CC BY
17
ПОЛЕЭТНАЛОГП
Працоуна-
земляробчая абраднасць беларусау
у святочнай культуры
Пытанне традыцыйнасщ у культуры паустае апошн1м часам у сувяз1 з новым1 мехашзмам1 трансфармацы1 у розных яе сферах. Традыцыя - гэта н1зка повя-зяу сучаснага з мшулым, калектыуная памяць супольнасщ, яна вызначае ста-ласць функцыянавання формау культуры 1 таюм чынам наяунасць фактарау, што забяспечваюць яе аднауленне. 1снаванне таюх фактарау (стэрэатыпау) звязана з перыядычным паутарэннем пэуных сггу-ацый 1 патрэб (К.В. Чистов. «Традиция и вариативность», «Советская этнография». №2. 1983). У дачы-ненш да земляробчай абраднасщ сггуацыя, якая паутараецца, ёсць прыродны гадавы сельскагаспа-дарчы цыкл; патрэба, што трывала захоуваецца, -неабходнасць забяспечыць ураджай.
Найважнейшым з'яуляуся традыцыйны бела-руск1 жшуны святочна-абрадавы комплекс, як1 скла-дауся з трох паслядоуных этапау: зажынак, жн1ва i дажынак, уключау разнастайныя звычаi) песнi) гульн1, прыкметы, вераванш, што мел1 рэг1янальна-
лакальныя адметнасць Выпрацаваны вякамi народны каляндар дапамагау селян1ну вызначыць найлепшы час для пачатку 1 заканчэння сельскага-спадарчых работ, прадказаць надвор'е на бл1жэйшы дзень i на пэуную пару года, паклапацщца пра будучы ураджай. Кульмшацыйны момант працоу-нага года селянша - жн1во. Сакральны статус хлеба у беларусау надзвычай высою, спрадвечна ён з'яуля-ецца нечым большым, чым проста прадуктам хар-чавання, гэта - с1мвал Божага блаславення, жыцця, дол1, паказчык дабрабыту, гаспадарл1васц1, заможна-сц1 сям'1, таму працы па яго вырошчванн1 поунШся i пазаутылiтарнымi сэнсамi) а уласна жнiво ста-нав1лася адным з самых адказных перыядау, усве-дамлялася як своеасаблiвая вяршыня абраднасцi 1 працы, увасоблены вын1к усяго каляндарнага года.
Пачатак 1 заканчэнне уборю ураджаю урачыста адзначал1ся не толью сельскай грамадой, але 1 у кож-най сям'1. Асноуны сэнс абрадава-мапчных дзеянняу заключауся у тым, каб падзякаваць боствам, духам, продкам за дапамогу у вырошчванн1 1 зборы ураджаю
Таццяна Кухаронак,
старшы навуковы супрацоушк аддзела нарадазнауства Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларуси кандыдат гiстарычных навук, дацэнт
i адначасова паклапацщца пра будучы ураджай, зда-роуе, дабрабыт i працяг роду. Да жшва вяскоуцы рых-тавалкя як да вялiкага свята: гаспадыня вымывала хату, бажнiцу, стол, лавы, гаспадар прь^рау панад-ворак, гумно, стол засцiлалi белым абрусам.
У большасщ выпадкау зажынк1 з адпаведным1 рытуаламi выконвалiся у першы дзень жшва i непа-срэдна адкрывалi працу. Для зажынак выбiралi гэтак званы лёгм дзень: суботу щ пятнiцу. Вялiкiя патра-баваны1 прад'яулялкя да зажынальы1цы> бо удалы яе выбар забяспечвау поспех усёй грамадзе. Самыя першыя жменi яна клала не у сноп, а асобна на пол1, у выглядзе крыжа. У некаторых лакальных традыцыях пачатак працы с1мвал1завала выкананне жн1унай песш. На Беларусi быу распаусюджаны звычай пера-вязваць спiыу перавяслам, завязваць чырвоную ыiтку, каб захаваць здароуе падчас цяжкай працы. У мно-гiх вёсках вешалi перавясла на прыдарожны крыж, што было вiзуальным знакам жыiва. Каля першага снапа частавалiся прынесенай ежай. Вечарам у дзень зажынак у сям^ ладзШ святочную вячэру.
Для большасцi раёнау Беларусi быу характэрны звычай нажынаць першы сноп. Паводле трады-цыйных уяуленняу, ён з яуляуся с1мвалам пачатку чарговага цыкла земляробчай працы, стаяу у хаце на самым ганаровым месцы - покущ. У некаторых раёнах яго першым заносил у гумно, прывёзшы з поля першы воз высахлых жытнёвых снапоу. Збожжа з яго было прынята дабауляць да насення падчас засевак наступнага ураджаю.
Праз некаторы час пасля урачыстых зажынак пачыналася жшво - цяжкая шматдзённая праца, якая заб1рала у жней амаль усе ф1з1чныя 1 душэу-ныя алы. У гэты час апраналкя \ абу1>,ал1ся так, каб было зручна працаваць. У адзенш аддавал1 перавагу светлым колерам. Песня была дзейсным сродкам падтрымання 1 узнаулення ф1з1чных с1л 1 паха-
лагiчнай раунавагi жней. У некаторых лакальных традыцыях бытавау звычай кожны вечар, скон-чыушы работы, паквдаць на ноч на недажатай шве крыж з каласоу як знак абароны ыiвы. Мужчыны у час жшва дапамагалi жонкам.
Жал1 доуга, па 2-3 тыдн1, напружанне 1 стома усё ыакоплiвалiся, i нарэшце наступау апошыi дзень працы. Трэба было аддзячыць н1ве, што вырас-цiла хлеб, усiм вядомым нябесным i зямным сiлам, духам, продкам i паклапацiцца пра новы ураджай, забяспечыць прыхiльыасць духа палёу на наступны год. У знак падзяю паусюль на Беларус1 пак1дал1 на пол1 некальк1 нязжатых каласоу, з яюм1 абы-ходзiлiся з вялжай любоую, стваралi з iх канструк-цыi-упрыгожваннi з адметнымi назвамi у розных вёсках: «барада», «раёвая барада», «спарышова барада», «раёк», «дзед», «шука», «спажня», «спарыня», «чубок», «перапёлка», «каза», «каса», «кукла», «куст», «кветка», «дажыню». На «бараду» звычайна пакiдалi куст самага лепшага жыта. Па традыцый апошнюю яго жменю выразала жанчына-зажынальнща.
Выпалаушы, рабiлi уласна «бараду», а варыянтау было даволi шмат: звязаныя уверсе каласы; звязаныя сцябл1ны без каласоу; заплеценыя у выглядзе касы; завязаныя у вузел; у выглядзе букета з каласоу. Каласы завiвалi справа налева. «Бараду» палiвалi вадой, каб не было засул, абвязвалi поясам, упрыгожвалi кветкамi, касыiкамi, сцяблiыамi травы, гроыкамi рабiыы i шшай зеляыiыай. На зямлю памiж каласамi рассцiлалi белую хусцiыку, клалi хлеб i соль, яйкi, камеыьчыкi i прасiлi багатага ураджаю на наступны год. Скончыушы працу, жнеi каля завггай «барады» клалiся на зямлю, каб на будучы ураджай жыта было добрае1калоссе гнулася да зямль качался па пол1, перако-Ч1>,ал1ся праз
«бараду», _
ПОЛЕ ЭТНАЛОГП
«каб на лета жыта трубой кащлася». Акрамя таго, качанне/кулянне мела i прафiлактычную мэту: качалкся, «каб сп1на не балела», каб вярнуць страчаныя на жн1ве сшы: «Н1ука, шука, аддай маю сшку на другую шуку». «Барада», паводле вераванняу беларусау, была знакам падзяк 1 садзейн1чала адраджэнню пра-дукцыйных с1л зямл1: «Хлеб-соль лажыль нада зямлю паблагадарыць, што дала уражай» (Кл1чауск1 раён). Лiчылася, што яго частку патрэбна было пакшуць у пол1 як дарунк1 для Бога: «Пакшуи Богу на бараду»; «1ллю на бараду к1нула»; «Купша жыта - Богу». Так-сама верыль што пак1нутыя на шве каласк зберагуць сабраны ураджай ад мышэй.
Як завiвалi «бараду», то вязалi яшчэ i апошнi дажынкавы сноп «гаспадар», «спадар», «каляда», «квита», як1 быу звычайнага памеру щ крыху большы за зажынкавы, а у некаторых вёсках - зуам маленьк1 сноп1к у адну жменю каласоу, як1я звязвал1 чырво-най стужкай, скручвал1 у выглядзе вянка щ крыжа. На Гродзеншчыне апошн сноп (дзеда) вязалi у выглядзе антрапаморфнага пудзша. Яго, як 1 першы, упрыгожвал1, урачыста несл1 дахаты, став1л1 на гана-ровым месцы побач з зажынкавым, пасля iх асвя-чал1 у царкве/касцёле на адно з восеньсюх рэлпш-ных свят, а зерне бралi на засеую, «каб кажды год радз1у так1 уражай, як з гэтага снапка», бо, паводле традыцыйных вераванняу, зярняты апошняга снапа л1чыл1ся найбольш урадл1вым1.
У некаторых рэг1ёнах Беларусь перш за усё на Паня-монн1, Падзв1нн1, ва Усходн1м Палеса, быу шырока рас-паусюджаны звычай па заканчэнн1 жн1ва плесщ яшчэ i дажынкавы вянок з калосся, дадаючы у яго паля-выя i папяровыя кветкi, ягады рабшы, калiны, кас-н1к1, часта - зрэзанае з «барады» калоссе. Вянок пера-важна быу круглы, па памеры галавы. У асобных вёсках яго плял1 тольк1 вопытныя жне1, бо гэта патрабавала вял1кага майстэрства 1 вынаходл1васщ. Падчас прац-эсу спявал1 дажынкавыя песн1. Часцей вянок зав1вал1 пры завяршэннi калектыунай працы запрошаныя на талаку жне1 1 уручал1 або надзявал1 на шыю гаспа-дару з пажаданнем здароуя 1 будучага добрага ураджаю, дадаткова яшчэ яго 1 доупм перавяслам перавя-звал1 у знак пашаны. Гаспадар дзякавау жнеям, давау 1м грошы 1 абавязкова ладз1у застолле. У некаторых вёсках ён, атрымаушы дажынкавы вянок, абл1вау старшую жняю вадой, каб пасадзейшчаць багатаму ураджаю на наступны год. З гэтай жа мэтай абл1вал1 жней вадой 1 аднавяскоуцы. Дажынкавы вянок захоувауся як «святая» рэч. Дажыню у кожнай сямЧ або калек-тыуна завяршал1ся святочным застоллем, якое было асаблiва урачыстым i вясёлым - скончана цяжкая праца, убрана поле, будзе хлеб, а значыць, будзе жыццё.
Шматлтя звычаi, абрады, вераваннi, прыкметы, уяуленш, што суправаджал1 зажынк 1 дажыню, жнгуныя атрыбуты - першы 1 апошш сноп, дажынкавы вянок -доуп час захоувал1ся 1 пры калгасным ладзе, 1х жне1 уру-чал1 к1раун1кам гаспадарак, як1я па традыцьн абавязаны был1 пачаставаць працаунщ, зладз1ць для 1х гулянне.
Традыцын зажынак 1 дажынак, як1я звязаны з зем-ляробчым календаром, 1 у сучасны перыяд падтрым-л1ваюць спрадвечныя 1дэалы працав1тасц1 беларусау, дэманструюць вялжую ролю прафесИ хлебаро-бау 1 аф1цыйнае прызнанне 1х заслуг на дзяржауным узроун1. Сёння абраднасць зажынак значна трасфар-мавалася. 1х абавязковым1 кампанентам1 з'яуляюцца зажынанне самай паважанай жанчынай у вёсцы уручную першага снапа, уручэнне яго юраушку гас-падарк1, выкананне абрадавых песень, блаславенне пачатку жнiва святаром, добрыя пажаданнi кам-байнёрам. Зараз найчасцей зажыню праводзяцца у тых гаспадарках, дзе ёсць зац1кауленыя у гэтым к1раун1к1 1 фальклорныя калектывы, актыв1завауся удзел святароу у гэтым мерапрыемстве.
Сучасныя дажынкi на Белару^ - афiцыйнае свята, якое мае новую форму, звязаную са своеаса-блiвым пераасэнсаваннем i адраджэннем элемен-тау традыцыйных працоуна-земляробчых абрадау у межах сучаснай культуры. Яно праводзщца з 1996 г. як Рэспублжансю фестываль-ярмарка працаун1коу вёск1, а з 2014 г. яго фармат змяшуся на лакальны -фестываль аргашзуецца у адным з раённых цэн-трау кожнай вобласцю самастойна. Сцэнар уключае у сябе святочнае шэсце уах удзельн1кау па цэнтраль-най вулщы горада 1 выхад на цэнтральную плошчу. Наперадзе калоны два юнак1 1 дзве дзяучыны у бела-руск1х нацыянальных строях нясуць разгорнуты сцяг фестывалю-ярмаркi - светла-зялёнае палотшшча з эмблемай - залатым1 калоссям1. На плошчы узна-гароджваюць лепшых камбайнёрау, шафёрау, пера-можцау спаборн1цтва на жн1ве, уручаюць 1м каштоу-ныя падарунк1. Сцэна упрыгожваецца традыцый-ным атрыбутам жнiва - снапом. Кожнаму фесты-валю спадарожшчаюць канцэрты, выставы работ народных умельцау, кул1нарных вырабау, дз1цячай творчасц1, ладзяцца народныя гульн1 1 забавы, праводзяцца розныя спартыуныя спаборн1цтвы, пра-цуюць ярмарк1.
Земляробчая абраднасць беларусау з'яуляецца своеасабл1вым спосабам умацавання працоуных тра-дыцый, духоуных каштоунасцей народа. Дажынк1 таксама поруч з iншымi дзяржаунымi святамi са-дзейнiчаюць грамадскай салiдарнасцi, этнакуль-турнай iнтэграцыi, структураванню культурнага жыцця..
12 НАУКА И ИННОВАЦИИ / №2 (216) / Февраль 2021 /
http://innosfera.by
