CC BY
11INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
PREDLOGLARNING LINGVISTIK TAHLILI
Tojiboyev Islom Odil o^g^li
SamDChTI
Annotatsia: Predlogning lingvistik ma'nosini o'rgangan bir nechta tilshunoslar o'zlarining nazariy va amaliy grammatikalarida predlogning leksik ma'nosi borligini rad etadiar. Masalan: K.Bisselning e'tirof etishicha tilda predlogdan boshqa hech qanday ishlatilishida o'ta noma'lum bo'lgan holat yo'q. X.Uellis esa predlogni ishlatilishida har qanday tilda hech qanday mantiq yo'q deydi. Bundan tashqari ingliz tilida leksikograflar esa predlogga ikkinchi darajali so'z deb qarab, predlogni ishlatilishi to'g'risida hech qanday qoida bilan belgilab berish mumkin emas deydilar. B.B.Ximon predlogni mavqeini tan olgan holda shunday deydi: "Predlog shunday so'zki, u ot yoki olmosh va gapdagi boshqa so'zlar o'rtasidagi aloqani ifodalaydi".
Kalit so'zlar: Predlog, lingvistikma'no, leksikograf ikkinchi darajali sosz.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7847813
Ko'pgina olimlarimiz predlogda umumiy leksik ma'no bormi yoki yo'qligi to'g'risida bosh qotirganlar. Predlog o'zining haqiqiy ma'nosiga ega deb qarovchilar esa predlogning leksik ma'nosi borligi uning mustaqil so'zlar, otlashgan va fe'llashgan so'zlarning, predlogli so'z birikmalarining semantikasini o'zaro bir-biriga bo'lgan munosabatining in'ikosidir deydilar. M.I.Steblin Kamenskiyning fikricha predlogning ma'nosi predlogli so'z birikmadan tashqarida qarash mumkin emas deydi. Ammo ba'zi bir toifadagi olimlarning e'tirof etishicha predlogning o'ziga xos ma'nosi nafaqat predlogli so'z birikmasida, hattoki so'z birikmasidan tashqarida ham o'ziga xos ma'noga ega deb qaraladi.
Ammo ko'pgina tilshunoslar bu holatni (ya'ni predlogning leksik ma'nosi) hamma predloglarga tegishli emas deydilar va ularning fikricha leksik predloglar va grammatik predloglar bo'lishi mumkin yoki o'zining leksik ma'nosini yo'qotgan va o'z ma'nosini saqlab qolgan predloglar bundan tashqari leksik bo'sh, ammo faqat Grammatik funksiyasini bajaruvchi predloglar bo'lishi mumkin. Har
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023
xil grammatikalarda predloglar to'g'risidagi bo'limlarda, predloglar masalasini hal qilishda ularni leksik ma'nolarini cheklash masalasi u yoki bu predlogga tegishlidir.
Ammo olimlarimiz predlogni vazifasi to'g'risida gapirib, shunday deyishadi: Predlogda vaqt, o'rin va boshqa ma'nolar bor. Bundan tashqari predloglar vaqt predlogi, o'rin predlogi, abstrakt aloqa bildiruvchi predloglar, ob'yekt predloglari, oppozitiv predloglari, belgilovchi predloglar, shart predloglari va boshqa predloglar bor deb talqin qilinadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, biz predloglarning tarjima yo'llari o'qitish usullaridan foydalanishimiz kerak.
Predlog an'anaga ko'ra yordamchi so'zlar hisoblanadi, va mustaqil so'zlar deb ataluvchi asosiy so'z turkumlariga butunligicha taqqoslanadi yoki qarshi qo'yiladi. Yordamchi so'zlar haqida V.A.Plotnikova shunday deydi: "Yordamchi so'zlar mustaqil so'zlarga tavsif beruvchi nominativ ma'noga ega bo'lmagan leksemalardir". Ular predmet, belgi, xususiyat, harakatni bildiradi deyish unchalik to'g'ri emas. Ularning leksik ma'nosi shundan iboratki, ular predmetlar, xususiyat va boshqalar bilan aloqaga kirishganda mustaqil so'zlar va yordamchi so'zlar ishtirok etgan birikmalarda mavhumlasha boradi. Shunday qilib, yordamchi so'zlar gap bo'laklaridek umumiy semantik umumiylikka ega emas, va uning asosida shu sinfga qarashli bo'lgan barcha leksik ma'nolarining abstrakti yotadi; mustaqil so'zlardan farqli o'laroq yordamchi so'zlarning umumiyligi bu funksional va grammatikdir
Predloglar yordamchi so'zlar bo'lib, otga sintaktik bog'liqlikni ifodalaydi yoki ot-olmoshga so'z birikmasidan boshqa so'zlardan ajratish uchun xizmat qiladi. Predlogning leksik birliklari borligi yordamchi so'zlarnikidek inkor etilmasligiga qaramasdan, predloglarni ma'nosini aniqlash faqatgina funksional belgisiga asoslanadi, unday qonuniy yordamchi so'zlarni tabiiy, ma'naviy
JOl 1RNA L-RESEA RCHS. COM
I
11
MAY, 2023
I
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023
leksikasi xarakterlanadi. Agar yordamchi so'zlarni leksik ma'nolari real abstrakti natijalariga bog'liqligi deb ta'kidlansa, qaysiki mustaqil so'zlar qiymat so'zlar aniqlansa, predloglar hech qanday leksik ma'noga ega emaslar. "Semantik materializm" ob'yektiv va universal xarakter munosabatidan kelib chiqadi. Olamda faqat hujjatlar mavjud huquq hamda munosabatlariginadir. Munosabat shaxsiy kabi narsalardan ajralgan holda bo'lmaydi va shu bilan birga keladi, har xil fanlarda, alohida ko'rinishlari, o'rganilgan. Shunday qilib, predloglarni leksik ma'nosidan chiqadiga hech qanday asos yo'q. Xossa, sifatning belgisi bo'lgan til va munosabatning belgilari bo'lgan yuk mavjuddir. Murakkab aloqalar, bog'liqliklar tizimi va real borliqqa ob'ektlarni munosabati o'z ifodasini tilda topadi. Bu aloqani maxsus bildirish orqali ya'ni birgalikda shartlashgani bo'lib predlog xizmat qiladi.
Predloglarni gap bo'lagi deyish, ob'ektlarni bog'liqlik faktlarini ko'rsatuvchi va ko'rsatuvchi ma'lumotlarni ko'rsatish mumkin deb bilamiz, konkret ma'noda o'ziga xos predlogning leksik ma'nosini ifodalaydi.
O'tmishdagi mashhur linvistlar, rus lingvistlarining ham predlogga oid leksik qarashlari mavjud. K.S. Askakov, N.P.Nekrasov, F.1.Buslayev, A.V.Vostoksvlar predloglarda leksik ma'no borligini tan olganlar, lekin A.M.Peshkovskiy buni inkor etadi. A.A.Potebniya predloglarini formalligini takidlaydilar. V.V.Vinogradov yozgan edi: "Moddiy borliq dunyosida otlarning kelishik formalarida narsalar bilan, hodisalar bilan va harakat sifatlar bilan bog'liqlik tushunchasini aks ettiradi. Kelishiklarning shakl va vazifalari predlogga ma'no beruvchi grammatik tizimga nisbatan o'zaro bog'liqdir. Shunday qilib, Vinogradov leksik ma'no borligini tan oldi.
Leksik ma'nolarni tadqiqotchilari nazariy va amaliy grammatikasining mualliflari predloglardan xususiy leksik ma'no borligini to'laligicha inkor etadilar. Shunda salbiy mulohaza bevosita emas, vositali xarakter kasb etadi. Bir
JOl R\A L-RESEA RCHS. COM
I
12
MAY, 2023
I
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qancha leksikograflar ko'pincha predloglarda antologik tarzda qaraganda, predloglarni ishlatish qoidasini shakllantirish mumkin emas deb qarashgan, bu savolni to'liqligicha qarab chiqmaganlar. R.A. Budagev predloglarni "bo'm-bo'sh" leksik so'z degan olimlar fikriga qo'shilgan. Predloglarni ishlatilish prinspi qay tarzda bo'lmasin aniqlash mumkin emasligi haqidagi mulohazalar ham uchrab turadi. Predloglar yordamchi so'zlar kabi hech qanday mustaqil leksik ma'noga ega emaslar. Biroq predloglar umuman olganda leksik ma'nolardan mahrum emaslar. Ko'pincha mualliflar predloglar leksik ma'no borligini yoki yo'qligini aniqlashmagan. Lekin ularning ishlarida qandaydir ma'nolar eslatib o'tiladi. Modomiki, bundan xulosa qilish mumkinki, ularni predloglardagi leksik ma'no borligini tan olish xulosasiga kelish mumkin. Predloglarni ma'nosini o'sha mustaqil so'zlar birligida deb qarash mumkin emas, qaysiki u gap birikmasidan tashqari bog'lanadi. Bu tushuncha predloglarni (tub mohiyati) ifodalayotgan munosabatni shakllantirish o'rniga so'z birikmasidagi gap bo'laklaridagi fe'lli yoki kategoriyali semantik analiz variantlarini keltiradi. Leksik va grammatik yoki o'z leksik ma'nosini saqlagan yoki yo'qotgan predloglar va aynan grammatik funksiyani bajaruvchi predloglar bor deb tasdiqlaydilar. Predlogdagi leksik ma'noni aniqlash usullari mavjud. Predloglar o'rin, joy predloglariga, zamon predloglariga va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo'linadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Tojiboev, Islom Odil Ugli. "CHINESE ARCHITECTURE." Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences 1.8 (2021): 40-42.
2. Tojiboyev, Islom Odil Ogli. "XITOY TILINI CHET TILI SIFATIDA OQITISHDA " LARNING ORNI." Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 2.Special Issue 24 (2022): 430-439.
3. Odil ogli, Tojiboyev Islom. "PRINCIPLES OF USE "7" ." Eurasian Journal of Academic Research 1.6 (2021): 95-97.
4. Odil ogli, Tojiboyev Islom. "Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi." " ONLINECONFERENCES" PLATFORM. 2021.
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
5. Tojiboyev, I. O. oglu. "On the Use of Modern Pedagogical Technologies and General Grammar in the Teaching of English". Science and Education, vol. 2, no. 8, Aug. 2021, pp. 718-20, https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/1811.
6. Tojiboyev Islom Odil o'g'li. "METHODOLOGY OF TEACHING ENGLISH". World Bulletin of Social Sciences, vol. 1, no. 1, July 2021, pp. 23-25, https://scholarexpress.net/index.php/wbss/article/view/31.
7. Islom Odil Ogli Tojiboyev. "XITOY TILIDA AFSONA VA RIVOYATLAR" Academic research in educational sciences, vol. 2, no. 9, 2021, pp. 631-634.
