриба нишон медицад, татбици муцаррароти моддаи 3 ^онуни мазкур дар цомеаи маданй дар доираи таъмини рушди устувори соцацои фаъолияти социбкорй ва дар мацмуъ ицтисодиёти кишвар имруз бецбудиро талаб мекунад.

Лозим ба зикр аст, ки принсипцои цуцуцй бо асосцои цонунгузории маданй дар цонунцои Чумцурии Тоцикистон, ки фаъолияти социбкориро ба танзим фаро гирифтаанд, нишон дода шудаанд. Чунончй, тибци моддаи 4 Крнуни Чумцурии Тоцикистон аз соли 2014 «Дар бораи цимоя ва дастгирии давлатии социбкорй» принсипцои асосии цимоя ва дастгирии давлатии социбкорй дар Тоцикистон пешбинй гардидаанд. Тибци он цонуният,

шаффофият, баробархукукии субъектон, кафолати химояи хукук, иштироки озодона дар тахияи конунхо, афзалияти рушди сохибкории хурд ва миёна чун принсипхои химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй мукаррар шудаанд.

Инчунин, дар Конуни Чумхурии Точикистон №1717 аз 7 августи соли 2020 «Дар бораи сайёхй» [8] низ принсипхои фаъолият дар сохаи сайёхй (моддаи 5) пешбинй гардидаанд. Ба андешаи мо, дар асоси омузиш ва тахлили принсипхои конунан ташкилдиханда зарурат пеш омадааст, ки ба ин меъёрхо хадди акал принсипхои адолатнокй, касбият, ба назар гирифтани афкори чамъиятй (дар асоси моддаи 3 Конун дар бораи санадхои меъёрии хукукй) илова карда шаванд.

Дар пайравй ба андешахои олим Д. Ш. Сангинзод мо низ кайд карданием, ки танхо дар холати риояи ин принсипхо, сохибкорон метавонанд хангоми хизматрасонии маданй-ичтимой ба арзишхои инсонй, захирахои маънавй ва иттилоотй, боигарии маънавии чамъият, самаранокии истехсолоти моддй таъсири калон расонанд [19, с. 36]. Албатта, рушди арзишхои инсонй, самаранокии истехсолоти моддй ва гайра, хам аз сохибкорон ва хам аз шахсони мансабдору ваколатдори макомоти давлатй вобастагии бенихоят калон дорад. Бо андешаи профессор Ш. М. Исмоилов ин принсипхо «...на хама вакт дар доираи коидахои мукаррар намудани конунгузорй татбик мегарданд» [14, с. 157].

Тавре тачрибаи танзими хукукии сохахои мухталифи фаъолияти сохибкорй шаходат медихад, ки ичрои конунхо аз тарафи шахсони мансабдори давлатй низ талаб карда мешавад (дар баъзан мавридхо катъй), лекин риоя ва татбики принсипхои конун аз масъулияти худи онхо, яъне талабкунандагон пурсида намешавад, дар холе ки ба сифати талабкунандагони ичрои конунхо дар ин самт хизматчиёни давлат баромад намуда, принсипхои хукукй дар фаъолияти касбии онхо мехвари асосй махсуб меёбанд.

Нуктаи мазкур дар Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон аз санаи 23 декабри соли 2022 чунин асоснок мегардад: «Хдр яки мо - рохбарони сохтору макомоти давлатй ва кулли хизматчиёни давлатй дар ин чода масъулият дорем ва вазифадорем, ки ба халки азизи Точикистон софдилонаву содикона хизмат кунем» [2].

Боиси зикр аст, ки дар шароити рушди муносибатхои иктисодй дар конунгузории сохаи фаъолияти сохибкорй принсипхои хукукй ба пуррагй мустахкам карда нашудаанд. Ба андешаи мо, бо максади таъмини хадафхои миллй дар сохахои фаъолияти сохибкорй зарур аст, ки принсипхои конунгузории маданй дар тамоми конунхои амалкунанда, тарики ворид намудани тагйиру иловахо чой дода шаванд. Ба ин чараён дар меъёрхои Конуни Чумхурии Точикистон аз соли 2017 «Дар бораи санадхои меъёрии хукукй» чунин кафолат дода шудааст: «Фаъолияти хукукэчодкунй дар Чумхурии Точикистон бо максади эътироф, риоя ва хифзи хукуку озодихои инсон ва шахрванд ба рох монда мешавад» (банди 1 моддаи 4 Конуни мазкур).

Дар таъмини рушди сохахои фаъолияти сохибкорй меъёрхои Конуни Чумхурии Точикистон аз соли 2017 «Дар бораи химояи ракобат» чойи асосиро ишгол менамоянд. Конуни мазкур бо Конститутсия асоснок гардида, асосхои хукукии химояи ракобатро муайян менамояд ва муносибатхоро оид ба ташкилу фарохам овардани шароитхои мусоид барои рушди ракобат, фаъолияти самарабахши бозорхои мол, таъмини фазои ягонаи иктисодй ва фаъолияти озоди иктисодй танзим менамояд.

Меъёрхои Конуни Чумхурии Точикистон №1874 аз 8 июни соли 2022 «Дар бораи мораторий ба санчишхои фаъолияти субъектхои сохибкор» [9] асосхои хукукии татбики мораторий ба санчишхои фаъолияти субъектхои сохибкориро муайян карда, тартиби татбики мораторийро мукаррар ва хукуку манфиатхои конунии шахрвандонро хифз менамоянд.

Тибци талаботи ^онуни Чумцурии Тоцикистон №508 аз 19 майи соли 2009 «Дар бораи бацайдгирии давлатии шахсони цуцуцй ва социбкорони инфиродй» (моддаи 2) [10] бацайдгирии давлатии шахсони цуцуцй ва социбкорони инфиродй чун амали мацомоти ваколатдори давлатй дар соцаи бацайдгирии давлатии шахсони цуцуцй ва социбкорони инфиродй, дар хусуси ба расмият даровардани воцеияти цуцуции таъсисёбй, азнавташкилдицй ва барцамдиции шахсони цуцуцй, шахсони воцей ба сифати социбкорони инфиродй ва цатъ намудани фаъолияти онцо, инчунин ворид намудани маълумот дар бораи онцо ба Фецристи ягонаи давлатии шахсони цуцуцй ва социбкорони инфиродй пешбинй гардидааст. Хдмзамон, агар ба меъёрцои ^онуни Чумцурии Тоцикистон №1299 аз 15 марти соли 2016 «Дар бораи сармоягузорй» [11] назар намоем, мацомоти цонунгузор дар он муносибатцои цамъиятиро вобаста ба сармоягузорй танзим намуда, асосцои ташкилй, молиявй, цуцуцию ицтисодии цавасмандгардонй ва дастгирии давлатии сармоягузориро бо роци пешницоди низоми цуцуции баробар ва кафолати цимояи цуцуци сармоягузоронро муайян ва мустацкам менамояд.

Бояд цайд намуд, ки дар шароити муосир рушди самараноки фаъолияти социбкорй дар ицтисодиёти кишвар тавассути цамкорицои (шарикй) судманди субъектони социбкорй ва мацомоти давлатй таъмин мегардад. Дар ин самт, Крнуни Чумцурии Тоцикистон №907, аз 28 декабри соли 2012 «Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусй» [12] асосцои цуцуцй, ицтисодй ва ташкилии шарикии давлат ва бахши хусусй, тартиби татбици лоицацои шарикии давлат ва бахши хусусиро дар соцаи инфрасохтор ва хизматрасонии ицтимой муайян карда, цифзи цуцуцу манфиатцои цонунии давлат ва бахши хусусиро таъмин менамояд. Тацлили меъёрцои цонуни мазкур нишон медицад, ки принсипцои цуцуцй дар шарикии давлат ва бахши хусусй (социбкорй) пешбинй нагардидаанд. Хдрчанд аз цабули цонун дар самти шарикии давлат ва бахши социбкорй зиёда аз дац сол гузашта бошад цам, мацомоти цонунгузори кишвар то цол ба он ягон тагйироту иловацо ворид накардааст. Имруз бацри таъмини рушди соцацои фаъолияти социбкорй зарурати ворид намудани тагйирот ба меъёрцои цонун ба миён омадааст. Ба андешаи мо, дар цонуни мазкур мустацкам гардонидани принсипцои цуцуци маданй муцим ва саривацтй мебошад.

Дар мацмуъ, чуноне ки аз тацлили як цатор цонунцои соцавй бармеояд, матлаби танзими цуцуцй ва рушди соцацои фаъолияти социбкорй бевосита амали фаъоли субъектони асосй мебошад. Тибци Кодекси маданй амали (беамалии) субъектони социбкорй, шахсони мансабдори мацомоти давлатй ва дигарон цамчун объекти цуцуци маданй муцаррар гардидааст (моддаи 162 КМ ЧТ). Бештар аз ин, муцаррар шудааст, ки шахсони воцей ва цуцуцй цангоми амалисозии цуцуццояшон бояд оцилона, одилона ва бовицдонона талаботи цонунгузорй, принсипцои ахлоци цомеа, социбкорон бошанд, инчунин цоидацои одоби кориро риоя намоянд (банди 4 моддаи 9 КМ ЧТ). Дар асоси талаботи банди 5 моддаи 8 КМ ЧТ зимни муайянкунии цадди амалисозии цуцуццои маданй пешбинй шудааст, ки амали оцилона, одилона ва бовицдононаи иштирокдорони муносибатцои цуцуци маданй дар назар дошта мешавад.

Ба андешаи мо, дар меъёрцои цонунгузории цорй мацомоти цонунбарор бештар ба цанбацои ахлоцй диццат дицад ва принсипцои поквицдонй, адолат, ростцавлй ва амсоли онцо на бо муцаррароти «дар назар дошта мешавад», балки бо шарти «тарафцо уцдадоранд» мустацкам карда шавад [17, с. 209].

Талабот ба поквицдонй аз цониби цар кадом иштирокдори муносибатцои цуцуции цамъиятй дуруст риоя шудани уцдадорицоро (тибци цонун ё шартнома) талаб мекунад. Хдр шахси социбацл, бомаърифат дар цама гуна амалцо набояд цудуди адолати манфиатцои шахсони дигар ва ацли цомеаро вайрон кунад [18, с.102].

Аслан, мафхуми поквичдонй дар хукук унсури асосй бояд бошад, зеро дар сарчашмахо «вичдон» - натичаи мухокимаи аклй, хисси масъулияти рафтор ва кирдори худи шахс [20, с.237], «пок» - покиза, халол, бе макру хила [21, с.79] шарх дода мешавад. Вичдон дар каноатмандии маънавй ва ифтихор аз рафтори шоистаи худи шахс («вичдони пок») ё хисси норизой аз рафтори нохак, нораво, номуносиби худи шахс («азоби вичдон») зохир мешавад [22, с. 121].

Аз руйи мохияти хукукй, амал мазмуни рафтори хукукии шахс ва рафтори субъектони хукукро, ки ба нишондодхои меъёрхои хукуки маданй мувофикат мекунад, инъикос менамояд. Дар рафтори хукукй озодии муносибатхои инсонй, конеъ намудани манфиатхои гуногуни шахсият амалй карда мешаванд. Асоси рафтори хукукиро дарки адолат ва судмандии мукаррароти хукукй аз тарафи одамон, чавобгарии онхо дар назди давлат ва чамъият барои кирдори худ ташкил медиханд, ки аз рушди ичтимой ва тафаккури хукукии шахс вобастагй доранд.

Храмин тарик, тахлили конунгузории сохаи фаъолияти сохибкорй аз он шаходат медихад, ки принсипхои хукукй, принсипхои конунгузории маданй (гражданй) дар аксарияти конунхо асоснок мустахкам нагардидаанд, харчанд дар хамаи конунхо дар кисми мукаррароти асосй зикр мегардад, ки онхо ба Конститутсияи Чумхурии Точикистон асос ёфта, аз худи Конуни мазкур ва дигар санадхои меъёрии хукукии Чумхурии Точикистон иборат мебошанд.

Пешниход менамоем, ки бахри таъмини рушди сохахои иктисодиёт ва фаъолияти сохибкорй дар конунхо, санадхои меъёрии хукукй бо такя ба талаботи Кодекси мадании Чумхурии Точикистон принсипхои хукуки маданй чой дода шаванд. Зеро принсипхои хукуки маданй асоси рохбарикунандаи амал, фаъолият ва рафтори хар як иштирокдори муносибатхои хукукй дар чомеаи маданй махсуб меёбад. Аз ин чост, ки татбики принсипхои хукуки маданй дар фаъолияти (амали) шахсони хукукй, сохибкорони инфиродй, аз чумла шахсони мансабдори макомоти давлат яке аз принсипхои такомул ва рушди иктисодиёт мебошад. Алхол зарурат ба миён омадааст, ки дар хамаи ин самтхо бахри пешгирии вайронкунии хукук ва ухдадорихо чавобгарии катъй зохир карда шавад.

Мо чунин мехисобем, ки дар меъёрхои конунгузории амалкунанда ишора намудани принсипхои хукуки маданй боиси таквияти чавобгарй мегардад. Дар баробари ин, хадафи асосии сиёсати давлатро дар рушди фаъолияти сохибкорй чихати татбики чавобгарй такозо менамояд. Хукук ва ухдадорихои субъектони фаъолияти сохибкорй, макомоти давлат дар тамоми сохахои иктисодиёт ва фаъолияти сохибкорй чун унсури мухимми чавобгарй дар конунгузорй мукаррар карда шуда, бояд бечунучаро дар амал татбик гардад. Ин гуфтахо ба яке аз принсипхои мухимми хукуки маданй, ки хеч шахс хукук надорад аз амали гайриконунй ё бевичдононаи худ бартарй (фоида) ба даст орад, асос меёбанд.

Хамин тарик, зимни амалкарди фаъолияти сохибкорй дар чомеаи маданй принсипхои хукукй бояд тибки мукаррароти Конститутсияи Чумхурии Точикистон татбик шаванд. Масалан: «Давлат ва хамаи макомоти он, шахсони мансабдор, шахрвандон ва иттиходияхои онхо вазифадоранд Конститутсия ва конунхои чумхуриро риоя ва ичро намоянд» (моддаи 10). Танхо дар хамин холат принсипхои хукуки маданй хамчун асосию рохбарикунанда бокй мемонанд ва татбики вокеии худро меёбанд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон. - Душанбе: Ганц, 2016. - 136 с.

2. Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон муутарам Эмомалй Раумон «Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй», 23.12.2022 с. [манбаи электронй] // www.president.tj (санаи муроциат: 30.12.2022).

3. Кодекси мадании Чумцурии Тоцикистон // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон.

- 2022. - №12, цисми 1 (1566).

4. Кодекси граждании Чумцурии Тоцикистон (матни расмй). Ц. 1, 2, 3. - Душанбе, 2022.

5. Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи санадцои меъёрии цуцуцй» // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон, с. 2017, №5, ц.1, мод 27 (www.mmk.tj (санаи муроциат

27.12.2022)).

6. Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи цимоя ва дастгирии давлатии социбкорй» // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон, с. 2014, №7, ц. 2, мод. 404; с. 2015, №3, мод. 216; Цонуни ЧТ аз 30.05.2017, №1436; аз 02.01.2020 , №1684 (www.mmk.tj (санаи муроциат 18.03.2023).

7. Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи цимояи рацобат» // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон, с. 2017, № 5, ц. 1, мод. 274 (www.mmk.tj (санаи муроциат:

11.01.2023).

8. Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи сайёцй» // www.mmk.tj (санаи муроциат: 25.05.2023).

9. Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи мораторий ба санцишцои фаъолияти субъектцои социбкор» //www.mmk.tj (санаи муроциат: 25.06.2023).

10.Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи бацайдгирии давлатии шахсони цуцуцй ва социбкорони инфиродй» // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон, с. 2009, №5, мод. 316; с. 2010, №12, ц. 1, мод. 828; с. 2012, №12, ц. 1 мод. 1006; с. 2015, №11, мод. 972; Цонунцои ЧТ аз 14.05.2016 с., № 1319; аз 02.01.2019, № 1586; аз 19.07.2019 с., №1646; аз 02.01.2020, №1681 (www.mmk.tj (санаи муроциат 22.12.2022).

11.Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи сармоягузорй» // Ахбори Мацлиси Олии Чумцурии Тоцикистон, с. 2016, № 3, мод. 152; ЦЧТ аз 03.08.2018 № 1547 (www.mmk.tj санаи муроциат 30.12.2022).

12.Цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусй» // www.mmk.tj (санаи муроциат: 25.07.2023).

13^аюров Ш. К., Цосимов Ф. А. Тация ва цабули Кодекси социбкории Чумцурии Тоцикистон зарурат надорад. Тацриз ба мацола / Fаюров Ш. К., Цосимов Ф. А. // %аёти цуцуцй. Мацаллаи илмй-иттилоотй. - Душанбе, 2020. - №1 (29). - С.321-328.

14.Исмаилов Ш. М. О проблемах государственного регулирования современной предпринимательской деятельности / Исмаилов Ш. М.// Правовая жизнь. Научно-информационный журнал. - Душанбе, 2020. - №1 (29). - С.147-162.

15.Курбонов К. Ш. Добросовестность в гражданском праве: автореф. дисс... д-ра юрид.наук по спец. 12.00.03 / Курбонов К. Ш. - Душанбе, 2019. - 44 с.

16.Рацимзода М. З. Илми цуцуци социбкорй. Масъалацои муносибкунии танзими цуцуции муносибатцои дар бахши социбкорй. Монография. - Душанбе, 2021. - 352 с.

17. Самадов Б. О. Моцияти амал дар таъмини цавобгарии гражданй-цуцуцй дар соцацои фаъолияти социбкорй мувофици цонунгузории гражданй / Самадов Б. О., Х,акимй ФТ. // Паёми Донишгоци миллии Тоцикистон. Бахши илмцои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй.

- Душанбе, 2021. - №6. - С. 204-210.

18. Самадов Б. О. Масъалацои поквицдонй цамчун омили муцим дар танзим ва амалисозии фаъолияти социбкорй / Самадов Б. О. // Становление и развитие экономики. Сборник статей научно-теоретической конференции профессорско-преподавательского состава ИЭТ ТГУК. - Худжанд, 2015. - С.102-106.

19.Сангинов Д. Ш. Проблемы правового регулирования предпринимательской деятельности по оказанию социально-культурных услуг в Республике Таджикистан: дисс... д-ра юрид. наук по спец.12.00.03. / Сангинов Д. Ш. - Душанбе, 2018. - 383 с.

20.Фаруанги забони тоцикй. Ц. 1. /Зери таур. М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Х,ошим, Н. А. Маъсумй. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 582 с.

21.Фаруанги забони тоцикй. Ц. 2. / Зери таур. М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. %ошим, Н. А. Маъсумй. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 604 с.

22.Фаруанги истилоуоти ууцуц / Зери таур. проф. М. А. Маумудов. - Душанбе: ЭР-граф, 2012. - 568 с.

REFERENCES:

1. Constitution of Tajikistan Republic. - Dushanbe: Ganj, 2016. - 136pp.

2. Message of the President of Tajikistan Republic , his excellency Emomali Rahmon "On the Main Directions of Internal and Foreign Policy of the Republic", 23.12.2022. [electronic resource]//www.president.tj (date of appeal: 30.12.2022).

3. Civil Code of Tajikistan Republic // News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic. -2022. - №12, part 1 (1566).

4. Civil Code of Tajikistan Republic (formal text). P. 1, 2, 3. - Dushanbe, 2022.

5. Law of Tajkistan Republic "On the Legal Documents" //News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic, 2017, №5, p.1, art. 27(www.mmk.tj (date of appeal: 27.12.2022)).

6. Law of Tajikistan Republic "On the Protection and State Support of Entrepreneur" // News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic, 2014, №7, p. 2, art. 404; 2015, №3, art. 216; Law of RT from 30.05.2017, №1436; from 02.01.2020 , №1684 (www.mmk.tj (date of appeal 18.03.2023)).

7. Law of Tajikistan Republic « On the Protection of Competitiveness» News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic, 2017, № 5, p. 1, art. 274 (www.mmk.tj (date of appeal 11.01.2023)).

8. Law of Tajikistan Republic «On the Tourism» // www.mmk.tj (date of appeal: 25.05.2023).

9. Law of Tajikistan Republic «On the Moratorium on Inspections of Business Entities» // www.mmk.tj (date of appeal: 25.06.2023).

10. Law of Tajikistan Republic "On State Registration of Legal Entities and Individual Entrepreneurs" // News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic, 2009, №5, art. 316; 2010, №12, p. 1, art. 828; 2012, №12, p. 1 art. 1006; 2015, №11, art. 972; Law of RT from 14.05.2016., № 1319; from 02.01.2019, № 1586; from 19.07.2019, №1646; from 02.01.2020, №1681 (www.mmk.tj (date of appeal: 22.12.2022)).

11. Law of \Tajikistan Republic «On Investment» // News of Supreme Assembly of Tajikistan Republic, 2016, № 3, art. 152; LRT from 03.08.2018 № 1547 (www.mmk.tj date of appeal: 30.12.2022).

12. Law of Tajikistan Republic « On the Partnership between the State and the Private Sector» // www.mmk.tj (date of appeal: 25.07.2023).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13. Ghayurov Sh.K., Kosimov F.A. There is No Need to Develop and Adopt an Entrepreneur's Code of Tajikistan Republic. Review to the article / Ghayurov Sh.K., Kosimov F.A. //Legal Life. Scientific-informational magazine. - Dushanbe, 2020. - №1 (29). - PP.321-328.

14. Ismoilov Sh. M. On the Issue of State Regulating of the Modern Business Activity /Ismailov Sh.M.//Legal life. Scientific-informational journal. - Dushanbe, 2020. - №1 (29). - PP.147-162.

15. Kurbonov K.Sh. Conscientiousness in a Civil Law: thesis dissertation of doctor of law on the specialty 12.00.03 /Kurbonov K.Sh. - Dushanbe, 2019. - 44pp.

16. Rahimzoda M.Z. Science of Business Law. Issues of Legal Regulation of Relations in the Business Sector. Monograph.- Dushanbe, 2021. - 352pp.

17. Samadov B.O. The Essence of Action in Ensuring Civil Liability of the Entrepreneur in the Field of Activity in Accordance with Civil Legislation / Samadov B. О., Hakimi F.Gh. //

«BECTHMK rrynhn», ebinycK 1 (98), 2024

Bulletin of Tajik national University. Series of social-economic sciences. - Dushanbe, 2021. -№6. - PP. 204-210.

18.Samadov B. O. The Issues of Conciouseness as the Main Source in Controling and Functioning of Business Activity / Samadov B. O. //Economy Formation and Development. Collection of articles of scientific-theoretical conference of the staff of professors and tutors of IET TSUC. - Khujand, 2015. - PP.102-106.

19. Sanginov D. Sh. Problems of Legal Regulations of Entrepreneurial Activity to do social-cultural service in Tajikistan Republic: dissertation of doctor of law on the specialty 12.00.03. / Sanginov D.Sh. - Dushanbe, 2018. - 383 pp.

20. Tajik Dictionary. V. 1. / Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Hoshim, N. A. Masumi. - Moscow: Soviet encyclopedia, 1969. - 582pp.

21.Tajik Dictionary. V.2. / Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Hoshim, N. A. Masumi. - Moscow: Soviet encyclopedia, 1969. - 604pp.

22. Dictionary of law terms / Under the editorship of professor M.A. Mahmudov. - Dushanbe: Er-graph, 2012. - 568 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.