CC BY
5
УДК 811.162.1:811.161. 1:81'255.4
POWROTY DO ZRÓDEL: TEKSTY PIESNI JANA KOCHANOWSKIEGO W ODCZUCIU CZYTELNIKA NASZYCH CZASÓW
ВОЗВРАТ К ИСТОЧНИКАМ: ТЕКСТЫ ПЕСЕН ЯНА КОХАНОВСКОГО В ОЩУЩЕНИИ ЧИТАТЕЛЯ НАШЕГО ВРЕМЕНИ
BACK TO THE ORIGINS: LYRICS BY JAN KOHANOWSKI AS PERCEIVED BY TODAY'S READER
© 2021
W. Szetela В. Шетэля V. Szetela
Niniejszy referat analizuje utwory polskiego poety epoki Renesansu Jana Kochanowskiego (1530-1584) z perspektywy zrozumienia jçzyka polskiego XVI wieku przez wspólczesnego polskiego czytelnika, a w szczególnosci przez studentów wyzszych studiów filologii polskiej uniwersytetu moskiewskiego, którzy ksztalcili i ksztalc^ siç wedlug porównawczo-kontrastywnych programów nauczania: jçzyka polskiego i wloskiego, jçzyka polskiego i angielskiego i innych. Studenci polskiego kierunku, dose dobrze przygotowani w nauczaniu jçzyka polskiego po dwukrotnej praktyce jçzykowej w Krakowskim Uniwersytecie Pedagogicznym, s^ w stanie docenie innowacyjnose jçzykow^ XVI-wiecznego polskiego poety. W referacie podkresla siç mysl o tym, ze poetycka twórczose poety jest tworzona w jçzyku ojczystym (polskim) przez poetç w czasach, gdy srodkami miçdzynarodowego porozumienia, jak równiez politycznego i literackiego wypowiedzenia siç byl przede wszystkim jçzyk lacinski. W epoce polskiego Renesansu przyszla swiadomose wielkiego znaczenia dla zycia spoleczenstwa jçzyka ojczystego. Jan Kochanowski poszedl naprzeciw tym tendencjom, ale, na przyklad, nie zawsze odnajdywal w jçzyku rodzimym odpowiednie srodki wypowiedzenia odpowiednio odzwierciadlaj^ce pojçcia wymagane dla stworzenia utworów religijnych. W tej sprawie Jan Kochanowski, nie wyrzekaj^c siç od tworzenia utworów w jçzyku lacinskim (moment wazny dla kierunku wloskiego), byl innowatorem i twórc^ polskiego jçzyka poetyckiego i jçzyka religii. Tradycyjne utwory lacinskie z róznych gatunków, które byly dla niego wzorcami w tworzeniu piesni, psalmów, trenów, wymagaly od autora wlasnie takiej ascezy, tj. odpowiedniego ich wykonania w jçzyku polskim - jçzyku jego czasów. Równiez tlumaczenia z laciny na jçzyk polski "Psalterza Dawydowa" (1579 r.), a takze dziel swieckiego gatunku: zartobliwe fraszki i dziela dramatyczne na róznorodne tematy, które s^ czçsci^ programu kontrastywnego Studium Jçzyka Polskiego, a zwlaszcza jçzyka wloskiego, jesli mowa o lacinie, s^ naszym zdaniem, calkiem odpowiednie dla tematów z historii jçzyka polskiego i wloskiego, historii literatury polskiej i wloskiej. Oczywiscie utwory Jana Kochanowskiego s^ wazne takze dla innych kierunków studiów, np. z zakresu filologii polskiej i angielskiej, w których stanowi^ trese nauczania dla filologii polskiej. Proponowany tutaj przez nas do dyskusji temat ma ujawnie stopien zrozumienia jçzyka autentycznych tekstów piesni i hymnów Kochanowskiego przez czytelnika naszej epoki. Dla studentów, dla których jçzykiem nauczania jest jçzyk polski i jego historia, a jçzykiem ojczystym jçzyk rosyjski, niezbçdny jest, naszym zdaniem, choe drobny komentarz, w jçzyku rosyjskim do przytoczonych w temacie faktów.
Slowa kluczowe: filologia; jçzyk poezji; jçzyk polski; jçzyk religii; jçzyk wloski; lacina; poetycki srodek wyrazu; program porównawczo-kontrastywny; przeklad (translatoryka); slownik.
В настоящей статье рассматриваются песни польского поэта эпохи Возрождения Яна Кохановского (1530-1584 гг.) с точки зрения понимания польского языка XVI века современным польским читателем, а в частности студентами старших курсов московского вуза, которые обучались и обучаются по сопостави-тельно-контрастивным программам: польский и итальянский языки, польский и английский языки и др. Студенты польского направления, достаточно хорошо подготовленные в языке обучения после двухкратной языковой практики в Краковском педагогическом университете, способны оценить языковое новаторство польского поэта XVI века. В статье отмечается высокая художественность поэтических произведений, созданных на родном (польском) языке поэтом в эпоху, когда средством международного, политического и литературного выражения в стране являлся прежде всего латинский язык. Во время польского Ренессанса пришло осознание важности для жизни общества родного языка. Ян Кохановский пошел навстречу этим по-
желаниям, но он не всегда находил в польском языке соответствующие выражения для отражения смыслов, которые требовались для произведений, скажем, религиозного жанра. В этом деле Ян Кохановский, не отрекаясь от творений на латинском языке (момент, важный для обучающихся по итальянскому направлению), был новатором и создателем польского поэтического языка и языка религии. Традиционные латинские произведения разных жанров, которые были для него образцами в создании песен, псальмов, элегии (тренов), требовали от автора соответствующего исполнения их на польском языке - языке его времени. Переводы с латыни на польский язык «Псалтыря Давыдова» ("Psalterz Dawydow", 1579 г.), а также произведения светского жанра (шутливые миниатюры-фрашки и драматические произведения на разные темы, входящие в программу сопоставительно-контрастивного изучении польского и особенно (если речь о латыни) итальянского языков), на наш взгляд, являются вполне уместными при раскрытии тем по истории польского и итальянского языков, истории польской и итальянской литературы. Конечно, песни Яна Кохановского важны и для студентов других групп, скажем, обучающихся по направлению польской и английской филологии. Предлагаемая здесь нами для обсуждения тема должна раскрыть степень понимания языка подлинных текстов песен Кохановского читателем нашего времени. Для студентов, для которых языком обучения является польский язык, а родным русский, необходим, на наш взгляд, хоть незначительный комментарии к приводимым фактам на русском языке.
Ключевые слова: филология; язык поэзии; язык религии; польский язык; заимствование; итальянский язык; латынь; поэтическое средство выражения; перевод; словарь; сопоставительно-контрастивная программа.
This report examines the songs of the Polish poet of the Renaissance Jan Kochanowski (1530-1584) in terms of the Polish language of the XVI century perceived by the modern Polish reader, and in particular by the undergraduate students of the Moscow university, whose majors are Polish and Italian, Polish and English, and others. Students majoring in Polish have a good command of the language after a two periods of language practice at the Krakow Pedagogical University and they are able to appreciate the new language manner of the Polish poet of the 16th century. The article displays the high artistic quality of the poetic works created by the poet in the native (Polish) language in the period when the means of international, political and literary communication in the country was primarily Latin. During the Polish Renaissance, the awareness of the importance of the mother tongue for the social life was raised. Jan Kochanowski met these needs, but he could not always find the appropriate expressions in the Polish language to express the meanings that were necessary for particular discourses like a religious one, for example . In this case, Jan Kochanowski kept on writing in Latin (a crucial factor for the students majoring in Italian) and started working at Polish poetic language and the language of religion. Traditional Latin works of various genres, which served him as patterns of songs, psalms, elegies, required that the author present them in Polish - the language of his time - in the same way. The translations from Latin into Polish of "Psalterz Dawydow" (1579 years), as well as works of the secular genre - humorous miniatures and dramatic works on various topics - included into the courses of the Polish and Italian languages are quite beneficial in terms of exposure to the history of the Polish and Italian languages, the history of Polish and Italian literature. Jan Kochanowski's songs can be of interest for other students, too, for example, the ones majoring in Polish and English philology. The subject of the research should reveal how much the readers perceive the original lyrics of Kochanowsky's songs today. Russian is the mother tongue for students whose language of instruction is Polish and they need at least a short Russian commentary on the facts presented.
Keywords: philology; language of poetry; language of religion; Polish; borrowed word; Italian; Latin; poetic means of expression; translation; dictionary; comparative-contrastive program.
Niniejszy referat porusza problem nauczania j^zyka polskiego i jego historii i po tej przyczyny analizuje utwory polskiego poety epoki Renesansu Jana Kochanowskiego (1530-1584), a w szczegolnosci jego piesni z perspektywy rozumowania ich tresci i j^zyka polskiego XVI wieku, na jakim one byly stworzone, przez wspolczesnego polskiego czytelnika. Ta umiejentnosc zwlaszcza do-tyczy studentow wyzszych studiow filologii polskiej uniwersytetu moskiewskiego, ktorzy ksztalcili si$ i ksztalc^ si$ wedlug po-rownawczo-kontrastywnych programow nauc-zania: j^zyka polskiego i wloskiego, j^zyka
polskiego i angielskiego i innych. Zob., np., jeden z najnowszych z programow opra-cowanych przez kolektyw autorow dla rosyjsko-angielskiego kierunkow studiow [1]. Nie bez naszej uwagi zawsze pozostaje polski kierunek studiow, o ktorym napominamy przy najrozniejszej sytyacji, jak na przyklad w publikacji o najnowszych podr^cznikach j^zyka polskiego [2].
Studenci polskiego kierunku, dosc dobrze przygotowani w nauczaniu j^zyka polskiego po dwukrotnej semestralnej praktyce j^zykowej na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie,
s^ w stanie docenic innowacyjnosc j^zykow^ XVI-wiecznego polskiego poety. Pomocnymi w tej kwestii mog^ byc skrypty Z. Klemensiewicza [3], N. Ananiewej [4 ; 5], W. Szeteli [6] i wielu innych. Polski kierunek studiów jest mocno podbudowany calym szeregiem podr^czników, pozwalaj^cych do-skonalic i potrzymac wysoki poziom prak-tycznego wladania j^zykiem polskim, takimi jak, np.: kolektywny podr^cznik „Практический курс польского языка" [7], W. Szetela [8 ; 9] i slownikami [10 ; 11].
Te wst^pne slowa mozliwe, ze w wielkiej mierze czym inne, pozwol^ okreslic waznosc podj^tej nami tematyki. Waznej dla dyscypliny historia j^zyka polskiego i lite-ratury na polonistycznych studiach poprzez analiza j^zyka utworów Jana Kochanowskiego. Mysl^ przewodni^ w danym artykule jest dominuj^ca nad wszystkimi innymi mysl o tym, ze poetycka twórczosc Jana Kocha-nowskiego tworzona byla przez Niego na materiale j^zyk rodzimego (polskiego) w warunkach, gdy srodkami mi^dzynarodowego porozumienia, jak równiez politycznego i li-terackiego wypowiedzenia si$ w Polsce byl przede wszystkim j^zyk lacinski. W epoce polskiego Renesansu uzmyslowiono sobie waznosc dla panstwa i spoleczenstwa przyj^cia j^zyka ojczystego jako panstwowego i poprzez nadania jemu rangi j^zyka narodowego, literackiego, wyparcia z wielu funkcji (dy-plomacji, nauki, oswiaty) laciny, która nawiasem mówi^c, jako srodek religijnego wypowiedzenia si$ - jako j^zyk religii i ko-scielnego obrz^dku, przetrwala do lat naszej pami^ci - lat 60. XX wieku.
Jan Kochanowski poszedl naprzeciw tym nowym tendencjom. W wielu przy-padkach jednak spotykal si$ z j^zykowymi trudnosciami, jak na przyklad, nie zawsze odnajdywal w j^zyku rodzimym odpowiedni-ków wymaganym przy tworzeniu, powiedzmy, utworów religijnych. No, nie bylo w j^zyku rodzimym wyrazów oddaj^cych sens poj^ciom religijnym! Dla okreslenia i wypowiedzenia tych poj^c dotychczas uzywano slów lacinskich. W tej sprawie Jan Kochanowski,
nie zrzekaj^c si$ od tworzenia utworów w j^zyku lacinskim (ten moment szczególnie omawia si$ na zaj^ciach z j^zyka polskiego ze studentami wloskiego kierunku studiów) równolegle pisze po polsku i tym samym uzyskuje uznanie jako innowator i twórca polskiego j^zyka poezji i j^zyka religii. Nie mówi^c juz o tym, ze pod jego piórem polska mowa powoli zaczyna zyskiwac norm§ poprawnosciow^ odpowiadaj^ wysokiemu statusowi j^zyka narodowego.
Tradycyjne utwory lacinskie, które byly dla niego wzorcami w tworzeniu róznych gatunków literackich w j^zyku polskim, takich jak: piesni, psalmy, treny, wymagaly od autora wlasnie takiej ascezy, tj. odpowiedniego ich wykonania w j^zyku polskim - j^zyku jego czasów. Jednoczesnie powstawala koniec-znosc, o której wpelni zdawal sobie spraw^ Jan Kochanowski, poprawy tego j^zyka, utworzenie ramek poprawnosciowych dla polskiej kaligrafii, ortografii, ortoepii i innych j^zykowych kategorii.
Przeklady z laciny na j^zyk polski, jak powiedzmy „Psalterza Dawydowa" (1579 r.), a takze utwory swieckiego gatunku - zar-tobliwe fraszki i dramaty na róznorodne tematy, stanowi^ podstaw^ programów kontrastywnego Studium J^zyka Polskiego, a zwlaszcza z pol^czonym z nim Studium J^zyka Wloskiego. Ta tresC jest skladow^ dyscyplin danego kierunku: historii j^zyka polskiego i wloskiego, historii literatury polskiej i wloskiej i translatoryki. Oczywiscie utwory Jana Kochanowskiego s^ wazne takze i dla innych kierunków studiów, j^zykowych grup, np., z zakresu filologii polskiej i an-gielskiej, w których stanowi^ tresc nauczania dla filologii polskiej.
Proponowany tutaj przez nas temat do ogólnej dyskusji na konferencji „J^zyki slo-wianskie w XXI wieku: wspólczesne aspekty badan" ma ujawnic stopien zrozumienia j^zyka autentycznych tekstów piesni i hymnów Kochanowskiego dla czytelnika naszych czasów. Niew^tpliwie, dla studentów, dla których j^zykiem nauczania jest j^zyk polski i jego historia, a j^zykiem ojczystym j^zyk rosyjski,
ukrainski, bialoruski, tatarski, azerbajdzanski, arabski i inne, niezb^dny jest, naszym zda-niem, choc pobiezny komentarz w j^zyku rosyjski przy opisaniu niektorych faktow.
Ma si$ na uwadze takie momenty w praktyce nauczania dyscypliny historia j^zyka polskiego i translatoryki, ktore pokaz^ jak tlumaczyc, na przyklad, wiersz XVI wieku, stworzony z pomoc^ specyficznych wyrazen j^zyka polskiego tamtej epoki, na wspolczesny j^zyk polski. Czy w dostatecznym stopniu b^dzie odzwierciedlany w tych nowych nas-zych wspolczesnych przekladach j^zyk orygi-nalu? Czy w takim wypadku nie mozna si$ nie obejsc bez odpowiedniego komentarza w zyku rosyjskim?
Odpowiedz na te pytania mozna uzyskac w drodze proby przekladu na wspolczesny j^zyk polski piesni Jana Kochanowskiego zawarte w „Dzielach polskich" [12]. Tym spo-sobem wyjasniaj^ si$ trudne dla zrozumienia wyrazy, cale zwi^zki wyrazowe i te motywy, dla ktorych byl napisany utwor. Mozliwe, ze pomocznicz^ rol§ w tym zamiarze wypelni rosyjskie wydanie Kochanowskiego [13], a takze etymologiczny slownik A. Brucknera [14] i inne zrodla.
Np., w „Piesni I" nasz^ uwag$ zwrocila nast^puj^ca zwrotka: „Jesli dyjamentowe gozdzie Mus ma w r§ku, Ktorymi natwardszego umie pozyc s^ku: Ani ty wyswobodzisz serca z ci^zkiej trwogi, Ani z okrutnej smierci sidel wyrwiesz nogi" [12, c. 265]. Zwrotka zaczyna si$ ze spojnika jesli - we wspoczesnej polszczyznie jesli, ktory jest wyrazem trybu warunkowego i za-daje przypuszczaj^ce znaczenie temu wier-szowi. Zwi^zek wyrazowy dyjamentowe gozdzie - wspolczesnie: diamentowe gwozdzie, ktore s^ najtrwalszym mineralem w r§ku Mus. Te diamentowe gwozdzie mozna wbic jak najgl^biej w najtwardszy s$k (tutaj: pozyc s^ku), ale i wtedy nie zdejmiesz z serca wielk^ trwog^, ani z sidel smierci nogi nie wyrwiesz. Takie jest pobiezne streszczenie tej zwrotki. Zwraca na siebie uwag$ stopien przymiotnika uzyty autorem w najwyzszej formie natwardszego - wspolczesnie
najtwardszego - wlasnie takim jest ten diamentowy gwozdz. Nie do koñca mozna poj^c znaczenie slowa Mus. Ale na pamiçc przychodz^ slowa wypowiedziane jednym z bohaterów historycznej powiesci Henryka Sienkiewicza „Pan Wolodyjowski", akcja której, co prawda, odbywa siç pól wieku pózniej, ale moze w tym tekscie odnajdziemy odpowiedz na nurture nas pytanie o zna-czeniu slowa Mus. Takim podobnym slowem nazwana jest mloda dziewczyna: „To wasz-mosc do Raszkowa z t^ oto piçkn^ pann^ jedziesz? - Muc to zwyczajny, nie zadna piçknosc, mosci dobrodzieju" [15, s. 323]. Jednak tutaj wystçpuje slowo muc, a nie Mus. W rosyjskim przekladzie tego tekstu slowo muc tlumaczy siç jak «малявка» co moze nie jest komplementem pod adresem mlodej panny, ale wyrazem dobroci i laski bliskiego krewnego. Zob. rosyjski przeklad tego fragmentu: „Так значит, ваша милость, вы с этой прелестной барышней в Рашков едете? - Прелестная барышня! Малявка она еще, достопочтимый сударь" [16, c. 269]. Nie bardzo nadal siç Sienkiewicz przy wyjasnieniu slowa Mus. Jednak w slowniku etymologicznym A. Brücknera odnajdujemy wielce ostrozne objasnienie slowa Mus - od niemieckiego Muss, müssen w znaczeniu: „music, dzis musiec, ale przy- lub wymusic juz w 14. wieku ogólna pozyczka" [14, s. 348349]. Poprzez podobne dociekania docho-dzimy do setna sprawy: naszym zdaniem, to od czasownika musiec byl stworzony rzeczownik danej formy Mus. No tak, we wspólczesnym jçzyku polskim istnieje slowo mus - przymus - „необходимость, нужда, принуждение" [17, с. 233]. Najprawdopo-dobniej ta zwrotka w jçzyku polskim naszego czasu brzmiala by nastçpuj^co: „Jesli nawet diamentowy gozdz masz w rçku I musisz wbic go w najtrwalszy sçk, to i wtedy nie zwolnisz swoje serce od ciçzkiej trwogi, Ani z sidel okrutnej smierci nie zwolnisz nog".
Nieco inny sens zwrotce oddaje rosyjski przeklad, ale mamy tutaj juz do czynienia z literackim i poetyckim polotem mysli: „Хотя алмазный гвоздь в руках жестоких рока
Способен, твердый сук пробив, войти глубоко, - Ты сердца все равно не рвешь из тревог. Не разорвешь тенет, что смерть сплела у ног!" [13, с. 79].
W rosyjskim przeЫadzie р^ odpo-шеёшд 1гаш&гтаф autorskiego 1ек81:и
wszystkie trudnosci pozostaj^ ominóte - dla tlumacza najwaznieszym zadaniem jest oddanie pi^kna poezji stworzonej w wieku XVI przez Jana Kochanowskiego.
* * *
1. Болдина-Самойлова М.А., Пронина О.А., Тараканова И.В. Программы учебных дисциплин по курсам «Современный русский язык» и «Современный английский язык» при сопоставительно-контрастивном изучении. М. : МПГУ, 2018. 124 с.
2. Шетэля В. О возможном пособии по польскому языку для студентов-полонистов продвинутого этапа обучения // Иноязычное образование в современном мире : сборник науч.-метод. статей. Ч. 2. М. : МПГУ, 2014. С. 208-210.
3. Klemensiewicz Z. Historia j^zyka polskiego. Warszawa : Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. 794 s.
4. Ананьева Н.Е. История и диалектология польского языка : учебник. Изд. 3-е, испр. М. : Либроком, 2009. 301 с.
5. Ананьева Н.Е. Краткий очерк истории синтаксиса польского языка : учебное пособие к курсу «История и диалектология польского языка» для студентов филол. ф-тов гос. ун-тов. М. : Книга в бизнесе, 2008. 32 с.
6. Шетэля В. Пособие по истории польского языка с комментариями и заданиями = Podr^cznik do historii j^zyka polskiego z komentarzem i zadaniami. М. : Прометей, 2019. 100 с.
7. Практический курс польского языка : базовый учебник / Я.А. Кротовская [и др.]. 2-е изд., перераб. и доп. М. : АСТ : Восток - Запад, 2005. 559 с.
8. Шетэля В. Польский язык для продвинутых = J^zyk polski dla zaawansowanych. М. : Прометей, 2019. 116 с.
9. Шетэля В. Перевод польско-русский / русско-польский : пособие для студентов = Przeklad polsko-rosyjski / rosyjsko-polski : Podr^cznik dla studentów. М. : Прометей, 2019. 120 с.
10. Шетэля В. Карманный польско-русский и русско-польский словарь = Podr^czny polsko-rosyjski i rosyjsko-polski slownik. М. : Прометей, 2016. 506 с.
11. Шетэля В. Историко-этимологический словарь русской лексики XVII-XIX веков. Т. I—II. М. : Прометей, 2018. 2 т.
12. Kochanowski J. Dziela polskie. T. I. Warszawa : Panstwowy Instytut Wydawniczy, 1953.
13. Кохановский Я. Стихотворения. Перевод с польского и латинского. М. : Художественная литература, 1980. 191 c.
14. Brückner A. Slownik etymologiczny j^zyka polskiego. Wydanie 8. Warszawa : Wiedza Powszechna, 1998. 805 s.
15. Sienkiewicz H. Pan Wolodyjowski : powiesc. Warszawa : Panstwowy Instytut Wydawniczy, 1960. 711 s.
16. Сенкевич Г. Пан Володыёвский. М. : АСТ : Астрель : Полиграфиздат, 2011. 575 с.
17. Ковалева Г.В., Стыпула Р. Новый польско-русский словарь. 2-е изд., стереотип. М. : Русский язык - Медиа, 2005. 722 с.
