CC BY
51Pradolina wisly i jej doplywy jako czynnik stymuluj^cy rozwoj turystyki kwalifikowanej wodnej w wybranych gminach wojewodztwa Mazowieckiego
Kopanski Krzystow
Uniwersytet Zielonogorski, Zielona Gora
Annotation:
Kopanski K. Proglacial stream valley Vistula River and its tributaries in stimulating qualified water tourism development in selected municipalities of the Mazowsze province. This paper concerns discussion and use tourist and recreational values of the Vistula Pradolina region with particular emphasis on water-qualified tourism in communities: Brochow, Czerwinsk n/ Wist^, Leoncin, Wyszogrod, Zakroc-zym. By working presents architectural objects and natural features in the vicinity of the main watercourses of the region (Vistula and Bzura) that may affect the development of this form of tourism. In addition, the paper describes regional initiatives about restoration of traditional, associated with the region, river vessels (mainly sail and paddle drive).
Key words:
tourism, recreation, water, region.
Копаньский Кристофор. Прадолина Вислы и ее притоки как фактор стимуляции развития квалифицированного водного туризма в избранных районах воеводства Мазовецкого. Работа посвящена обсуждению и использованию туристично-рекреационных достоинств района Прадолина Висла с детальным учётом квалифицированной водной ту-ристики земель: Брохов, Червиньск н/ Висла, Леончин, Вышгород, Закрочим. Представлены архитектурные объекты и естествоведческие достоинства, расположенные вблизи главных водных каналов области [Вислы и Бзуры], которые могут повлиять на развитие этой формы туристики. Кроме того, в работе описаны региональные инициативы восстановления традиционных для исследуемой области речных суден [главным образом, парусных и весельных].
туризм, рекреация, вода, регион.
Копанський Христофор. Прадолина Висли та її притоки як фактор стимуляції розвитку кваліфікованого водного туризму в обраних районах воеводства Мазовецького. Робота присвячена обговоренню і використанню туристично-рекреаційних достоїнств району Прадолина Вісла з детальним обліком кваліфікованої водної туристики земель: Брохов, Червиньск н/Вісла, Леончин, Вишгород, Закрочим. Представлено архітектурні об'єкти й природознавчі достоїнства, розташовані поблизу головних водних каналів області [Вісли і Бзури], які можуть вплинути на розвиток цієї форми туристики. Крім того, у роботі описані регіональні ініціативи відновлення традиційних для досліджуваної області річкових суден [головним чином, вітрильних і веслових].
туризм, рекреація, вода, регіон.
Wst^p.
Praca ta ma na celu charakterystyk^ wybranych gmin Wojewodztwa Mazowieckiego [Brochow, Czerwinsk n/ Wisl% Leoncin, Wyszogrod, Zakroczym] pod wzgl^dem ich walorow turystyczno-rekreacyjnych. Region ten ze wzgl^du na swoje polozenie fizycznogeograficzne posia-da duzy potencjal, ktory w znaczny sposob moze przy-czynic si§ do rozwoju szerokiego wachlarza wielu branz turystycznych min. turystyki kwalifikowanej wodnej. Pod poj^ciem turystyki kwalifikowanej wodnej rozumiemy najwyzsz^. form§ specjalizacji turystycznej. Wymaga ona gruntownego przygotowania psychofizycznego oraz zna-jomosci poslugiwania si§ sprz^tem wodnym uzywanym w trakcie ich uprawiania. Opisywany odcinek charakte-ryzuje si§ bogatymi walorami przyrodniczymi [Kampino-ski Park Narodowy wraz z otulin^ Rezerwat Biosfery] jak rowniez architektonicznymi [sakralnymi, militarny-mi]. Atuty te s^. istotnym czynnikiem dla rozwoju szerokiego spektrum roznego rodzaju form turystyki m.in. kwalifikowanej wodnej. W jej zakresie mozna byloby organizowac splywy kajakowe, wycieczki motorowodne i inne. Moglyby one miec charakter zorganizowany jak i indywidualny. Pozwoliloby to na lepsze poznanie kultury i przyrody najblizszego regionu. Rzeki podobnie jak mo-rza byly miejscem skupisk najwi^kszej ilosci mieszkan-cow co wi^zalo si§ z szybszym rozwojem tych regionow. Opisywany odcinek Wisly dysponuje takimi walorami. Odpowiednie reklamowanie i wykorzystanie tych za-let znacznie umozliwiloby rozwoj turystyki a co za tym idzie mogloby pozytywnie wplyn^c na rozwoj regionow na ktorych dane obiekty znajduj^. si§. W pracy tej zamie-rza si§ przedstawic obiekty architektoniczne oraz walory przyrodnicze, ktore polozone s^. wyl^cznie lub w pobli-zu brzegow rzek [Wisly, Bzury] na ktorych odbywaj^. si§
splywy oraz inne formy turystyki kwalifikowanej wodnej, ktore mog^. wplyn^c na rozwoj turystyczny opisywanego regionu.
Cel pracy. W pracy tej zamierza si§ przedstawic obiekty architektoniczne oraz walory przyrodnicze, ktore polozone s^. wyl^cznie lub w poblizu brzegow rzek [Wisly, Bzury] na ktorych odbywaj^. si§ splywy oraz inne formy turystyki kwalifikowanej wodnej, ktore mog^. wplyn^c na rozwoj turystyczny opisywanego regionu.
Material i metoda. W pracy posluzono si§ trzema grupami metod: 1. Analiz^. dokumentow i literatury zrod-lowej w ramach ktorej zapoznano si§ z szeregiem dokumentow uwzgl^dnionych gmin: Brochow, Czerwinsk n/ Wisl^, Leoncin, Wyszogrod, Zakroczym oraz pracami zawartymi wyszczegolnionymi w spisie literatury; 2. Ba-daniami terenowymi, ktore odbywaly si§ metod^ marsz-rutow^. w miesi^cach lipiec, sierpien 2008. Wyjazdy te pozwolily zapoznac si§ z terenem badan podczas ktorych dokonano inwentaryzacji bazy turystycznej, rekreacyjnej oraz historycznych obiektow architektonicznych polozo-nych wzdluz ciekow wodnych; 3. Metody kartograficzne, fotograficzne i GPS [Global Positioning System] pozwolily na podstawie map kartograficznych w skali 1:50000 naniesc interesuj^ce obiekty z podaniem szczegolowego polozenia geograficznego [GPS] oraz dokonac fotogra-ficznej rejestracji obiektow.
Charakterystyka badanego terenu.
Obszar ten polozony jest wokol p^tli komunikacyjnej utworzonej przez dwie rownolegle trasy: E 62 biegn^ca przez gminy: Wyszogrod, Czerwinsk n/Wisl^. i Zakroczym na polnocy [prawobrzeze] oraz tras§ nr 575 przeci-naj^c^. gminy: Brochow i Leoncin na poludniu [lewo-brzezne]. Biegn^. one rownolegle wzdluz obydwoch brzegow, a zamkni^te s^. dwoma nowoczesnymi mostami
w Wyszogrodzie na zachodzie oraz w Zakroczmiu na wschodzie. Calkowita dlugosc tego pierscienia komuni-kacyjnego wynosi ok. 70km. Przez srodek charakteryzo-wanego regionu przeplywa rzeka Wisla o l^cznej dlugosci 30km. Wedlug regionalizacji fizycznogeograficznej opi-sywany region polozony jest na obszarze Nizin Srodko-wopolskich [318] w srodkowej czçsci Pradoliny Wisly. Srodkiem przecina go rzeka Wisla, która dzieli teren na makroregion Niziny Pólnocnomazowieckiej [318.6] na prawobrzezu Wisly oraz makroregion Niziny Srodkowo-mazowieckiej [318.7] na jej lewobrzezu. Jego wschodni^. granicç wyznacza rozszerzenie Wisly w okolicy ujscia do niej Bugo-Narwi niedaleko Nowego Dworu Mazowieckiego. Natomiast zachodni^. granicç stanowi rzeka Bzura wraz z jej ujsciem do Wisly w okolicach Wyszogrodu. Mezoregionem Niziny Pólnocnomazowieckiej na którym polozone s^. gminy: Zakroczym, Czerwinsk n/Wisl^. oraz Wyszogród jest Wysoczyzna Plonska [318.61]. Jest to naturalny region polozony w S-W czçsci Niziny Pólnocnomazowieckiej, który znajduje siç miçdzy Pojezierzem Dobrzynskim na zachodzie oraz Wysoczyzna Ciechanow-sk^. [318.64] na wschodzie. Pólnocn^. jej granicç wyznacza Równina Raci^ska [318.62], a poludniow^. Wisla. Lezy pomiçdzy ujsciem Narwi a Plockiem. Powierzchnia jej wynosi 1780 km2- Wysoczyzna Plonska stanowi rów-ninç morenow^. denn^. wyksztalcon^. podczas zlodowace-nia srodkowopolskiego. Po stopieniu lodowca nast^pilo odsloniçcie moreny dennej w postaci lekko falistych rów-nin. Urozmaicona jest niewielkimi wzgórzami moreno-wymi i kemowymi, których maksymalna wysokosc wynosi 163 m n.p.m. Kemy maj^. tu ksztalty stozków. Utworzone s^. warstwo z piasków, mulów i zwirów. In-nym mezoregionem który znajduje siç w opisywanym regionie jest Kotlina Warszawska [318.73], która nalezy do makroregionu Niziny Srodkowomazowieckiej. Calko-wicie przebiega wzdluz lewego brzegu koryta Wisly. Na jej obszarze polozone s^. gminy: Brochów na zachodzie oraz Leoncin na wschodzie. Kotlina Warszawska calko-wicie polozona jest w otulinie Kampinoskiego Parku Na-rodowego. Jej pólnocn^. granicç wyznacza Wisla która przechodzi w Dolinç Srodkowej Wisly [S-E], nastçpnie l^czy siç z Doling Dolnego Bugu i Doling Dolnej Narwi N-E. Od S-W graniczy z піц. Równina Kutnowska
[318.71], od poludnia Równina Lowicko-Blonska
[318.72], natomiast od S-E Równina Warszawska [318.76]. Powierzchnia Kotliny Warszawskiej wynosi 1716 km2. Jest ona zarazem najnizsz^. czçsci^. Niziny Srodkowomazowieckiej a jej najwyzsze wzniesienie osi^-ga 67 m.n.p.m. Krajobraz Kotliny Warszawskiej charak-teryzuje siç dwoma równoleznikowym poziomami tera-sowymi. Pólnocny poziom zalewowy zajçty jest tutaj przez l^ki i pastwiska. Polozony jest on na miejscu znaj-duj^cych siç tu torfowisk i bagien, które znajdowaly siç na terenach dawnych nurtów pra-Wisly. Powstaly podczas eutrofizacji jezior odciçtych od glównego biegu Wisly. Poziom piaszczysty wyzszy pokryty jest wydmami, czçsto zalesionymi przez czlowieka. Takie uksztaltowa-nie terenu scisle powi^zane jest z wynikiem wód plyn^-cych przed czolem l^dolodu podczas zlodowacenia balty-ckiego [1]. Odcinek Wisly przebiegaj^cy od Zakroczymia
do Wyszogrodu posiada specyficzne warunki hydrolo-giczne. Jest to jedyny odcinek Wisly na którym w tak nie-wielkiej odleglosci znajduje siç kilka rzek maj^cych swo-je ujscie do Wisly a nalez^cych do róznych zlewni. Na wschodzie jest to zlewnia Bugo-Narwi [prawobrzeze], na lewobrzezu Lasicy [110km2], Bzury [21km2] i samej Wisly [116,30km2]. Warunki takie daj^. duze mozliwosci do rozwoju turystyki kwalifikowanej wodnej. Ze wzglçdu na urozmaicone geomorfologicznie uksztaltowanie terenu [liczne skarpy, urwiska, w^wozy] na prawobrzezu, tylko Wisla oraz rzeki polozone w otulinie Kampinoskiego Par-ku Narodowego [Bzura] umozliwiaj^. organizowanie splywów. Najnowsze badania wykazuj^. ze Wisla powraca do swej czystosci sprzed kilkudziesiçciu lat. Spowodowa-ne jest to pobudowaniem wielu oczyszczalni scieków, upadkiem uci^zliwych zakladów pracy oraz coraz dosko-nalszych metodach stosowanych w zachowanym prze-mysle. Wisla, a w szczególnosci charakteryzowany region stal siç dziçki temu duzym ekosystemem w którym zyje obecnie wiele gatunków ryb, ssaków [bobry, wydry], którym kiedys grozilo wyginiçcie. Spotyka siç tu plazy oraz ryby [sandacz ,szczupak, leszcz]. Tylko na terenie Kampi-noskiego Parku Narodowego zyje kilkadziesi^t rodzajów ptaków. Nalezy do nich min. czapla siwa, zurawie oraz orlik krzykliwy. Wyj^tkowo rzadkim okazem nawet na skalç Polski który zamieszkuje puszczç jest bocian czarny [2]. Taka zmiana w poprawie srodowiska przyrodniczego stala siç czynnikiem sprzyjaj^cym w rozwoju turystyki zwlaszcza turystyki kwalifikowanej wodnej. W opisywanym regionie Wisla plynie pomiçdzy Wysoczyzna Plon-sk^. a Kotliny Warszawsk^. Pod wzglçdem uksztaltowania terenu znacznie bardziej interesuj^ce jest prawobrzeze Wisly. Znajduje siç tam liczne piaszczyste skarpy i urwiska [Zakroczym, Czerwinsk п/Wisl^, Wyszogród], jak równiez tereny nizinne [pomiçdzy Zakroczymiem a Czer-winskiem n/Wisl^]. Natomiast lewobrzezne na calej swo-jej dlugosci graniczy z Kampinoskim Parkiem Narodo-wym. Jest to wielki biosystem charakteryzuj^cy siç bogat^. flor^. Dominuj^. tutaj lasy mieszane z przewag^. sosny, grabu, leszczyny i dçbu. Miçdzy Gorzewnic^ a Sla-dowem znajduje siç cztery pomniki przyrody: Kromnow-ska Topola, D^b Nadwislanski, Sucha Sosna oraz d^b szypulkowy „Obronca” z którym zwi^zana jest interesu-j^ca historia. To wlasnie na nim zatrzymal siç ogien w trakcie podpalenia Sladowa przez Niemców podczas dru-giej Wojny Swiatowej, dziçki czemu zostala ocalona przed pozarem pozostala czçsc wsi [3]. іппц. atrakj tury-styczn^. o charakterze przyrodniczym s^. starorzecza, kçpy porosniçte trawami oraz licznymi gr^dami z przewag^. lipy, topoli, dçbu. Wlasnie na odcinku srodkowej Wisly wl^cznie z opisywanym odcinkiem rzeki znajduje siç naj-wiçksza ich ilosc. Niektóre kçpy s^. zarazem rezerwatami przyrody. Do najciekawszych nalez^: Kçpa Galaska [Re-zerwat Zakole Zakroczymskie], Rezerwat Wikliny Wisla-ne, Rezerwat Wyspy Smoszewskie, Kçpa Kotonska, Kçpa Grochalska, Kçpa Sladowska, Kçpa Rakowska oraz Kçpa Wyszogrodzka. Wiçkszosc tych kçp jeszcze kilka wieków wczesniej pol^czone byly ze stalym l^dem. Za-mieszkiwane byly przez Olçdraw [kolonizatorów holen-derskich]. Slady ich obecnosci s^. jeszcze widoczne do
dzis. Kolejnym ciekiem wodnym, który spelnia warunki rzeki przeznaczonej pod sporty wodne jest Bzura. Plynie ona unormowanym korytem. W porównaniu z Wisly nie posiada tak zróznicowanego srodowiska przyrodniczego. Przewaza tu roslinnosc trawiasta oraz grydy lipy i topoli. Od wschodu graniczy z otuliny KPN. Jej specyficzny mi-kroklimat, swieze powietrze oraz stosunkowo czysta woda, pozytywnie wplywajy na organizowanie splywów kajakowych. Rzeki zawsze mialy decydujyce znaczenie w rozwoju kulturowym, spolecznym oraz ekonomicznym regionów i panstw. Szlaki te byly elementem, który po-zwalal na stosunkowo latwy komunikacjç z innymi regio-nami w wyniku której nastçpowalo poznawanie oraz mie-szanie siç nowych grup etnicznych. Skutkiem tego bylo tworzenie siç z czasem nowych panstw które posiadaly jednolity i wlasny administracjç oraz kulturç. Z drugiej strony polozenie takie bylo sceny wielu dramatycznych oraz czçstych zmagan wojennych które odcisnçly siç piçt-nem na historii regionu. Czçsty pozostalosciy po tych ba-taliach sy zabytki architektoniczne o charakterze czysto militarnym jak i sakralno-militarnym [koscioly obronne]. Niektóre z nich wyraznie wkomponowane sy w krajobraz danego regionu. Sy one obecnie swiadkiem pozwalajy-cym poznac dzieje i odtworzyc historiç regionu i pan-stwa na opisywanym obszarze. Jednym z tego typu przy-kladem jest rozwój panstwa polskiego. To wlasnie nad Wisly powstaly pierwsze jego poczytki. Juz na poczytku drugiego tysiyclecia wykazywalo ono stosunkowo wyso-ki stopien rozwoju. Swiadczy tu o tym liczne zabytki które zbudowano w XI oraz XII wieku. Nalezy do nich min. Góra Zamkowa w Wyszogrodzie i Zakroczmiu, Bazylika Matki Bozej Pocieszenia w Czerwinsku п/Wisly wybudo-wana w 1155 roku, oraz kosciól p.w.sw. Rocha i sw. Jana Chrzciciela z XII wieku w Brochowie. Na trzydziesto-ki-lometrowym odcinku Wisly [Zakroczym-Wyszogród], Zakroczym posiada najwiçcej zabytków architektonicz-nych. Stan taki scisle zwiyzany jest z lokalizacjy miasta i jego strategicznym polozeniem. Ciekawym zabytkiem o charakterze militarnym jest Fort nrI Zakroczym. Stanowi on jeden z wewnçtrznego pierscienia elementu Twierdzy Modlin. Zbudowany zostal w pierwszej dekadzie XIX wieku z inicjatywy Napoleona. Odegral on istotny rolç podczas kampanii napoleonskiej na Rosjç. Podczas II Wojny Swiatowej nazisci przeznaczyli go na obóz w któ-rych przetrzymywali jenców z Warszawy i okolic. Jest to jedyny w Polsce obiekt wylycznie o charakterze bastio-nowym [4]. Zabytkiem o charakterze sakralnym jest wy-budowany na Górze Koscielnej, Kosciól Podwyzszenia Krzyza Swiçtego. Jest to jeden z najstarszych i najbar-dziej cennych zabytków XV wieku na Mazowszu. Bu-dowla jest murowana, w stylu gotycko renesansowym z licznymi oltarzami. Wyniku dzialan wojennych toczycych siç w twierdzy modlinskiej oraz w samym Zakroczmiu kosciól ulegl ogromnym zniszczeniom. Poswiçcony, po-nownie zostal oddany do uzytku 14 wrzesnia 1949 roku [5]. Na rynku zakroczymskim stoi „Latarnia Zakroczym-ska”. Postawiona zostala w latach 1924 - 1926 w celu upamiçtnienia ofiar tych, którzy walczyli w Powstaniu Styczniowym z zaborcy rosyjskim. Podczas dzialan wojennych we wrzesniu 1939 roku pomnik zostal calkowicie
zniszczony. Dopiero w 1948 roku Komitet Bylych Wiçz-niów Twierdzy Zakroczymskiej wystypil z inicjatywy re-konstrukcji pomnika [6]. Ciekawym obiektem jest Góra Zamkowa-dawne grodzisko z zamkiem ulokowanym na brzegu skarpy wislanej. Panorama Zakroczymska E. J. Dahlbergha z 1657 roku wyraznie przedstawia istnienie zamku. Równiez swiadectwem jego istnienia sy stosunkowo niedawno odkopane fundamenty [7]. Obiektem sakralnym jest Kosciól sw. Wawrzynca i klasztor O.O. Ka-pucynów. Jego wlascicielami byli Bernardyni a nastçpnie Kapucyni. Kosciól zostal ufundowany w polowie XVI wieku. Podczas II Wojny Swiatowej calkowicie zniszczony. W wyniku remontu w latach 1947 -1952 calkowicie zmienilo siç wnçtrze swiytyni [8]. W Czerwinsku n/ Wisly stoi Bazylika Zwiastowania Najswiçtszej Marii Panny pochodzyca z 1155 roku. Jest to zarazem jeden z najcenniejszych zabytków architektury romanskiej na Mazowszu. W rzeczywistosci nosi ona na sobie slady wielu przebudowan w stylu gotyckim jak i barokowym. Kosciól nalezal do opactwa Kanoników Regularnych La-teranskich, a obecnie do Salezjanów. Ze swiytyniy zwiy-zane jest wiele ciekawych wydarzen historycznych. Mia-la tu miejsce pod koniec czerwca 1410 roku przeprawa wojsk króla Wladyslawa Jagielly w drodze pod Grun-wald. Za odzyskane zdrowie król Wladyslaw IV zlozyl Matce Boskiej Czerwinskiej duze srebrne wotum. Naj-czçstszym gosciem w Czerwinsku п/Wisly byl król Jan Kazimierz. W drodze do Szwecji przebywal tu Zygmunt III Waza. W bazylice znajduje siç wiele cennych obiek-tów o charakterze sakralnym jak i historycznym. Przykla-dem jest obsadzony w oltarzu glównym w 1612 roku cu-downy obraz Matki Boskiej z Dzieciytkiem, koronowany w 1970 roku diademami papieskimi. Podczas renowacji swiytyni w 1951 roku odkryto jedne z najstarszych fre-sków w Polsce. Szacuje siç ze pochodzy one z poczytku XIII wieku. Przedstawiajy one sceny z biblii, dziejów apostolskich i zywotów swiçtych. Dotychczas jest to jed-no z najwiçkszych i najstarszych malowidel romanskich w Polsce. Osiem kilometrów na zachód od Czerwinska п/ Wisly polozony jest Wyszogród. Znajduje siç tutaj kilka cennych zabytków. Jednym z nich jest Kosciól Matki Boskiej Anielskiej-Kosciól i Klasztor O.O. Franciszkanów, który wybudowany zostal w stylu gotyckim w 1408 roku. W XVI wieku dobudowano do niego kaplicç sw. Anny. Nawa kosciola jest barokowa, podobnie jak wyposazenie wnçtrza pochodzyce przewaznie z XVII i XVIII wieku. Od 1804 do 1945 roku byl to kosciól ewangelicki. We wnçtrzu na uwagç zasluguje glówny oltarz z ciekawy rzezby pelikana który karmi mlode. Innym obiektem sakralnym jest Kosciól Swiçtej Trójcy. Wybudowany zostal przez architekta pomorskiego Samuela Fischera. Swiyty-nia jest wybudowana w stylu pózno barokowym. We wnçtrzu na uwagç zasluguje neobarokowy oltarz z drugiej polowy XIX wieku [9]. Na wschód od Wyszogrodu na-przeciwko ujscia Bzury polozona jest na skarpie Góra Zamkowa. Stal tam zamek, który prawdopodobnie ulegl zniszczeniu w 1798 roku.. Wedlug kronik historycznych w polowie XIX wieku stala tu jeszcze jedna murowana wieza. Obecnie po zamku nie pozostalo zadnych sladów. Jedynym dowodem jego istnienia sy murowane funda-
menty [10]. Na lewobrzezu w Sladowie [Gmina Bro-chów] stoi pamiytkowy obelisk, który upamiçtnia drama-tyczne wydarzenia jakie rozegraly siç tutaj we wrzesniu 1939 roku. To wlasnie tutaj 18 wrzesnia 1939 roku hitle-rowcy uzyli ludnosci cywilnej jako zywe tarcze podczas broniycych siç zolnierzy Wojska Polskiego. Chcyc oszczç-dzic cywilny. ludnosc zolnierze zlozyli bron a nastçpnie zostali rozstrzelani wraz z cywilami. W sumie zginçlo okolo 350 ludzi w tym 252 zolnierzy oraz 106 ludnosci cywilnej [11]. Unikatowym zabytkiem w skali Polski jak i Europy jest znajdujycy siç w Brochowie kosciól para-fialny p.w. sw. Rocha i sw. Jana Chrzciciela. Zbudowany zostal latach 1551-1561 w stylu gotycko-renesansowym. Najstarsze wzmianki o nim pochodzy z XII wieku Jest to rzadko spotykany rodzaj budowli, który lyczy w sobie za-równo funkcje sakralne jak i obronne. Swiadczy o tym fosa znajdujyca siç z przodu swiytyni. Poza tym kosciól otoczony jest murem z piçcioma bastionami na narozach oraz otworami strzelniczymi. Kosciól ten byl wielokrot-nie niszczony. Podczas „Potopu Szwedzkiego” zostal uszkodzony a nastçpnie odbudowany w latach 1662-1665. W czasie I i II Wojny Swiatowej byl calkowicie spalony. Po II Wojnie Swiatowej [1946-1948] pospiesznie odbudowany w wyniku czego swiytynia zdecydowanie odbie-ga od pierwotnej formy z XVI wieku. Ciekawostkyjest ze wziçli tu slub w 1806 roku rodzice Fryderyka Chopina, a 23 kwietnia 1810 roku chrzczony byl tu sam kompozytor [12]. Ciekawym zabytkiem architektonicznym znajdujy-cym siç w Tulowicach niedaleko Brochowa jest dwór dla Franciszki Lasockiej wybudowany ok. 1800 roku. Niena-ruszony podczas wojny popadl w ruinç podczas reformy rolnej. Zostal odrestaurowany przez obecnych wlascicie-li. W 1999 roku otrzymal prestizowy Medal Europa Nostra oraz nagrodç Ministerstwa Kultury. Jest to piçkny zabytek architektury dworskiej i tradycji szlacheckiej, To wlasnie na jego przykladzie mozna poznac kulturç i sztu-kç dworsky, która rozwijala siç wlasnie w tym regionie. W Janowie stoi Pomnik-Mogila upamiçtniajycy miejsce przeprawy Armii Poznan oraz Armii Pomorze podczas Bitwy nad Bzury.
Zagospodarowanie turystyczne badanego regionu - stan aktualny. Ze wzglçdu na swoje polozenie geograficzne, odcinek Wisly oraz Bzury polozony w granicach charakteryzowanego regionu posiada wysoki poziom walorów zarówno o charakterze przyrodniczo-krajobrazowym jak i architektonicznym. To wlasnie te walory mogy byc przyczyny prçznego i szybkiego rozwoju w tym regionie turystyki kwalifikowanej wodnej. Najciekawszy pod wzglçdem atrakcyjnosci przyrodniczej jest znajdujyca siç na lewobrzezu Wisly Puszcza Kampinoska. Obfituje ona atrakcyjny i unikatowy florç i faunç. Znajduje siç tutaj wiele pomników przyrody i unikatowej fauny nie spotykanej lub spotykanej sporadycznie zarówno w skali krajowej jak i swiatowej. Jest to istotny czynnik przyciygajycy wiele turystów, zwlaszcza milosników przyrody. Wisla na odcinku Zakroczym-Wyszogród posiada wiele lach rzecznych, starorzeczy,czçstebystrzaorazwyjytkowo nieuregulowany bieg co czyni go jeszcze atrakcyjniejszym. Poza tym róznice w topografii terenu pomiçdzy Wysoczyzny
Plonsky o urozmaiconym terenie na prawobrzezu a nizinnym krajobrazem Kotliny Warszawskiej na lewobrzezu sprawiajy ze koryto Wisly na tym odcinku posiada wyjytkowy charakter przyrodniczy. Liczne wzniesienia znajdujyce siç na wysoczyznie mogy sluzyc jako punkty widokowe na Wislç i zarazem na Puszczç Kampinosky. Nie bez znaczenia sy tutaj walory ekologiczne. W ostatnich latach zdecydowanie poprawila siç jakosc wody. Mimo stosunkowo niewielkiej odleglosci od dwóch duzych osrodków przemyslowych tj. Warszawy i Plocka teren ten charakteryzuje siç czystym powietrzem, niskim halasem akustycznym [przemyslowym, transportowym]. Puszcza Kampinoska oraz skarpy i wzniesienia na prawobrzezu sy naturalny bariery chroniycy dolinç Wisly przed jego wystçpowaniem. Kampinoski Park Narodowy jako jeden z nielicznych na swiecie graniczy bezposrednio ze stolicy kraju. Dziçki temu spelnia on zarazem rolç „zielonych pluc Warszawy”. Polozenie takie zdecydowanie wplywa na poprawç jakosci powietrza, Wszystkie te elementy pozytywnie wplywajy na walory przyrodnicze tego odcinka Wisly oraz Bzury. Czynnikiem który glównie wplywa na tak specyficzne warunki klimatyczne jest bez wytpienia otulina Kampinoskiego Parku Narodowego. Zachodniy granicç otuliny KPN zamyka Bzura, której nurt jest zdecydowanie bardziej uregulowany niz Wisly. Rzeka ta ma spokojny bieg i jest dobrym ciekiem wodnym przeznaczonym pod splywy kajakowe. Podobnie jak na Wisle, tak i na Bzurze zdecydowanie w ostatnich latach poprawila siç czystosc wody. Wzdluz cieków wodnych badanego regionu brak jest czynników mogycych zaklócac i obnizac ich walorów turystycznych jak np. ruchu kolejowego, samochodowego z wyjytkiem trasy nr 575 przecinajycej Brochów. Brak jest równiez w badanym uciyzliwych zakladów przemyslowych. Innym czynnikiem charakteryzujycym ten region sy ciekawe zabytki architektoniczne zarówno o charakterze militarnym jak i sakralnym. Zabytki te sy swiadectwem historii danego regionu. Pozwalajy one poznac dziedzictwo kulturowe. Na opisywanym trzydziesto-kilometrowym odcinku Wisly i okolo dwudziesto-kilometrowym nurcie Bzury znajduje siç wiele tego typu zabytków które niewytpliwie sy istotnym potencjalnym czynnikiem w rozwoju turystycznym. Ich niewielka odleglosc od brzegów czyni region ten jeszcze bardziej atrakcyjnym, gdyz pozwala na dokladniejsze poznanie i mozliwosc ich zwiedzania. Wiçkszosc z nich jest jeszcze w stosunkowo dobrym stanie a niektóre z nich zachowaly jeszcze do tej pory swój oryginalny wyglyd. Dolina Wisly i Bzury pomimo swoich atutów przyrodniczych, kulturowych oraz lokalizacyjnych posiada skromny i slabo rozwiniçty infrastrukturç turystyczny w tym równiez turystykç kwalifikowany wodny. Na odcinku Wisly Zakroczym-Wyszogródjedynie Zakroczym posiada najlepiej rozwiniçty branzç turystyczny. Znajduje siç tu najwiçcej moteli, punktów gastronomicznych oraz zabytków. Natomiast brak jest tu dogodnego miejsca pod przystan dla cumowania statków pasazerskich. W Czerwinsku n/Wislyjest slabo rozwiniçta branza turystyczna mimo ciekawych walorów, których wykorzystanie zdecydowanie poprawilyby poziom
rozwoju sektora turystycznego. W przeciwienstwie do Zakroczymia, Czerwinsk n/Wisly posiada przystan, która byla wykorzystywana dawniej w rzecznym przewozie towarowym i pasazerskim. Obecnie miejsce to przeznaczone jest do cumowania dla wszelkich jednostek plywajycych [statki, barki, jachty motorowe i zaglowe, tratwy i kajaki]. Pomimo tak korzystnego polozenia i walorów turystyczno krajobrazowych Czerwinsk n/Wisly nie moze pochwalic siç obecnie rozwojem branzy turystycznej równiez rzecznej. Prawie brak jest tu bazy noclegowej, gastronomicznej. W celu poprawienia jakosci zycia mieszkanców oraz wypromowaniu Czerwinska n/Wisly powstala „Fundacja Rozwoju Czerwinska n/Wisly”, która jest organizacjy pozarzydowy dzialajycy non-profit. Poprzez pozyskiwanie srodków z dotacji min. Unii Europejskiej organizacja zamierza wcielac w zycie nowe programy inwestycyjne, które min. przyczynilyby siç do rozwoju ekonomicznego regionu. Za fundusze te mozna by wspierac oraz tworzyc lokalne inicjatywy min. ekologiczne, kulturalne [festyny, imprezy ...], które równiez moglyby przyczynic siç do rozwoju w regionie turystyki kwalifikowanej wodnej. W zakres tych inwestycji wchodzilaby rozbudowa infrastruktury turystycznej i gastronomicznej. Nalezaloby równiez podjyc stosowne kroki w kierunku poprawienia image miasta [czystosc, renowacja i odnowa starych budynków, dbanie o zabytki itp.] Wyszogród posiada podobnie jak Czerwinsk n/Wisly przystan rzeczny której przeznaczenie jest podobne jak przystani czerwinskiej. W ramach pozyskanych funduszy z UE wzdluz brzegu Wisly w Wyszogrodzie powstaje ponad kilometrowa promenada spacerowa i amfiteatr co znacznie podniesie atrakcyjnosc turystyczny tej miejscowosci. Na wysokiej skarpie wislanej tuz przy rynku planowany jest atrakcyjny punkt widokowy, którego realizacjç zaplanowano na 2010 rok. Infrastruktura turystyczna Wyszogrodu zdecydowanie stoi na wyzszym poziomie od czerwinskiej, za to odbiega od zakroczymskiej. Na Bzurze od Sochaczewa do ujscia Wisly znajdujy siç dwie przystanie kajakowe. Jedna z nich polozona jest niedaleko Plecewic, druga natomiast w okolicach Brochowa. W chwili obecnej na Wisle i Bzurze w badanym regionie organizowane sy splywy kajakowe o róznej dlugosci, stopniu trudnosci oraz w róznych kategoriach wiekowych. Jest to typowy przyklad splywów, które mozna zakwalifikowac do turystyki kwalifikowanej wodnej. Obecnie od mostu zakroczymskiego do wyszogrodzkiego przebiega Wisly kilka szlaków kajakowych. Nalezy do nich: 1.Szlak Modlinski [Modlin-Czerwinsk n/Wisly-Suchodole] o dlugosci 47km 2. Szlak Czerwinski [Czerwinsk n/Wisly-Suchodole] o dlugosci 19km. Wzdluz Bzury przebiega Szlak Wislany biegnycy Bzury [1km] i Wisly [8km] a konczycy w swojy trasç w przystani kajakowej Suchodole. 3. Szlak Wyszogrodzki biegnycy Bzury i Wisly [7km Bzury i 11km Wisly]. Splywy te organizowane sy przez firmç „Ekoturyzm” S.p. z o.o. Atutem tej firmy jest to ze prowadzone przez niy trasy splywów w calosci przebiegajy przez region w/w gmin. Waznym miejscem na trasie tych splywów jest Przystan Wodna w Suchodole. Dostosowana jest do potrzeb osób uprawiajycych turystykç wodny [kajakarstwo, zeglarstwo,
motorowodniactwo]. W swojej ofercie zawiera równiez bazç gastronomiczny wypozyczanie kajaków oraz mini parking. Równiez odcinek Bzury na dlugosci okolo 18 km od Sochaczewa do ujscia spelnia warunki szlaku kajakowego. Jednak na chwilç obecny cala dlugosc tego szlaku nie jest w calosci wykorzystana. Inny firmy, która organizuje splywy po Wisle jest firma „Exciting Poland”. Rejs podzielony jest na piçc odcinków, przy czym trzeci tj.” Srodkowy Dolny” na odcinku Warszawa-Zakroczym-Czerwinsk-Wyszogród-Wloclawek-Torun przebiega przez opisywany przez nas 30 kilometrowy odcinek Wisly. Przewaznie sy to wycieczki zorganizowane, których trasç pokonuje siç na kilku-osobowych jachtach motorowych. Jednak ten odcinek Wisly spelnia funkcjç przelotowy. Przy wsparciu Samorzydu Województwa Mazowieckiego oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego utworzona zostala „Fundacja Ja Wisla”, która utworzyla produkt turystyczny pod nazwy:” Flis Wisly przez Mazowsze”. Ma ona na celu sprawdzenie wlasciwosci tradycyjnych drewnianych lodzi, które sluzyly dawniej rolnikom do przewozu zwierzyt hodowlanych a zwlaszcza krów. Obejmuje on swojy trasy: Basoniç, Kazimierz Dolny, Zakroczym, Czerwinsk n/ Wisly, Dobrzyn. Splyw ma spokojny przebieg a jego celem jest równiez zapoznanie siç z zyciem flisaków. Innym celem jest podejmowanie odpowiednich kroków przez „Fundacjç Ja Wisla” do ochrony dziedzictwa kulturowego. Splyw taki odbyl siç pomiçdzy w dniach 1-20 maja 2009 roku. Jak widac region ten posiada znaczny potencjal do rozwijania turystyki kwalifikowanej wodnej. Organizowanie tych splywów spelnia funkcjç zdrowotny kulturalny jak i edukacyjny. Taka forma turystyki zdecydowanie przyczynia siç do promocji regionu.. Od lokalnych wladz zalezec tylko bçdzie jak ten potencjal zostanie wykorzystany. Zeby potencjal takiego regionu zostal w pelni wykorzystany nalezaloby w tym kierunku podjyc dzialania, które pozwolilyby na jego realizacjç. Priorytetowym celem byloby rozbudowanie infrastruktury turystyczno-gastronomicznej. Istotne znaczenie ma równiez rozmieszczanie tablic informacyjnych o szlakach kajakowych, punktach gastronomicznych, parkingach oraz ciekawych obiektach architektury. Opisywany obszar pomimo wielu zabytków posiada takze znaczny ilosc swiyt i festynów. Imprezy takie moglyby przyczynic siç do rozwoju turystyki kwalifikowanej wodnej. Odbywajy siç tutaj swiçta o charakterze kulturalnym, regionalnym, panstwowym oraz koscielnym. W kosciele brochowskim odbywajy siç koncerty poswiçcone pamiçci Fryderyka Chopina. Równiez niedaleko Brochowa raz w roku w kazdy trzeci weekend wrzesnia odbywa siç rekonstrukcja Bitwy nad Bzury, która byla jedny z najwiçkszych bitew kampanii wrzesniowej II Wojny Swiatowej. Imprezy organizowany zarówno w Czerwinsku jak i w Brochowie podczas przesilenia letniego jest „Noc Swiçtojanska”, podczas której oprócz wspólnego ogniska praktykuje siç tradycjç puszczania wianków. Siçga ona jeszcze korzeniami obrz^dów poganskich i wczesnoslowianskich. W latach osiemdziesiytych XX wieku w Czerwinsku n/Wisly ksiçza czerwinscy wprowadzili dnia 14 sierpnia procesjç
wigilijny poprzedzajycy odpust parafialny. Równiez swiçtem regionalnym wprowadzonym przez Gminç Czerwinsk n/Wisly a odbywajycym siç w Czerwinsku na przelomie lipca i sierpnia jest „Swiçto Truskawek”. Poniewaz jest to zaglçbie obfitujyce w owoce miçkkie tj. maliny, truskawki impreza ta nawiyzuje do zakonczenia ich zbiorów. Dnia 15 sierpnia odbywa siç „Odpust”, który jest zarazem swiçtem koscielnym jak i panstwowym. Zjezdzajy siç wówczas ludzie z calej gminy jak i z innych regionów Polski. Impreza organizowana jest z wielkim przepychem i wieloma atrakcjami. Jest to z pewnosciy element zachçcajycy turystów do odwiedzania. Innym ciekawym swiçtem, które warto zobaczyc sy „Dozynki Dekanackie”, które we wrzesniu organizowanych przez Dekanat Wyszogrodzki. Istotny zaletyjest to, ze wszystkie miejscowosci w których organizowane sy te imprezy polozone sy prawie nad brzegiem lub w niewielkiej odleglosci od brzegów Bzury lub Wisly co sprawia ze turystykç wodny w tych regionach mozna by polyczyc z uczestnictwem w tych imprezach. Ze zwiçkszeniem ruchu turystycznego zwiyzane jest kilka czynników, które mogy wplynyc negatywnie na najblizsze srodowisko. Podstawowym zadaniem bylaby likwidacja dzikich wysypisk smieci a zarazem wyznaczania miejsc ich skladowania. Równiez powinny byc wydzielone miejsca do cumowania lodzi oraz do biwakowania. Uchroniloby to zdecydowanie przed niszczeniem znajdujycej siç tu endemicznej flory i fauny. Istotne znaczenie odgrywa tworzenie wlasnej regionalnej kultury, sztuki oraz obyczajów, zeby podkreslic jej unikalnosc dziçki czemu region ten stalby siç jeszcze bardziej atrakcyjny dla turystów. Ciekawym sposobem podwyzszenia atrakcyjnosci regionu moglaby byc wcielona w zycie partnerska wspólpraca miçdzy gminami w celu podwyzszenia uslug turystycznych. W omawianym regionie az cztery gminy posiadajy warunki pozwalajyce w pelnym stopniu rozwinyc taky formç turystyki tj. Brochów, Czerwinsk n/Wisly, Wyszogród i Zakroczym. Jedynie Gmina Leoncin ze wzglçdu na swoje niekorzystne polozenie fizycznogeograficznesysiadujyce z lewobrzezem Wisly tj. [liczne kçpy, tereny piaszczyste, zarosla] sprawiajy ze brak jest tam dogodnych miejsc do cumowania róznego rodzaju jednostek plywajycych, które znacznie moglyby siç przyczynic do rozwoju takiej formy turystyki w tym regionie. Wszystkie gminy powinny wiçc zadbac we wspólnym interesie o dotacje na ochronç zabytków, ochronç srodowiska, rozbudowanie bazy turystycznej oraz promocjç regionu. Promocja calego regionu znacznie powiçkszylaby jego atrakcyjnosc, co poskutkowaloby rozwojem turystyki min. kwalifikowanej wodnej. Rozpatrywane cieki wodne charakteryzujy siç róznymi mozliwosciami wykorzystania form turystyki wodnej. O ile Wisla dostçpna jest w badanym regionie dla wszystkich form turystyki wodnej o tyle Bzura ze wzglçdu na wyskie koryto i wyjytkowo niski stan poziomu wody posiada ograniczone mozliwosci w uprawianiu turystyki motorowodnej i zeglarstwa. Dostçpne tu formy to splywy kajakowe, pontonowe bydz malymi tratwami. Warunki wodne na Bzurze umozliwiajy w ograniczonym zakresie turystykç skuterami wodnymi posiadajycymi napçd
strugo-wodny oraz lodziami z napçdem smiglowym napowietrznym. Opisywany region moze poszczycic siç bogaty tradycjy zwiyzany z rozwojem branzy wodnej. Jej apogeum przypada od XVI do polowy XX wieku. Wówczas to budowano na Wisle róznego rodzaju statki, które ze wzglçdu na swojy formç i ksztalt posiadaly rózne zastosowanie. Z obszarem zwiyzany jest znany od kilku wieków bat, oraz eksploatowane od XIX wieku zaglowce jak bat, szkuta [krypa] i kajlak [13]. W badanym regionie najwiçkszy tradycjç zwiyzany z zeglugy wislany posiada Czerwinsk n/Wisly. To wlasnie tutaj znajdowal siç warsztat-stoczni szkutniczej rodziny Wojtowiczów w Czerwinsku n/Wisly-Pradze w którym budowano w/w jednostki. Najbardziej popularnym byl rodzaj jednostki zwany batem. Byl on przeznaczony glównie do transporta zwiru i piasku na budowy w Warszawie. Najbogatsze poklady zwiru na Wisle znajdowaly siç na odcinku miçdzy Zakroczmiem a Dobrzyniem. Wydobywanie go i sprzedaz byla jednym z glównych zródel utrzymania rodzin w badanym regionie. Bat byl duzy lodziy o dlugosci okolo 20 metrów i szerokosci ok. 4 metrów. napçdzany dwoma zaglami, posiadal w rufowej czçsci zadaszony. sterówk^ wyposazony w koje do spania i piecyk do gotowania. W miejscowosci Czerwinsk n/Wisly z inicjatywy artysty-rzezbiaza p. R. Piotrowskiego powstala idea odtworzenia batów na Wisle [14]. Idea ta skupila wokól siebie kilku pasjonatów którzy z pomocy szkutników francuskich [rekonstruujycych tradycyjne lodzie Sekwany] na podstawie znanych dokumentów spróbujy odtworzyc i zbudowac kilka batów by wykorzystac je w turystyce i rekreacji wodnej ich wlascicieli a nawet w turystyce zorganizowanej. Ta forma turystyki pozwolilaby na zapoznanie siç z zyciem ówczesnych zwirników, ich gwary oraz technikami nawigacji majycych wtedy miejsce. Byloby to wówczas polyczenie wysilku fizycznego z edukacjy oraz nabieraniem nowych ale juz dawno zaginionych technik zeglowania, zarówno pod pryd rzeki jak i z jej prydem. Innym statkiem rzecznym z którym zwiyzany jest odcinek Zakroczym-Wyszogród jest kajlak. Byl statkiem rzeczno-kanalowym stosowanym glównie do jednorazowego splywu wçgla brunatnego, plodów rolnych itp.. Na odcinku Warszawa-Wloclawek ten rodzaj statku byl zwany „Barky Wyszogrodzky”. Pojawienie siç kajlaka na opisywanym odcinku Wisly zwiyzane jest z koncem XIX wieku, a technologia jego budowy zostala przywieziona z Prus Wschodnich. Budowany byl glównie w Plocku. Byl to statek z dziobem w ksztalcie klina. Powszechnie odtworzenie takiego przewozu kajlakiem wybudowanym wedlug oryginalnego wzoru pozwolilyby na zapoznanie siç z podstawowymi zasadami obslugi rzecznych statków towarowych kursujycych wówczas na tym odcinku Wisly. Bylaby to okazja do nauki jego sterowania i zarazem umiejçtnosc radzenia sobie z utrudnieniami wystçpujycymi na rzece podczas kursu. Prowadzenie takiego statku zwiyzane musialoby byc ze znajomosciy rzeki na której odbywalby siç rejs. Rejsy takie moznaby organizowac w grupach o róznej ilosci uczestników. Równiez statki te moznaby wykorzystac w trakcie imprez stacjonarnych jako atrakcjç turystyczny do przewozu turystów. Regionalni
przewodnicy z pewnosciy mogliby przyczynic siç do zapoznania turystów [zalogi] z regionalnym srodowiskiem przyrodniczym jak i dziedzictwem kulturowym. Ciekawym obiektem plywajycym od kilku stuleci po Wisle byl galar. Skladal siç z kilku polyczonych ze soby jedny. po drugiej lodzi. Przeznaczony byl do przewozu towarów w dól rzeki nawet do samego Gdanska. Byl szeroki, niski oraz zbity z desek i posiadal duzy wypornosc. Odtworzenie takiego srodka transportu rzecznego z pewnosciy cieszyloby siç duzym zainteresowaniem turystów wodnych. Zeby zachowac jego jak najbardziej oryginalny charakter nalezaloby odwolac siç do zródel, które z powodu swojej niedalekiej przeszlosci sy jeszcze dobrze zachowane. Obiektem, który dawniej mial duze znaczenie na Wisle pomiçdzy Zakroczymiem a Wyszogrodem byla szkuta [krypa]. W przeciwienstwie do pozostalych wymienionych srodków komunikacji rzecznej, postçpujy obecnie próby jej odtworzenia. Odbywal siç na niej przewóz bydla na drugy stronç rzeki na staly lyd jak równiez na wystçpujyce tu liczne kçpy. Byla ona z reguly plaskodenna, pozbawiona zadaszenia, posiadajyca zagiel i zbudowana z drewna. Wymienione tu pojazdy transportu rzecznego w wyniku zmian srodowiskowych oraz rozwoju gospodarczego stracily swoje dawne znaczenie, wyniku czego sily rzeczy skazane byly na wymarcie. Zastypione zostaly przez nowoczesniejsze, szybsze oraz bardziej funkcjonalne. Waznym elementem, który pozwala na poznanie historii kraju jak i regionu jest kultywowanie i odtwarzanie jej tradycji. Przykladem tego moze byc wlasnie tworzenie turystyki i rekreacji wodnej na tradycyjnych srodkach transportu rzecznego [bat, kajlak, galar, szkuta i tratwa].
Wnioski.
1. W badanym regionie Wisla i Bzura spelniajy warunki do uprawiania turystyki rzecznej. Ze wzglçdu na warunki wodne Bzura posiada ograniczone mozliwosci wykorzystania form turystyki wodnej [nie nadaje siç do uprawiania turystyki motorowodnej z napçdem srubowym oraz turystyki jachtowo-zaglowej ze wzglçdu na szerokosc cieku].
2. Slabo rozwiniçta infrastruktura turystyczna [noclegowa, gastronomiczna] w zdecydowanym stopniu ogranicza rozwój turystyki w opisywanym regionie.
3. Bogate dziedzictwo kulturowe [zamki, koscioly, obiekty militarne, dworki] jest atutem mogycym stymulowac rozwój turystyki wodnej w badanym regionie.
4. Liczne swiçta, festyny i imprezy kulturalne badanego regionu stanowiy atrakcyjny produkt turystyczny dla turystów uprawiajycych turystyky wodny w tymze regionie.
5. Unikalna fauna, flora oraz liczne pomniki przyrody swiadczy o wysokim poziomie czystosci srodowiska przyrodniczego, które stanowi istotny atrybut prozdrowotnych motywów uprawiania turystyki wodnej w tym regionie.
6. Wydaje siç ze, odtworzenie w badanym regionie tradycyjnych srodków transportu rzecznego [tratwa, kajlak, krypa, galar, bat] stanowic moze istotny czynnik rozwoju turystyki i rekreacji wodnej w badanym regionie.
Bibliografia:
1. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str. 20-24.
2. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str. 30-33.
3. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str. 299-300
4. Szczerbatko Kazimierz. Zakroczym Guide [Przewodnik
Zakroczymski]. Urzyd Gminy Zakroczym 2007 str.125-127.
5. Szczerbatko Kazimierz. Zakroczym Guide [Przewodnik
Zakroczymski]. Urzyd Gminy Zakroczym 2007 str.16-18.
6. Szczerbatko Kazimierz. Zakroczym Guide [Przewodnik
Zakroczymski]. Urzyd Gminy Zakroczym 2007 str.114-115.
7. Szczerbatko Kazimierz. Zakroczym Guide [Przewodnik
Zakroczymski]. Urzyd Gminy Zakroczym 2007 str.104-106.
8. Szczerbatko Kazimierz. Zakroczym Guide [Przewodnik
Zakroczymski]. Urzyd Gminy Zakroczym 200 str.66-67.
9. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str. 315.
10. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str.313.
11. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str.299-300.
12. Herz Lechoslaw. Kampinoska Guide [Puszcza Kampinoska
Przewodnik]. Oficyna Wydawnicza „Rewasz” 2006 str. 200.
13. Reszka Adam W. Wright saling from Czerwinsk n/Wisla [Zaglowce frachtowe z Czerwinska n/Wisly]. Czerwinsk n/Wisly 2003 str.3.
14. Reszka Adam W. Wright saling from Czerwinsk n/Wisla [Zaglowce frachtowe z Czerwinska n/Wisly]. Czerwinsk n/Wisly 2003 str.4-6.
Artykul postupil do redakcji 08.11.2011 r.
Копански Кристофор [email protected]
