CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№2/2024, 213-224
ФИЛОСОФИЯ
УДК: 65 (0843-16)
DOI: 10.52754/16948610 2024 2 21
ПОСТСОВЕТТИК СОЦИОГУМАНИТАРДЫК МЕЙКИНДИКТЕГИ ЖАРАНДЫК
КООМДУН КАЛЫПТАНУУСУ
ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В ПОСТСОВЕТСКОМ СОЦИОГУМАНИТАРНОМ ПРОСТРАНСТВЕ
THE FORMATION OF CIVIL SOCIETY IN THE POST-SOVIET SOCIO-HUMANITARIAN
SPACE
Базаркулова Тазагуль Амановна
Базаркулова Тазагуль Амановна Bazarkulova Tazagul Amanovna
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University
Эшеналиева ДYHYякан Туратбековна
Эшеналиева ДYHYЯкан Туратбековна Eshenalieva Dunuyakan Turatbekovna
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University [email protected]
ПОСТСОВЕТТИК СОЦИОГУМАНИТАРДЫК МЕЙКИНДИКТЕГИ ЖАРАНДЫК
КООМДУН КАЛЫПТАНУУСУ
Аннотация
Бул макалада постсоветтик социогуманитардык мейкиндиктеги жарандык коомдун калыптануу маселелерин изилдейт, андан тышкары анда айтылгандай, жарандык коомдун парадигмаларын конкреттуу илимий дисциплинанын предметтик талаасынын взгвчвлYГYнв жараша классификациялоо негиздуу. Ал эми философиялык мамиленин алкагында жарандык коомду изилдввнун тарыхый-философиялык, социалдык-философиялык, онтологиялык, социалдык-маданий, аксиологиялык, саясий-философиялык, герменевтикалык аспектилерин дагы айырмалоого болот. Жарандык коомду изилдввнун тарыхый-философиялык аспектиси жарандык коом идеясынын эволюциясын изилдвв зарылдыгы менен байланыштуу. Жарандык коомдун коомдук-методологиялык талдоо жалпы коомдун взгвчв коомдук кврунуш жана чакан система катары кароого болот. Ал жарандык коомдун коомдук-методологиялык талдоо, анын коомдук кврунушу катары каралат. Жарандык коомдун болмушунун негизин кандай структуралар, элементтер жана принциптер тузвт - анын онтологиялык изилдввсунун объективинде каралган квйгвйлвр. Жарандык коомду социалдык-маданий изилдввнун дискурсу баарынан "Жарандык коом" тушунугунун квп маанилуулугу анын герменевтикалык анализин талап кылат.
Ачкыч свздвр: жарандык коом, социогуманитардык мейкиндик, теория, дуйнелук адабият, аспект, герменевтика, методология, эволюция, концепция.
ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В ПОСТСОВЕТСКОМ СОЦИОГУМАНИТАРНОМ ПРОСТРАНСТВЕ
Аннотация
В данной статье исследует вопросы формирования гражданского общества на постсоветском социогуманитарном пространстве, кроме того, в ней обоснована классификация парадигм гражданского общества в зависимости от специфики предметного поля конкретной научной дисциплины. В рамках философского подхода можно выделить также историко-философский, социально-философский, онтологический, социокультурный, аксиологический, политико-философский, герменевтический аспекты изучения гражданского общества. Историко-философский аспект изучения гражданского общества связан с необходимостью изучения эволюции идеи гражданского общества. Социально-методологический анализ гражданского общества можно рассматривать как специфическое социальное явление и подсистему общества в целом. Социально-методологический анализ гражданского общества рассматривает его как социальное явление. Какие структуры, элементы и принципы лежат в основе существования гражданского общества - проблемы, рассматриваемые через призму его онтологического исследования. Дискурс социокультурного изучения гражданского общества из всех многозначность понятия "гражданское общество" требует его герменевтического анализа.
Ключевые слова: гражданское общество, социогуманитарное пространство, мировая литература, аспект, герменевтика, методология, эволюция, концепция.
THE FORMATION OF CIVIL SOCIETY IN THE POST-SOVIET SOCIO-HUMANITARIAN SPACE
Abstract
In this article, the explores the issues of the formation of civil society in the post-Soviet socio-humanitarian space, in addition, it substantiates the classification of paradigms of civil society depending on the specifics of the subject field of a particular scientific discipline. Within the framework of the philosophical approach, one can also identify historical-philosophical, socio-philosophical, ontological, socio-cultural, axiological, political-philosophical, hermeneutic aspects of the study of civil society. The historical and philosophical aspect of the study of civil society is associated with the need to study the evolution of the idea of civil society. The socio-methodological analysis of civil society can be considered as a specific social phenomenon and a subsystem of society as a whole. The socio-methodological analysis of civil society considers it as a social phenomenon. What structures, elements and principles underlie the existence of civil society are problems considered through the prism of its ontological research. The discourse of the socio-cultural study of civil society of all the ambiguity of the concept of "civil society" requires its hermeneutic analysis.
Keywords: civil society, socio-humanitarian space, world literature, aspect, hermeneutics, methodology, evolution, concept.
Киришуу
Жарандык коомду изилдeeнYн тарыхый-философиялык аспектиси жарандык коом идеясынын эволюциясын изилдее зарылдыгы менен байланыштуу. Жарандык коомдун коомдук-методологиялык талдоо жалпы коомдун езгече коомдук кeрYHYш жана чакан система катары кароого болот. Ал жарандык коомдун коомдук-методологиялык талдоо, анын коомдук кeрYHYШY катары каралат. Жарандык коомдун болмушунун негизин кандай структуралар, элементтер жана принциптер тYзeт - анын онтологиялык изилдeeсYHYн объективинде каралган кейгейлер. Жарандык коомду социалдык-маданий изилдeeнYн дискурсу баарынан "Жарандык коом" TYШYHYГYHYH кеп маанилYYЛYГY анын герменевтикалык анализин талап кылат.
БYГYнкY кYндe постсоветтик социогуманитаридык мейкиндикте "жарандык коом" терминин, балким, эц кеп колдонулган термин деп атоого болот. Орус философу Н.В. Мотрошилованын "жарандык коом жeнYндe бизде "ете жалкоолор гана" деп айтылган эмес" (Мотрошилова, 2009, 13-б.), бирок ошого карабастан биз бYГYнкY ^нде да жарандык коомдун практикасынын да, теориясынын да тацсыктыгын сезип жатабыз. Жарандык коомдун кептеген аныктамалары жана концепциялары бар болсо да, Н. В .Мотрошилованын адилеттYY пикири боюнча "теорияда азырынча ойлом тарыхынын жетиштYY бай тажрыйбасын жана маселенин дYЙнeлYк адабиятынын бYГYнкY жетишкендиктерин тийиштYY децгээлде пайдаланган, бул темада практика YЧYн системалуу, кылдат, ыкчам изилдеелер жок" (Мотрошилова, 2009, 13-б.; Айбекова, 2020; Кулдышева, 2020).
Жарандык коомдун кeйгeйлeрY биринчи кезекте коомдук илимпоздордун илимий кызыкчылыктары чeйрeсYндe экени айтпаса да тYШYHYктYY. Анын ичинде кептеген ар кандай маани-маныздар жана аспектилер бар, ал кептеген социалдык-гуманитардык дисциплиналардын изилдее объектиси болуп саналат, алардын ар бири аталган кубулушту eзYHYн предметтик талаасынын eзгeчeлYГYнe жараша карайт. Буга ылайык, бир катар россиялык изилдeeчYлeр жарандык коомду изилдeeнYн философиялык, тарыхый, саясий, социологиялык, экономикалык, укуктук ж. б. ыкмаларын бeлYп кeрсeтYшeт (Бляхман, 2007; Журавель, 2005, 237-б; Нагаева, С. К. 2010; Тажибаева, 2023).
Чындыгында, жарандык коомдун парадигмаларын конкретщуу илимий дисциплинанын предметтик талаасынын eзгeчeлYГYнe жараша классификациялоо негиздYY. Ал эми философиялык мамиленин алкагында жарандык коомду изилдeeнYн тарыхый-философиялык, социалдык-философиялык, онтологиялык, социалдык-маданий, аксиологиялык, саясий-философиялык, герменевтикалык аспектилерин дагы айырмалоого болот.
Жарандык коомдун теориясы менен практикасы масмелелери жeнYндe ой жYГYртYп, жогоруда аталган философ Н. В. Мотрошилова анын темен^дей аныктамасын берет: "жарандык коом - бул тарыхый жактан техногендик доордун башталышында жана андан ары карама-каршылыктар аркылуу eнYГYп келе жаткан цивилизациялык тYЗYмдeрдYн жана формалардын жыйындысы, алардын eзгeчeлYГY YЙ-бYлe институту менен мамлекеттин институттарынын ортосунда "жайгашып", ез тарабынан темен^ социалдык-тарыхый милдеттерди так аткарууга кeмeктeшYY болуп саналат...." (Мотрошилова, 2009, 24-б.).
Ошентип, белгилYY советтик, андан кийин орусиялык философ В. С.Библер eзYHYн "жарандык коом жана коомдук келишим жeнYндe" аттуу эмгегинде жарандык коом - бул
"заманбап енер жай цивилизациясынын кызматкерлеринин жана жен гана тургундарынын баарлашуусунун формасы, - жарандар катары - экономикалык, коомдук, саясий турмуштун езYнче ез алдынча (юридикалык) субъекттери жана катышуучулары катары" деп жазган (Библер, 1990, 336-б) жана андан ары, "менчик субъекти гана (биринчи кезекте -езYHYн жумушчу KYЧYHYH, езYHYн чыгармачылык потенциалынын жеке менчик ээси) жаран болууга реалдуу мYмкYнчYЛYкке ээ" (Библер, 341-б.).
Жарандык коомдун экономикалык табиятын А. А.Аузан жана В.Л. Тамбовцев да баса белгилеп, аны "езYнче инсанды же YЙ-бYленY (YЙ чарбасын) мамлекет (бийлик) жана бизнес (экономиканын жеке сектору) менен байланыштырган формалдуу жана формалдуу эмес уюмдардын жана эрежелердин (институттардын) жыйындысы" деп аныкташат (Аузан, 29-б.). В.В.Колесниковдун пикири боюнча "жеке менчик институту экономикалык кез карандысыз адамдарды "жаратат" жана "кебейтет", алардын ез ара аракеттенYYCY бирдей социалдык субъекттер катары "жарандык коом" иретинде мYнезделген жана "укуктук мамлекет" катары институтташтырылган мамилелердин системасын жаратат.
Маданий мамиленин жактоочулары жарандык коомду социалдык системанын маданий формасы катары карашат (В.И. Бакштановский, Ю.В. Согомонов, Г. Я. Гревцева, В.Дахин, М.С.Каган, и. Б. Левин) жана жарандык коомдун калыптанышынын этикалык маселелерин артыкчылыктуу катары белгилешет (Бакштановский, 2003, 224-б.; Гревцева, 2014, 300-б.; Дахин, 1994; Каган, 2000; Левин, 1996). Ошентип, белгилYY маданият таануучу М.С.Каган жарандык коом "социалдык мамилелер системасынын езгертYYлерYHYн бири болуп саналат, <...> езгечелYГY "жарандык" эпитети менен аныкталат", ал эми "жарандык" эпитетинин езY: белгилYY тарыхтын эц жогорку экономикалык маданияттын, саясий маданияттын жана укуктук маданияттын керYHYШY" (Каган, 2000, 58-б.). КерYHYп тургандай, М.С.Кагандын айтымында, коом жарандык болуп саналгандыгынын башкы критерийи болуп анын жашоо-турмушунун бардык чейрелерYHYн маданий енYГYY даражасы саналат.
Ж.К.Урманбетованын эмгектеринде Кыргызстандын социалдык-философиялык ой жYГYPTYYCYнде жарандык коомду калыптандыруунун социомаданий шартталышынын маселелери кетерYлет. Ал демократиянын жана жарандык коомдун кыргызстандык моделин кыргыздардын саясий ац-сезиминин, социалдык эс тутумунун, руханий маданий баалуулуктар системасынын езгечелYГYHYн контекстинде кароо керек экендигине жана кыргыз социумунун социалдык-маданий езгечелYктерY либералдык демократияны жана батыш YлгYCYндегY жарандык коомду калыптандыруу жолунда тоскоолдук болуп саналаарына ишенет (Урманбетова, 2017,102-б.).
БYГYнкY кYнде жарандык коомду изилдееде артыкчылык социологиялык жана саясий илимдерге таандык. Орус социологу З. Т. Голенкова жарандык коомду "коомдук - социалдык байланыштардын, институттар менен баалуулуктардын конкреттYY жыйындысын билдирген жалпыланган TYШYHYK, алардын негизги субъекттери темен^лер: езYHYн жарандык укуктары бар жаран жана жарандык (саясий жана мамлекеттик эмес) уюмдар: ассоциациялар, бирикмелер, коомдук кыймылдар жана жарандык институттар" (Голенкова, 1997, 26-б.). Бул учурда автордун кыйырына мамлекеттик башкаруунун башында турбаган саясий партиялар тYшет.
А.В.Мироновдун жана Р.И.Руденконун кез карашы боюнча, жарандык коом - бул '^yhyh, мамлекеттен кез карандысыз жашоо булактарына ээ болгон социалдык таптардын
жана катмарлардын болушу менен мYнeздeлгeн коомдун абалы" (Социология, 1993, 133-б.). Мындай аныктама толугу менен адекваттуу эмес деп эсептейбиз, анткени ал Батышта да, постсоветтик елкелерде да бар кептеген мамлекет тарабынан каржыланган жарандык структураларды кез жаздымда калтырат.
БелгилYY орус саясат таануучусу К. С. Гаджиев жарандык коомдун темен^дей аныктамасын берет: "жарандык коом - бул социалдык, социалдык-маданий жана руханий чeйрeлeрдYн жашоосун, алардын тукумун кeбeйтYY жана муундан муунга eткeрYп берYY, ез алдынча жана мамлекеттен кезкарандысыз коомдук институттардын жана мамилелердин тутуму, жеке же жамааттык болобу, жеке кызыкчылыктарды, муктаждыктарды ишке ашыруу YЧYн шарттарды камсыз кылууга арналган" (Гаджиев, 1991, 30-б.).
Н.Н.Стеблецова жарандык коомду "экономикалык, социалдык-саясий, диний, руханий-адеп-ахлактык, YЙ-бYлeлYк, маданий жана башка коомдук мамилелердин жетишээрлик ырааттуу системасы" деп белгилеп, (Стеблецова, 2011,94-б.) анын аныктамасын тарытат. Саясат таануучулар И.А. Гобозов менен Л.А. Халаеванын пикири боюнча, "жарандык коом -бул ар кандай саясий партиялар, уюмдар, кыймылдар, комитеттер, ассоциациялар, коомдор, чогулуштар ж. б.тYPYндeгY расмий эмес тYЗYмдeр юридикалык мыйзамдардын жана ченемдердин чегинде аракеттенген, расмий бийлик органдарына кeрYHYктYY таасир тийгизген коом" (Гобозов, 2001, 59-б.). Биздин оюбузча, жарандык коомго карата мындай таза саясий мамиле чектелYY жана анын мацызын толук ачып бере албайт.
И.В.Мерсиянова жарандык коомдун аныктамаларын аларды колдонуунун басымдуу мааниси боюнча системалаштырууга мYмкYн деп эсептейт. Ушундан улам, анын пикири боюнча, "баалуулук, мейкиндик, предметтик, функционалдык, структуралык, тармактык, цивилизациялык, ченемдик, процесстик аныктамаларды" бeлYп кeрсeтYYгe болот (Мерсиянова, 2011, 3-б.). Мейкиндиктик аныктамалар коомго карата идеялык, мейкиндикти талаптарга ке^л бурат жана аны социалдык-экономикалык, саясий жана укуктук мYнeзYн мYнeздeeчY белгилYY бир сапаттык белгилери бар коом" деп аныктайт (Мерсиянова, 2011, 3-б.). Мейкиндиктик аныктамалар жарандык коомдун чeйрeлYк, мейкиндиктик мYнeздeмeсYн баса белгилейт. Бул аныктамалардын алкагында коом эки негизги чейрелерге бeлYнeт -мамлекеттик жана мамлекеттик эмес. Жарандык коомдун субъекттик концепцияларында негизги басым анын субъектилерине жасалат, алардын катарында инсандар, топтор, жарандардын ыктыярдуу бирикмелери ж. б.аталат (Мерсиянова, 2011, 3-б.).
Бул жарандык коомдун теориялык структуралардын мындай системалаштыруу толугу менен негиздYY эмес деп ойлойм. Жарандык коомду аныктоо YЧYн кeпчYЛYк коомдук илимпоздор кeбYнчe бир эмес, бир нече негиздерди колдонушат. Алар баалуулуктар жана мейкиндик, ошондой эле юридикалык жана структуралык eзгeчeлYктeрYн камтыйт. Алардын ичинде ар кандай YCтeмдYк маанисин так аныктоо абдан кыйын, анткени алар сунуш кылган интерпретациялар кeбYнчe комплекстYY. Муну И.В. Мерсиянова eзY да моюнга алып, тYШYHYY ыкмаларынын ар тYPДYYЛYГY жарандык коомдун субъектилери" кандайдыр бир же так негиздердин жыйындысы боюнча классификациялоого жана иреттееге ете кыйын" (Мерсиянова, 2011, 4-б.).
Жарандык коомдун идеясына орус философу жана саясат таануучусу А.Дугин ете терс мамиле кылган. Ал "жарандык коом" долбоору орус иденттYYЛYГYнe коркунуч туудурат, коркунучтуу орус фобиялык химера деп ырастайт жана "Россияда жарандык коом теориялык
жактан да болушу мYмкYн эмес, анткени жарандык коом - бул таптакыр башка логика боюнча кыймылдаган батыш европалык роман-герман цивилизациясынын енYГYYCYHYн социалдык саясий продуктусу" (Дугин, 2001). Ушул эле багытта жана В.С.Степин категориялык аппарат - "жарандык коом", "укуктук мамлекет", "инсандын укугу" - белгилYY бир маданиятка таандык жана салттуу коомго колдонулбайт деп ырастаган (Степин, 2002, 27-б.). Социолог С.Г.Кирдин "жарандык коом" терминин "академиялык жактан аныкталган мааниден", башкача айтканда, тYШYHYк-категориялык статусунан таптакыр баш тартат жана аны "Батыш коомдорунун YCтемдYк кылуучу, негизги, базалык баалуулуктары менен" байланышкан идеологема деп атайт, ошондуктан "жарандык коом" TYШYHYГYH ушул институционалдык жана идеологиялык контексттен тышкары колдонуу максатка ылайыктуу деп табылышы кYмен жана аны жарандык катышуу термини менен алмаштыруу керек (Кирдина, 2012, 68-б.).
Ошентип, К.С.Гаджиев жарандык коомдун башкы тYЗYмдYк бирдиги инсан экендигин белгилеп, жарандык коомдун тутумуна "анын потенциалын, кызыкчылыктарын, максаттарын жана умтулууларын ар тараптан ишке ашырууга кемектешYYге багытталган бардык институттарды, уюмдарды, топторду ж.б. камтыйт" (81, 14-б.). Ушул критерийден баштап, ал жарандык коомдун тутумуна YЙ-бYле, "туугандык байланыштар, коцшулук жамааттар, кесиптик уюмдар, чыгармачыл институттар, эмгек жамааттары, мYлктер, социалдык катмарлар сыяктуу структуралык элементтерди камтыйт. Мындан тышкары, жарандык институттардын орус изилдеечY, ошондой эле ар кандай кызыкдар топторду камтыйт: "жумушчулар бирикмелери, дыйкандар, ишкерлер, ар кандай кесиптердин екYлдерY, чиркее, аялдар, жаштар жана кызыкчылыктардын жалпы бириккен башка коомдук уюмдар" (81, 14-б.). Автор андан ары "жарандык коом - бул институттардын белгилYY бир комплекси гана эмес, мамилелердин тутуму. Бул сапатта ал руханий, социалдык-маданий жана саясий-маданий билим берYY абзел. Демек, ал бардык тармактарда иштеп жаткан институттарды гана эмес, аларда ендYPYлген бардык продукцияларды, материалдык жана руханий жактан да камтыйт. Ошондуктан, албетте, жарандык коом улуттук, диний каада-салттар, YPп-адаттар, мифтер, символдор, жYPYм-турум стереотиптери, моралдык этикалык ченемдер, баалуулуктарсыз мYмкYн эмес" (Гаджиев, 1991, 9-11-б.).
В. Смольков жарандык коомдун тYЗYMYне адамдардын езYнен-езY пайда болгон езYн-езY башкаруучу жамааттарын (YЙ-бYле, ар кандай коомдук уюмдар, профсоюздар, конфессиялык, этникалык ж.б. бирикмелер), мамлекеттин кызыкчылыгына кирбеген кеп TYPДYY коомдук мамилелерди, ендYPYштYк, ошондой эле адамдардын жеке турмушун, алардын каада-салттарын жана YPп-адаттарын камтыйт (Смольков, 1993, 9-10-б ). Ошол эле учурда, анын пикири боюнча, "коомдун кээ бир керYHYштер ошол эле учурда жарандык коомдун чейресYнде, ошондой эле мамлекеттин чейресYнде (мисалы, партия, чиркее, ж.б.) тиешелYY болушу MYMKYH. Этнос, жамаат, тап жана башка керYHYштер бар, алар жарандык коомдон да, мамлекеттен да езYнче турат, бирок алар тигил жана бул менен байланышта болушат" (Смольков, 1993, 10-б.).
Эгерде партиялар MYMKYH деген жобо менен жарандык чейреге дагы, мамлекеттин чейресYне дагы макул болууга болот, анда чиркее аталган социалдык институттардын ортосунда деп ырастоо, биздин кез карашыбыз боюнча, туура эмес. Светтик мамлекеттеги дин (жана жарандык коом - светтик мамлекетке мYнездYY керYHYш) андан езYнче, ал мамлекеттик башкарууга кире албайт. Талаш-тартыш, ошондой эле коомчулук жарандык коомдон белYHYп турат деген ырастоону жаратат. Биздин кез карашыбыз боюнча, жамаат, анын мYчелерYHYн
ар кандай муктаждыктарын жана кызыкчылыктарын ишке ашыруу, жарандык коомдун маанилYY институту болуп саналат. Институционалдык мамиленин артыкчылыгы-жарандык коомдун айрым институттарын дескриптивдик талдоо мYмкYнчYЛYГY. Бирок, бул анын структурасын комплекстYY изилдее YЧYн жетиштYY эмес.
Илимий адабияттарда жарандык коомдун подсистемаларынын ар кандай классификациясы бар. Мисалы, россиялык изилдeeчY В. А. Варывдин коомдук турмуштун чeйрeлeрYнe ылайык жарандык коомдун Yч подсистемасын - экономикалык, социалдык жана руханий (Варывдин, 1992) аныктайт. Коомдук турмуштун саясий чeйрeсY жана аны менен бирге саясий партиялар, жарандык коомдун курамына кирбейт жана аны башкаруу чeйрeсYнe киргизет. Албетте, бул кептеген коомдук илимпоздордун каршы пикирлерин жаратат. Чынында эле, акыркылар менен макул болуп, ар кандай коомдук-саясий кыймылдар жана оппозициялык саясий партиялар жарандык коомдун маанилYY бeлYГYн тYзeрYн жана аларды анын тYЗYMYнe кошпоо туура эмес болуп калаарын белгилейбиз.
А. К. Жарова беш подсистеманы - экономикалык, саясий, социалдык, руханий-маданий жана маалыматтык (Жарова, 2009) бeлYп керсетет. В. Н.Карташов жарандык коомду экономикалык, саясий, социалдык, руханий, укуктук подсистемаларга айырмалайт (Карташов, 2009, 37-43-б.). Жогоруда аталган эки автор жарандык коомду жалпы коом менен тецештире тургандыгын белгилей кетYY керек, бул туура эмес жана жол берилгис.
Жарандык коомдун структуралык уюшулуусун орус саясат таануучусу Р.Т. Мухаевдин чечмелeeсY кенул бурууга арзыйт. Анын кез карашы боюнча, жарандык коом-бирдиктYY социалдык организм, мамлекеттин иш чeйрeсYнeн тышкары eнYГYп келе жаткан инсандар аралык мамилелердин бардык кеп TYPДYYЛYГYH камтыган, ийкемсиз байланыштардын жана тYЗYмдeрдYн татаал жана кеп децгээлдYY системасы. Адамдар аралык мамилелердин ар TYPДYYЛYГYHYH ичинен тутум TYЗYYЧY байланыштар айырмаланып турат, алар системанын структурасын тYзeт, бул учурда жарандык коом. Мындай система TYЗYYЧY байланыштарга жана мамилелерге ал eндYPYштYк, социалдык-маданий жана саясий маданий мамилелерди алып келген. Ушундан улам, ал жарандык коомдун структурасын темен^че сунуш кылган:
- жарандык коомдогу eндYPYштYк мамилелер жеке ишканалар, Акционердик коомдор, керектее ассоциациялары жана кесиптик бирикмелер аркылуу ишке ашырылат;
- социомаданий мамилелер массалык маалымат каражаттары аркылуу ишке ашырылат маалымат, YЙ-бYлe, диний уюмдар, чыгармачыл союздар жана ар кандай маданият мекемелери;
- жарандык коомдогу саясий-маданий мамилелер ар кандай партиялар, кыймылдар, лоббисттик топтор аркылуу ишке ашат (Мухаев, 2009, 223-224-б.).
Ошентип, жарандык коомдун TYЗYMYHYH кептеген чечмелeeлeрYн реконструкциялоо менен биз жарандык коом жарым структуралык, ошондуктан анын ар кандай децгээлдеринин, чeйрeлeрYHYн жана элементтеринин татаал ез ара аракеттенYYCY орун алган деген жыйынтыкка келдик. Жарандык коомдун тYЗYMYндe бир нече подсистемалар аныкталат:
а) жарандык коомдун субъекттеринен келип чыгуу менен:
- инсандын ар тараптан езYн-езY актуалдаштырууга кемек керсетYYге чакырылган структуралык элементтер (YЙ-бYле, коцшу жамааттар, чыгармачыл институттар, спорттук уюмдар ж. б.);
-ар кандай топтордун кызыкчылыктарын жана керектеелерYн чагылдыруучу TYЗYMДYK элементтер (кесиптик бирликтер, бизнес-ассоциациялар, диний, аялдар, жаштар жана башка коомдук бирикмелер);
б)коомдук турмуш чейресYне негизденYY менен:
- социомаданий подсистема, анын институттары адамдардын баарлашууда, езYн-езY ишке ашырууда, билим берYYДе, адеп-ахлактык, эстетикалык жана дене-бой енYГYYCYнде керектеелерYн канааттандыруу YЧYн кызмат кылат (YЙ-бYле, кызыкчылыктар боюнча клубдар, Чыгармачыл, илимий, билим берYYЧY, спорттук, маданий жана агартуучулук уюмдар, бирикмелер, бирликтер, ассоциациялар жана жамааттар ж. б.)
-институттары коомдук пикирди калыптандырууга жана билдирYYге, социалдык чыр-чатактарды женге салууга, макулдашууга жана тилектештикке жетишYYге, социалдык жамааттардын езYн-езY уюштурууга, жардам берууге багытталган саясий-маданий подсистема. Ага жарандардын коомдук-саясий активдYYЛYГYHYн кеп TYPДYY формалары (пикеттер, чогулуштар, демонстрациялар, митингдер), партиялар, коомдук саясий уюмдар жана кыймылдар, коомдук (жергиликтYY) ез алдынча башкаруу органдары; мамлекеттик эмес жалпыга маалымдоо каражаттары кирет, этникалык бирикмелер, екметтYк эмес уюмдар, же "YЧYнчY сектор" жана башкалар.
- экономикалык подсистема. Ага профсоюздар жана ар кандай экономикалык жамааттар жана бизнес ассоциациялар кирет.
Жогоруда айтылгандардын баары, мындайча айтканда, жарандык коомдун материалдык реалдуу керYHYШYн билдирет. Анын идеалдуу руханий ишке ашыруу жарандык баалуулуктарды, ченемдерин жана идеалдарын, жарандык сезим жана езYн-езY ацдап-билYY, жарандык маданият, аны тYЗген адамдардын бири-бири менен тыгыз байланышта системасы болуп саналат. Ошентип, биз жарандык коомдун TYЗYMY езYне, бир жагынан, жарандардын кеп TYPДYY ыктыярдуу ассоциацияларын, коомдук-саясий, диний, этникалык, маданий-агартуу, илимий жана билим берYY бирикмелерин жана фонддорду, жаштар жана кайрымдуулук уюмдарын жана спорттук коомдорду, мамлекеттик эмес ММКларды, бийликке баш ийбеген саясий партияларды, жергиликтYY ез алдынча башкаруу органдарын, бизнес-ассоциацияларды ж.б. камтыйт деп эсептейбиз, алар социалдык-саясий, экономикалык жана социалдык-маданий чейрелерде, жеке жана YЙ-бYлелYк турмушта ар TYPДYY кызыкчылыктарды жана керектеелердY билдиришет, экинчи жагынан, инсандын жарандык маданиятын калыптандыруучу жарандык баалуулуктардын, ченемдердин жана идеалдардын, жарандык ац-сезимдин жана езYн-езY ац-сезимдин жыйындысы.
Жарандык коомдун потенциалы ал аткарган функциялар аркылуу ишке ашат. Илимий адабияттарда жарандык коомдун функцияларынын ар кандай классификациясы бар. Негизинен, алардын кепчYЛYГY мазмуну боюнча жалпысынан бирдей. Алардын ичинен Е.В. Дементьевдин оригиналдуу интерпретациясын белгилегибиз келет. Ал жарандык коомдун темен^ функцияларын аныктайт:
1. Регулятивдик функция. Бул жарандык коомдун "цивилизациялык системанын ичинде eзYн-eзY женге салуу процессин" камсыз кылуу жeндeмYнeн кeрYHYп турат.
2. Гомеостатикалык функция. ЭнYккeн жарандык коом мамлекеттин бирдей оппоненти болуп, "социалдык системаны гомеостаздын динамикалык тец салмактуулук абалында" кармап турат.
3. БириктирYYЧY функциясы. Жарандык коом мамлекеттен кез карандысыз ар TYPДYY уюмдардын, жамааттардын жыйындысы катары чыгып, "аларды ажыратуу, атомдоштуруу, ез ара TYШYHYШYY процесстерине "каршы туруу менен жарандардын тилектештигин жана биримдигин камсыз кылат.
4. Маданият жаратуучу функция. "Жарандык коом чыгармачыл эркиндиктин социалдык-маданий мейкиндигин TYЗYY менен" инсандын руханий жана жалпы маданий eнYГYYCYнe жана анын чыгармачылык жeндeмдYYЛYктeрYн ачууга ар тараптуу салым кошот.
5. Укук коргоо функциясы. Коргоонун ар кандай мыйзамдуу жолдорун колдонуп, ал "айрым жарандардын жана бирикмелердин укуктарын мамлекеттик бюрократиялык аппараттын диктатынан жана административдик ээнбаштыгынан" коргойт.
6. Сублимативдик функция. Жарандык коом инсандарга жардам берет, адамдардын позитивдYY энергиясын берген "кептеген социалдык-маданий "клапандарды", ошондой эле ал аркылуу агыла турган цивилизациялуу "каналдарды" берYY менен алардын активдYYЛYГYн социалдык маанилYY максаттарга жетYYгe багыттоо.
7. Тарбиялык функция. Жарандык коом инсандардын социалдашуусуна, аларда жарандык ац-сезимдин, eзYн-eзY ац-сезимдин жана жоопкерчиликтин калыптанышына ебелге тузет (Дементьев, 2009, 91-96-б.).
Ошентип, биз жарандык коомду дескриптивдик-рецептивдик TYШYHYY, башкача айтканда, аны бир жагынан демократиялык багыттагы елкелер ишке ашырууга умтулган идеалдуу модель, долбоор катары TYШYHYY максатка ылайыктуу деп эсептейбиз. Экинчи жагынан, алардын тарыхый eнYГYYCYHYн бул этабында аларга мYнeздYY болгон реалдуу конкреттYY-тарыхый кубулуш. Биринчи, прескриптивдик мамиленин контекстинде биз анын темен^ аныктамасын сунуштайбыз: жарандык коом-бул мамлекеттен кез карандысыз жана ошол эле учурда аны менен тигил же бул жол менен ез ара аракеттенген езгече социалдык-маданий мейкиндик кeбYнчe "горизонталдуу" мYнeзгe ээ болгон жана енектештукке, тилектештикке жана коомдук мамилелерге (YЙ-бYлeлYк, диний, моралдык-адеп-ахлактык, саясий, экономикалык, этностук, маданий, укуктук ж. б.) негизделген социалдык институттардын, коомдук ез ара байланыштардын жана ез ара мамилелердин ез мYчeлeрYHYн жеке жана жамааттык муктаждыктарын ишке ашырууну камсыз кылуучу, коомдук жыргалчылыкка, коомдук тартипке жана макулдашууга жетишYYгe багытталган сергек атаандаштык болуп саналат. Мындай коом жарандык маданияттын, ац-сезимдин жана ац-сезимдин жогорку децгээлин, чыныгы инсандык эркиндикти жана ез мYчeлeрYHYн жогорку жарандык жоопкерчилигин болжолдойт.
Экинчи ыкманын контекстинде жарандык коом eзYнe азыркы учурда мамлекет тарабынан автономиялуу социалдык институттардын, жеке адамдардын жана социалдык топтордун ар TYPДYY керектeeлeрYн канааттандырууга кызмат кылган жана консенсуска жана социалдык тартипке багытталган горизонталдык ез ара байланыштардын жана мамилелердин
реалдуу иштеп жаткан системасын камтыйт. Жарандык коомдун эц маанилYY атрибуттары болуп темен^лер саналат:
- укуктук мамлекет менен тыгыз байланыш;
- жеке эркиндик жана жеке жашоонун кол тийбестиги;
- расмий эмес социалдык институттардын плюрализми жана автономиясы жана жеке менчик басымдуулук кылган учурда менчиктин ар кандай формаларынын чогуу жашоосун билдирген базар экономикасы;
- жарандык ац-сезимдин жана маданияттын жогорку децгээли.
Демек, сонунда белгилей кетсек, Батыш елкелерYнде теориялык концепция катары жарандык коомдун пайда болушу жана аны иш жYЗYнде жYзеге ашыруу, биздин оюбузча, биринчиден, постсоветтик елкелерде жарандык коомду калыптандыруу mymkyh эместигин билдирбейт, экинчиден, "сокур" тууроонун зарылдыгын билдирет. Ар бир улуттук жарандык коом тарыхый жактан ага гана мYнездYY тYPде енYГYп жатканын белгилеп ^tyy абзел. Ошондуктан, башка маданий жерге жарандык коомдун Батыш моделдерин автоматтык тYPде еткерYп берYY mymkyh эмес. Ошону менен бирге инварианттар катары жарандык коомдун маанилYY атрибуттары анын езгерYЛгYC негизин тYЗYп, анын калыптанышы YЧYн зарыл болгон пайдубал болууга тийиш.
Колдонулган адабияттар
1. Айбекова, А.А. Особенности политической и социально-экономической среды в Кыргызстане в период становления неправительственного сектора / А. А. Айбекова // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - № 1-3. - С. 10-13. - EDN: HFQFET.
2. Аузан, А.А., Тамбовцев В.Л. (2020). Экономическое значение гражданского общества. Вопрос экономики, № 5, бб. 28-49.
3. Бакштановский, В.И., Соломонов, Ю.В. (2003). Гражданское общество: новая этика. Тюмень: НИИ ПЭ.
4. Библер, В.О. (1990). О гражданском обществе и общественном договоре. Москва: через тернии.
5. Бляхман, Б. Я. (2007). Гражданское общество: споры о понятиях. Юрислингвистика -8: Русский язык и современное российское право: межвузовский сборник научных трудов / под ред. Н.Д. Голева. - Кемерово-Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2007, №8.
6. Варывдин, В. А. (1992). Гражданское общество. Социально-политический журнал, № 8, бб. 24-32.
7. Гаджиев, К. С. (1991). Концепция гражданского общества: идейные истоки и основные вехи формирования. Вопрос философии, № 7, бб. 1-35.
8. Гаджиев, К.С.(1991). Гражданское общество и правовое государство. Мировая экономика и международные отношения, № 9, бб. 5-18. https://doi.org/10.20542/0131-2227-1991-9-5-18.
9. Гобозов, И.А., Халяева, Л.А. (2001). Гражданское общество: сущностные характеристики. Философия и общество, № 2, бб. 59-79.
10. Попова, А.Д. (2016). Особенности формирования гражданского общества в России в условиях догоняющей модернизации. Исторический журнал: научные исследования, № 1, бб. 40-50. URL: https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=67651
11. Голенкова, З. Т. (1997) Гражданское общество в России. Социологические исследования, № 3, бб. 25-36.
12. Гревцева, Г. Я., Циулина М.В. (2014). Воспитание гражданина и патриота: теория и практика: учеб. пособие. Челябинск: Цицеро, 2014, 300 б.
13. Дахин, В.Н. (1994). Дуализм общественно-политической жизни России (к вопросу о влиянии исторической традиции) /Куда идет Россия? Альтернативы общественного развития. Москва.
14. Дементьев, В. Е. (2009). Гражданское общество, правовое государство. Вестник Московского государственного областного университета серия 'Юриспруденция' №3, 463 б.
15. Дугин, А. Проект «гражданское общество» как угроза российской самобытности [Электронный ресурс]: [по материалам интервью «Русскому журналу», нояб. 2001 г.] / А. Дугин. - Режим доступа: URL: http://esmn.ru/library/dugin/ basics_evrazizm/46.htm. -Загл. с экрана.
16. Жарова, А. К., Бачило И. Л. (ред.) (2009). Информационное право: актуальные проблемы теории и практики. Москва.
17. Журавель, В. Н. (2005). Институционализация гражданского общества в современной России как политическая проблема (дис. ... канд. полит. наук: 23.00.02). Москва.
18. Каган, М. С. (2000). Гражданское общество как культурная форма социальной системы. Социально-гуманитарные знания, № 6, 47-61 бб.
19. Карташов, В. Н. (2009). Гражданское общество как система (социально-правовой аспект). Вестник Ярославского государственного университета им. П.Г. Демидова, № 1, бб. 37-43.
20. Кирдина, С. Г. (2012). «Гражданское общество»: уход от идеологемы. Социологические исследования, № 2, бб. 63-73.
21. Кулдышева, Г. К. Проблемы повышения правосознания гражданского общества в Кыргызской Республике / Г. К. Кулдышева, К. К. Карабаева // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - № 1-3. - С. 217-222. - EDN: XRFJAH.
22. Левин, И. Б. (1996) Гражданское общество на Западе и в России, № 5, б. 107.
23. Мотрошилова, Н. В. (2009). О современном понимании гражданского общества, Вопрос философии, № 6, бб. 12-32.
24. Мерсиянова, И. В. (2011). Определение понятия «гражданское общество»: опыт систематизации, Гражд. о-во в России и за рубежом, № 4, бб. 2-6.
25. Мухаев, Р. Т. (2009). Политология: учеб. для студентов вузов. Москва: ЮНИТИ-ДАНА.
26. Нагаева, С.К. (2010). Гражданское общество в исследованиях политической регионалистики (теоретико-методологический анализ). Вестник Военного университета, № 2, бб. 22-26.
27. Смольков, В. (1993) Гражданское общество и пути его формирования. Обозреватель = Observer, № 20, бб. 24-28.
28. Социология [Текст]: практикум / сост., отв. ред. А. В. Миронов, Р. И. Руденко. - М.: Социал.-полит. журн., 1993. - 240 б.
29. Стеблецова, Н. Н. (2011). Научные основы гражданского общества. Среднерус. вестн. обществ. Наук, № 4. бб. 89-95.
30. Степин, В. С. (2002). Гражданское общество, правовое государство и право: «Круглый стол» журналов «Государство и право» и «Вопросы философии, № 1, бб. 23-27.
31. Тажибаева, А. Ааламдашуу шартында кыргызстандыктардын жарандык иденттYYЛYГY: учурдагы абалы жана багыттары / А. Тажибаева // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых. - 2023. - No. 1(2). - P. 51-56. - DOI: 10.52754/1694867X_2023_1(2)_6. - EDN: NQOILC.
32. Урманбетова, Ж. К. (2017). Specifics of democratic reforms in Kyrgyzstan. Проблемы соврем. науки и образования, № 5, https://ipi1.ru/s/23-00-00-politicheskie-nauki/1452-specific-of-democratic.html
