CC BY
33ПРИНСИЩОИ АСОСИИ ИДОРАКУНИИ ДАВЛАТЙ ДАР ШАРОИТИ
ЩТИСОДИ БОЗОРГОНЙ
ИМОМАЛИЗОДА БА^ОДУР БОБОМУРОД
омузгори кафедраи фаъолиятй гумрукии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, Бохтар, Чумхурии Точикистон
АМИНОВ РА^МАТУЛЛО ^АЛОЛИДДИНОВИЧ
дотсент - мудири кафедраи фаъолияти гумрукии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, Бохтар, Чумхурии Точикистон
ШАРИПОВ ФИРУЗ ХОЛМА^МАДОВИЧ
Унвончуи кафедраи фаъолияти бонкии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, Бохтар, Чумхурии Точикистон
Аннотатсия: Чумхурии Тоцикистон баъди аз баин рафтани давлати абадцудрати Иттщоди Шурави давлати мустацилу соуибистицлол гардид, ва тавонист низоми идоракунии давлатиро аз сари нав эуё ва тацвият бахшад. Чумхурии Тоцикистон бо рощ устуворсозии давлатдори пеш рафта истодааст ва оянда пеш меравад. Аммо аксари масъалауои ицтисоди ва сиёси бо сабаби номукаммалии низоми идоракуни то уол уалли худро наёфтааст. Низоми идоракунии давлати ин ташкили идоракунии давлатии равандуои ицтимой-ицтисодиро дар цомеъа меомузад.
Калидвожахр: давлат, идоракуни, масъалауои ицтисоди, муалифон, мацсадуои идоракуни, уавасмандкуи, цонунуо, мактабуои гуногуни идоракуни, низом.
Давлат ба воситаи сохторхои худ ба идоракунй ва доштани конунхои объективии тараккиёти чамъият асос меёбад. Давлат ба воситаи сохторхои худ ба идоракунй таъсири калон мерасонад.
Идоракунй ин мачмуи усулхо ва тарикаи мувофики максад таъсиррасони ба объэкт барои ноил гардидан ба натичаи дилхох идора - ба хамаи фаъолияти инсонихо мебошад. Х,амчун фаъолияти бошууронаи максадноки одамон идоракунй ба доштани конунхои объективии тараккиёти чамъият асос меёбад. [1 -сах 201].
Омузиши идоракунии давлатй шаклхо ва усулхои таъсиррасонй ба фаъолияти истехсолй, ичтимой, моддии одамон мебошад, ки дар байни худ бо умумияти низоми сиёсй ва иктисодй алокаманд. Баъд аз омухтани ин мавзуъ ба мутахассисони ин соха, яъне идоракунй фарохам сохтани аломатхои арзишнок, ки ба тамаддуни муосир мувофиканд, хамчунин азхудкунии назария ва амалияи идоракунии давлатиро пеш мегузорад.
Идоракунии давлатй ба тахлили ичтимоии ходисахои чамъиятй, амалкунии низомхои ичтимой, рафтори одамон ахамияти аввалиндарача медихад. Низоми идоракунии давлат бо конуниятхои мувофик, принсипхо ва коидахо, усулхои идоракунй, роххои халли масъалахои идоракунй, ки асоси методологияи идоракунии давлатиро ташкил медиханд, такя менамояд.
^онунхои объективии инкишофи чомеа аз шуур ва озодии одамон вобастагй надоранд, новобаста аз он, ки онхо аз илм ташаккул ёфтаанд ё не, амал мекунанд. Аммо объективй будан маънои ногузирии онхоро надорад ва одамон дар назди онхо бекудрат нестанд. ^онунхо дар як шароитх,о гайримуташаккил ва дар дигарашон - тавассути фаъолияти бошууронаи ташкилй ба вучуд омада метавонанд. [3. сах 100].
Агар конун дарк нагардидааст ва фахмо нест, он гох одамон аз руи он бо гувохи дил, кур -курона амал мекунанд. ^онунхои даркгардидаро онхо ба манфиатхои худ истифода менамоянд. Х,амин тавр, фаъолият на танхо бо конунй будан, балки бо омилхои субъективи низ муайян мсгардад - бо шуури инсон, ки имконияти таъсиррасониро ба рафтори вай тавассути низоми идоракунии давлати дар назар дорад. Давлат ба ин хукук дорад, зеро
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
институтх,ои он кодиранд, ки механизми амалкунии конунхоро пурратар дарк намоянд ва давлат аз руи Конститутсия амал мекунад. [4. сах 120].
Дар идоракунии давлатй одатан карорхо доир ба истифодаи пул ва дигар захирахо кабул мегарданд. Захирахои табий махдуд мебошанд, конуни сарфа, камгардонии харочотхо амал мекунад, ки чустучуи роххои интихобии истифодаи захирахоро дар раванди кабули карорхо, истифодаи захирахо то он даме, ки агар арзиши афзоиши махсулот аз арзиши афзоиши захира баланд аст, такозо менамояд. Вакте, ки ба сифати тагйирёбандахо ду ва зиёда захирахо баромад мекунанд, он гох мувофикати бехтарини хамаи омилхои истехсолот муайян карда мешавад. ^онуни хамдигарро ивазкунии омилхои истехсолот татбик карда мешавад, хангоми нигохдории сатхи зарурии истехсолот як омил метавонад, ки бо омили дигар иваз гардад. Дар холате, ки арзиши омили ивазкунанда нисбати харочотхо барои омили ивазшаванда зиёд бошад, иваз намудани як омил ба дигаре манфиатовар аст.
Низоми идоракунии давлатй ба тахлили ичтимоии ходисахои чамъиятй, амалкунии низомкои ичтимой, рафтори одамон ахамияти авваличдарача медихад. Тадкикоти ичтимой звенои зарурй дар кабули карорхои идоракунй мсбошанд, зеро имкон медиханд, ки сохтори ичтимоии чомеа, холати он дар андозагирии гуногун, ангезахо ба мехнат ошкор гардад.
Х,ангоми омузиши масъалахои мушаххаси идоракунй рафтори вазъй истифода мегардад, ки дар татбики хулосахои илмй дар шароитх,ои мушаххас зохир мегардад. Х,ангоми интихоби холат, максад ва роххои ноилгардй ба он муайян мегарданд, мувофикати интихобии халли он коркард мешавад. Х,ангоми санчиши самаранокии усулхои идоракунии корхонахо, сохахо, комплексхои хочагии халк, худудхо ба таври васеъ аз эксперимент (тачриба) ис-тифода менамоянд. [5. сах 125].
Дар тачрибаи чахонй мактабхои гуногуни идоракунии давлатй ба вучуд омадаанд. Мактаби марксистй ба тартиби синфй замина мегирад ва давлатро ба сифати воситаи хокимияти сиёсй, синфи дар чамъият хукмрон баррасй менамояд. Синфи мазкур диктатураро амалй менамояд, манфиатхои худро бо ёрии давлат устувор месозад ва химоя менамояд. Шумораи зиёди олимон коисепсияи давлатй умумихалкиро фарк мекунанд.
Кейнсгарой (дирижизми давлати) дар ои акида аст, ки бозор ба худсозй кодир нест, мувозинати макроиктисодиро таъмин намесозад ва ба менечер (дирижер) эхтиёч дорад. Омили асосии инкишофи мувозинй такозо эътироф мегардад, ки ба он давлат бо ёрии фишангхои гуногун таъсир мерасонад. Вай максадхои дарозмуддат ва кутохмуддати инкишоф, манфиатх,оро бо сатххои иерархй мувофика месозад, сохахои иктисодиётро идора мекунад, сиёсати фаоли пулию карзй ва андозиро мегузаронад, нарххоро назорат менамояд. Барои зиёд иамудани такозо сармоягузорй ва шугл хавасманд гардонида мешаванд; гаронии андоз ба табакахои осудахоли чомеа гузаронида мешавад (хавасмандгардонии истеъмолот), хариди давлатй ва захирахо зиёд мегарданд, ки пурбории иктидорхоро баланд мебардорад. [8. сах 235].
Дар як катор мамлакатхои гарб, махсусан дар холатхои бухрони, ба таври васеъ ва бо муваффакият усулхои кейнсианй истифода мегарданд. Масалан, соли 1980 дар давраи афзоиши инфлятсия ИМА ба зудй харочотхои давлатиро зиёд намуд, касри бучет хеле зиёд гардид, аммо иктисодиёт инкипюф ёфт.
Принсипхои мактабхои илмй дар ин ё он сатх, дар моделхои гуногуии хочагидорй амалй мегарданд, ки бо хиссаи иштироки давлат дар иктисодиёт, андозахои азнавтаксимкунии воситахо тавассути бучет тафовут доранд.
Аз чумла:
♦♦♦ саксонй (ИМА, Канада, Британияи кабир) — озодии зиёди фаъолияти сохибкори;
♦♦♦ гарбй-аврупой (Фаронса, Италия, Испания, Португалия — танзими фаъоли давлатй бо ёрии банакшагирии индикативй хиссаи зиёди бахши давлатй;
♦♦♦ тамоюли ичтимоидошта (Олмон, Австрия, Голландия) тамоюли ичтимоии давлат ба назар мерасад;
♦♦♦ скандинавй (Швеция, Дания, Норвегия) — баробарии сармояи давлатй ва хусусй, ифодаи зохирии тамоюли ичтимой;
♦♦♦ патерпалистй (Япония) — танзими сахти давлатй, истифодаи анъанахо дар истехсолоти муосир.
Дар ИМА хангоми озодии зохирии сохибкорй давлат махсулоти илмй ва харбиро харидорй мекунад ва хамчунин кариб 30%-и махсулоти ширкатхол хусусиро харидорй менамояд. [8. сах 150].
Дар Шветсия давлат ба корхои фирмахо дахолат намекунад, аммо ба бозори мехнат, ба сохаи ичтимой аз руи принсипи истсхсолот хусусй, инкишофи ичтимой бошад, барои хам фаъолона, таъсир мсрасонад. Шугли том кариб таъмин гардидааст харочотхои бучст такрибан 70%-и ММД- ро ташкил медиханд (сармоягузори, тандурустй, фонди нафака, сугуртаи ичтимой ва f.)
Дар Кореяи Ч,анубй монополияи давлатй дар сохаи молиявй-карзй амал мекунад; масаъалахо ва субсидияхо барои содирот мукаррар мегарданд; харочотхои дохилифирмавй ва сифати махсулот, махсусан дар сохахои содиротй назорат карда мешаванд; воридшавии сармояи хоричй ва асъор ба мамлакат назорат мегардад.
Олмон давлати ичтимой махсуб меёбад: ба эхтиёчоти ичтимой 1/3 бучетй давлатй ва воситахои зиёди корхонахо равона мегарданд. Давлат барои маориф, инкишофи фархангй, ичораи хона (барои камбизоатон) ба бачахо, ба одамони чавон барои баробарсозии имкониятхо дар OFOЗи зиндагй пардохт менамояд. Инсон аз тамоми ходисахои зиндагй: суFурта доир ба бекорй, беморй нафака аз холати нохуш химоя гардидааст. Корхона варакаи тиббиро дар давоми 6 хафта 100% пардохт менамояд, ба Fайр аз ин барои рухсатии мсхнатй, идхо, иловапулй ба нафака пардохт менамояд. Кормандон барои эхтиёчоти ичтимоии хеш 40%-и даромадхоро чудо менамоянд, аз ин 50%-ро корфармо чуброн менамояд. [8. сах 420].
Х,адафи идоракунй- мархилаи асосй ва ибтидоии идоракунй буда, дарёфти натичахои иктисодй ,ичтимой, ташкилиро дар зинахои гуногуни иктисодиёт ва дар мухлатхои муайян дар назар дорад.
Идоракуни чист? Дар атрофи ин мазмун акидахои мухталиф чой доранд, таърифи ягонаи мафхуми идоракунй вучуд надорад. Як катор мухакикон бештар бар он акидаанд, ки идоракунй таъсиррасонии хадафнок ба ягон чараён, организм ё гурухи одамон мебошад. Аз руйи акидаи дигар, идоракунй мачмуи чорабинихои хамохангсохташудае мебошад, ки барои ба даст овардани ягон максади муайян равона карда шудаанд. Назари дигаре, ки дар шархи идоракунй чой доранд, ин чараёни мутассили иктисодиву ичтимой ва ташкиливу техникие, ки ба воситаи усулу воситахои гуногун ба рох монда шуда, барои ба даст овардани натичахои дилхох равона шудаанд. Муаллифони алохида идоракуниро хамчун чараёни хукмфармоии ягона ба хотири рохбарй, банакшагирй ва танзими хочагй тасаввур менамоянд.
Мафхуми идоракунй бенихоят васеъ истифода мешавад: идоракунии автомобил, идоракунии кушунхои муссаллах, идоракнии кормандон, идоракунии корхона, идоракуни истехсолоти кишоварзи, идоракуни рушди чараёни ичтимой, идоракунии чараёни гузариш ба бозор ва Fайра. Дар хар ки ин холатхо идоракунй мазмуни хос дорад.
РУЙХАТИ АДАБИЁТ^ОИ ИСТИФОДАШУДА
1. Э. Рахмон Точикистон: Понздах соли истиклолият, вахдати миллй ва бунёдкорй, Душанбе, Ирфон 2006с.
2. ^онуни Чумхурии Точикистон « Дар бораи бучети давлатии Чумхурии Точикистон» барои солхои 2003-2005.
3. Маджлиси Оли Республики Таджикистан. Душанбе. 26.04.2013.
4. Послание Президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона Маджлиси Оли Республики Таджикистан. Душанбе 23.04.2014..
5. ^арори Чумхурии Точикистон «Дар бораи Молияи Чумхурии Точикистон» Душанбе -2002;
6. Стратегияи мили рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2015 Бо карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 1-марти соли 2004 №86 тасди; шудааст - Душанбе 2005.
7. Барномаи миёнамухлати харочотхои давлатй Душанбе -2008-2010.
8. Fаниев Т.Б. МЕНЕЧМЕНТ кисмхои 1-4. Душанбе, Ирфон 2004.
