CC BY
28
СПАДЧЫНА
«На Сарат прыляцелi птак1.
Традыцый святкавання Саракоу у беларусау
»
Мы сённяшнiя - гэта i тое, што было да нас. Падзе^ якiя адбывалкя, людзi, што у iх удзельнiчалi, nродкi, ад яш мы паходзiм, - часцшка усяго гэтага хаваецца глыбока у нас, у нашай падсвядомасцi, за стагоддзi сфарм1раваушы душу народа, да якога мы належым.
У рубрыцы «Крынiцы» мы будзем разам з нашь^ аутарамi i чытачамi шукаць беларускiя архетыпы i першаасновы, яш датычацца матэрыяльнай i духоунай культуры нашай крашы, яе багатай наорыи i старадаушх традыцый, а таксама уплывау на iх нашых блiзкiх i далёкiх суседзяу i дачыненняу з iмi.
Запрашаем у гэты таямнiчы i яскравы свет кожнага, хто щкавщца нашай мшуушчынай.
Таццяна Кухаронак,
старшы навуковы супрацоушк
аддзела нарадазнауства
Цэнтра даследаванняу
беларускай культуры,
мовы I л1таратуры НАН Беларуа,
кандыдат г1старычных навук, дацэнт;
kucharonak@tut.by
Асноунай крыш-цай для беларусмх этнолагау i фаль-кларыстау у апош-нiя два дзесящгод-дзi сталi палявыя затсы, шфармацыя, атрыманая ад захавальшкау i носьбггау мясцовых традыцый падчас экспедыцыйнай працы. Любая навуковая экспедыцыя з'яуля-ецца камушкатыунай структу-рай спараджэння ведау i фар-мiруе шэраг тыпавых камушка-тыуных сггуацый, якiя вызна-чаюць i формы першаснай вербалiзацыi зыходнага збiра-емага матэрыялу. Яе вышм -палявыя дадзеныя - затым кла-дуцца у аснову уах далейшых трансфармацый, якiя i склада-
юць фонд фальклорна-этнаграфiчных ведау [1]. Гэты артыкул напiсаны менавiта на аснове палявых дадзеных, сабраных аутарам i яе калегамi у розных рэгiёнах Беларусь
Назiраннi за прыродай, вопыт, веды аб навакольным асяроддзi у значнай ступеш былi зафiксаваны у народным кален-дары беларусау, яю арганiзоувау жыццядзейнасць селянiна дзень за днём на працягу года, адлю-строувау цыклiчнасць часу, паутор сезонау i месяцау года, клiматычных умоу кожнага з iх i у яюм працоуныя буднi рыт-мiчна чаргавалiся са святамi.
Саракi у народным кален-дары беларусау адзначаюцца 22 сакавiка. Паводле праваслау-
нага календара гэта Дзень святых сарака вялжамучашкау Севасцейсюх. Як i у шшыя свя-точныя дш, вяскоуцы на Саракi устрымлiвалiся ад працы, што было праяуленнем шанавання святога дня. Абрадава-песенны комплекс, што суправаджау гэтае свята у мшулым, павiнен быу садзейнiчаць наступленню вясны, наблiжэнню цяпла i святла, абуджэнню прыроды i яе жыццядайных сш. Паводле традыцыйных уяуленняу, Саракi адкрывалi вырай, адкуль чакауся прылёт птушак, якiя лiчылiся пасярэднiкамi памiж зямлёй i раем, выраем, памiж гэтым i тым светамi. У народных вытлумачэннях сорак пту-шак супастауляюцца з сарака пакутшкамк «Сорак птушачак прыляцiць - сорак мучашкау, яны здалёка лятуць, з-за мора» (в. Воукаушчына, Маладзечан-сю раён, Мiнская вобласць) [2]. Для сустрэчы прылёту «сарака выраяу» гаспадынi выпякалi з цеста ф^урю птушак, што мелi адмысловыя назвы: гракi, са(-о) ракi, сарокi, жаураню, галубкi, галубы, вароны i шш. Печыва на Саракi - адзш з яскравых атрыбутау, маркерау гэтага свята, шфарманты найчасцей згадваюць пра яго у сваiх апо-ведах, памятаюць падрабяз-ныя рэцэпты «птушак», клё-цак, тражкоу, некаторыя гату-юць iх i сёння для сваiх уну-кау. У пауночна-усходнiх раёнах Гомельшчыны абрадавае печыва на Саракi магло насщь назву каткоу, коцiкау. Выпечаныя фiгуркi давалi дзецям, якiя з iмi узлазiлi на узвышшы, дрэвы цi прымацоувалi iх на плот, пакiдалi на праталiнах. Пры гэтым яны гукалi вясну, пад-кiдвалi «птушак» угору, iмiту-ючы прылёт сапраудных, i кры-чалi: «Жаураню ляцяць!». «На
Соракi пяклi жаураначкау такiх маленькiх, вочкi сдзе-лаем с канапеляк, дзюбю. Угаш-чалi дзетак усiх. Тады гуш-калi <птушак> на скацерцы: «Жавароначкi, прыляцщя, стару зiму праганщя...». I пад-кiдвалi уверх птушак, i дзещ, i узрослыя» (Галiна Брыкава, 1941 г.н., в. Стары Дзедзiн, Кль мавiцкi раён, Магiлёуская вобласць); «На Сараю, гаворюць, сорак птушак пршятае. Абiза-цiльна нада была спеч там каго ты умееш: сароку, i жауранка -сорак штук. Дзещ гулялi з етымi птушачкамi, падкiдвалi iх. Пад-вешвалi iх на дзяреуя, вешалi на кусты на штачцы для наста-яшчых птушачак» (Таццяна Зайцава, 1910 г.н., в. Пушю, Лёз-ненсю раён, Вiцебская вобласць).
Найбольш распаусюджанай формай гэтых «птушак», аса-блiва на Магшёушчыне, паводле успамiнау вясковых жыхароу, была наступная: iх выраблялi з распасцёртымi крыламi, як бы у палёце: «На Сораю мы яшчэ малыя дзелалi i галубцы, i гра-коу, i варон, i крылышю iм дзе-лалi, i дзюбю, усякая iм дзе-лалi. С жытнёвага цеста дзе-лалi, панаставш на скавараду, каб не развалШся» (Кацярына Мельнiкава, 1926 г.н., в. Горы, Горацю раён, Магiлёуская воб-ласць). Паводле традыцыйных уяуленняу беларусау, у гэты святочны дзень дзецi нашча зранку мусШ з'есцi па адной «птуш-цы-сарачанцы», каб быць зда-ровымi i паспяховымi цэлы год. На Вщебшчыне старалiся як мага хутчэй з'есщ атрыма-ную на Сараю птушку, «тады будзеш так шыбка хадзщь, як птушка лятаець»; дзяучаты ж з'ядалi яе, седзячы на ганку, «каб спiна не балелi у час жнiва». Таксама ужыванне абрада-вага печыва на Сараю спры-
яла, паводле вераванняу бела-русау, паспяховаму пошуку яек дзiкiх качак i гусей летам, што было значнай падмогай у харчаваннi мнопх сялянскiх сем'яу. З гэтай жа мэтай - зна-ходжання яек - у некаторых лакальных традыцыях давалi хлапчукам посуд з сарака зва-ранымi клёцкамi i загадвалi iм да усходу сонца аббегчы у адной кашулi кругом хаты тры разы i пры гэтым есщ клёцкi.
У дзень свята гэтыя муч-ныя вырабы выкарыстоувалкя у якасцi падарункау для дзя-цей, якiя здзяйснялi абыход два-роу аднавяскоуцау: «А дзецi тады прыхадзШ, як на Паску за яйцамi за крашанымi, так на Сораю за жауранкамi за этымi хадзiлi, у другiя хаты. 1м даваль яны пойдуць у другую хату. Глядзш ужо: адны выходзяць, другiя заходзяць, i раздавала А на Соракi нiчога не пель прыдуць: «Здрасьце» -«Здрасьце», стаiць дзiцёнак у парозе. Мамка ужо выне-сець пару галушачак, жауранка этага, i ён пабег» (Нiна Кама-рова, 1941 г.н., в. Юсялёва Буда, Клiмавiцкi раён, Мап-лёуская вобласць). Акрамя дзя-цей, згодна з анiмiстычнымi уяуленнямi, уласцiвымi трады-цыйнаму светасузiранню бела-русау, на Саракi печыва/дары (iх пакiдалi на дрэвах, стаупах, каля вады) атрымлiвалi прад-стаушю звышнатуральных сiл, розныя духi, што насялялi нава-кольны свет i тагасвет у цэлым.
Акрамя «птушак» на Бела-русi гатавалi яшчэ сорак клё-цак, тражкоу щ аладак з цёр-тай бульбы або мукi, з якiмi былi звязаны вераваннi аб тым, што пасля Саракоу будзе яшчэ сорак замаразкау, i пры кожным чарговым трэба з'есцi адзш гэты выраб, а пасля палiчыць:
СПАДЧЫНА
колькi клёцак/пiражкоу заста-лося - столью павiнна яшчэ быць замаразкау. Пры дапамозе абрадавага печыва варажьш -знайсцi запечаную у сарачанцы капейку прадказвала шанца-ванне на увесь год: «Маленьюх галушачак накатаюць, i у адну клалi капеечку. I вот пяць чле-нау сям^ - на пяць кучачак рас-кладуць. Кажды сваю бярець кучку: хто капеечку найдзець -той шчасьлiвы» (Марыя Мака-ранка, 1946 г.н., в. Лшаука, Хоцiмскi раён, Магшёуская воб-ласць). На Брэстчыне частку мучных вырабау «галеп» паюдаль i хто першы убачыць бусла, той выходзiу да яго насустрач са словами «Бацян, бацян! На табе галепу, дай мне жыта капу». Людзi больш ста-лага веку пакiдалi «галепы» да вясны/лета i з iмi рабiлi першае заворванне i першае зажынанне хлеба. У некаторых
Птушкi на CapaKi
лакальных традыцыях абрада-вае печыва, як i шшыя сакраль-ныя прадметы, захоувалася за абразамi i выкарыстоувалася як абярэг ад грому i маланю.
У абрадавых дзеяннях i народных павер'ях, звяза-ных з гэтым святам, абыгрыва-лася лiчба «сорак»: «На Сараю трэба было спячы сорак пту-шак, сорак вяровак парваць, сорак трэсак i сорак дравш пры-несщ у хату». Па усёй Бела-русi адным з устойлiвых эле-ментау Саракоу быу звычай перакiдвання праз страху трэсак, сюраваны на поспех у зна-ходжаннi яек. Хлопчыкi бася-ком раненька, да сонца, нашча, выбягалi на двор i спрабавалi пераюнуць праз страху сорак трэсачак. Гэта рабШ яны для таго, каб летам мець поспех у адшукванш птушыных гнёз-дау: «Нада была басяком выбя-гаць на вулщу сабiраць трэскi,
i кiдаць iх на крышу. Сколька накiдаюць трэсак, тады прыля-цяць пцiцы на балота, сколька трэсак - столька насабiраеш ящ на балоце» (1оаф 1льюшчыц, 1926 г.н., в. Рог, Сал^орсю раён, Мiнская вобласць). У некато-рых раёнах зафiксаваны звычай варажыць пры дапамозе трэсак, яюя ранiцай да узыходу сонца прыносШ у хату i лiчылi: калi трэсак аказвалася сорак штук, гэта прадказвала, што летам знойдзеш сорак птушыных гнёз-дау з яйкамi качак або гусей.
Дзяучаты ранiцай на Сараю разрывалi сорак вяровачак щ матузкоу або разламвалi сорак дошчачак, што, паводле тра-дыцыйных вераванняу, спры-яла вызваленню зямлi з зiмо-вага палону i хутчэйшаму нады-ходу цёплых вясновых дзён. Моладзь ладзша у гэты дзень арэлi i гушкалася, меншыя гой-данкi рабШся i для дзяцей.
тшШ
Птушка-сарачанка
Печыва на Capaкi. Фота А. Лянкевiчa
Шчэпавая птушка-абярэг. Бяpозayскi раён. Фота Т. Кухаронак
Гушканне на арэлях на Сараю, згодна з народным меркаван-нем, садзейшчала здароую чала-века, яго ачышчэнню; спры-яла росту ¡льну: л!чылася, чым вышэй будзеш калыхацца - тым вышэйшы вырасце лён. У сучас-ных наратывах вясковых жыха-роу яно узгадваецца як вясё-лая дзея, а з яе мапчных склад-шкау захавалася пажаданне таго, каб улетку не кусал! камары: «Мы гушкалкя на Сарам, гуш-калку павеам I гушкаемся. Бывала, был! гумны I баль-шыя пуш, саГнра;пся, хлопцы бяруць вяроую1 робяць гуш-калку такую. Вяроую за балью, а тады доску кладуць баль-шую, абкручваюць яе, увязва-юць i па баках станавяцца, а тут сядзяць i гушкаюць. Гушкалiся, каб камары улетку ня елЬ (в. Стараселле, Крупсю раён, Мш-ская вобласць) [2]. Папуляр-нымi у гэты дзень былi i ска-канш дзяучат на дошках, бо, згодна з мiфалагiчнымi уяулен-нямi, здольнасць дзяучыны зла-маць сорак таюх дошак пака-звала на яе гатоунасць да шлюбу. Права на таю ввд забау-выпра-баванняу мелi толькi тыя дзяу-чаты, што уваходзШ ва узрост нявест, прычым удалае скаканне прадказвала будучыя поспехi. У сваю чаргу хлопцы гэтаксама праходзШ сваё выпрабаванне на гатоунасць да шлюбу - муст збщь сорак краглёу: «Сорак краглёу ужо трэба выбiць. Гульня такая была у «Краглi»: атраз-алi такiя дзеравянныя кусочкi, як на жэрдку, iх складалi хаткай, усякiмi такiмi iгрушкамi. А дру-гiя хлопцы палкамi выбiвалi. Палкай размахвае i кiдае той палкай, штоб выбiць тых сорак краглёу» (в. Дуброунае, Брагiнскi раён, Гомельская вобласць) [2]. У мнопх лакальных традыцыях на Саракi гукалi вясну.
Вечарам хлопцы \ дзяучаты зб!ралкя на танцы, часта валкя швам, якое спецыяльна вары-лася да гэтага свята.
Сараю у каляндарным коле пазначал! сабою к;п-матычны рубеж («Сарак! гоняць снег да рак!»), як! сiгналiзавау аб хутюм насту-пленнi вясны. Сталыя людзi, як i заусёды на каляндарныя святы, назiралi за надвор'ем, бо лiчылася: якое надвор'е на Сараю - такое застанецца на сорак наступных дзён. Сяляне прыкмячалк кал^ напрыклад, за тыдзень да Саракоу прыляцщь жауранак - то пасля Саракоу ён схаваецца i тыдзень будзе ся-дзець, бо халоднае надвор'е будзе; калi на Сараю мяцелща - чака-ецца вясна зацяжная, павымяце, кажуць, з пунь, адусюль; не будзе ш сена, нi хлеба у засеках [2]. «На Сараю выходзш раненька i гля-дзiш, куды дым вдзе с комiна, у яю бок, цi на запад, щ на усход, гэта значыць, цёплае лета будзе щ халоднае. У нас калi з усходу вецер, дак у нас тады зiмна, кажам дзярбуны, а як з западу -тады цёпла будзе» (Марыя Буцько, 1939 г.н., в. Валэйкавiчы, Смаргонскi раён, Гродзенская вобласць). Выконвалi разнастай-ныя абрады, каб забяспечыць
СП1С ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫН1Ц
1. Щепанская Т.Б. Полевик: фигура и деятельность этнографа в экспедиционном фольклоре (опыты автоэтнографии) // Журнал социологии и социальной антропологии. 2003. Ш №2. С. 165-179.
2. «Ядраное жыта гаспадара кл1ча...»: каляндарны год у абрадах I звычаях / Т.В. Валодзша, Т.1. Кухаронак. -Мшск, 2015.
будучы добры ураджай, здароуе сабе i дзецям. Так, стукалi у вулей, i калi з вулея вылецiць пчала, лiчылi: будзе добрае лета. Рассы-палi па дарозе жыта i пiлавiнне у надзеi на добры ураджай i багацце лесу. Кiдалi саломай у сцяну хаты: колью стукнецца саломiнак аб яе - столью, лiчы-лася, курыца знясе яек у годзе.
Каляндарныя святы з'яулялiся як бы прыпын-камi-перапынкамi у бяскон-цым руху часу. Кожнае з iх сiм-валiзавала сабой пачатак новага жыцця, было перыядам часу, што злучау мiнулае, цяпераш-няе i будучае. Народны калян-дар вучыу, засцерагау, нагадвау. Правiльнае выкананне на Саракi усiх патрэбных абрадау, забаро-нау, прыкмет надавала чалавеку упэуненасщ, што у будучым вырасце добры ураджай, у сям^ будзе лад, здароуе, заможнасць, дачка щ сын возьмуць шлюб, народзяць здаровае дзщя.И
