Научная статья на тему 'ПОРТЛАШ БИЛАН БОҒЛИҚ БЎЛГАН ҲОДИСА ЖОЙИНИ КЎЗДАН КЕЧИРИШ'

ПОРТЛАШ БИЛАН БОҒЛИҚ БЎЛГАН ҲОДИСА ЖОЙИНИ КЎЗДАН КЕЧИРИШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
106
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
КЎЗДАН КЕЧИРИШ / КЎЗДАН КЕЧИРИШ БОСқИЧИ / ХАВФСИЗЛИК / ИХТИСОСЛАШГАН МУТАХАCСИС / БАЁННОМА / ДАЛИЛИЙ АШЁ / ПОРТЛАШ ЖОЙИ / ЖИНОЯТ ЖОЙИ / ПОРТЛАШ ҲУДУДИ / ЭКСПЕРТИЗА / ПОРТЛАШ ҲОДИСАСИ / ТЕРГОВ ГУРУҲИ / ЭКСПЕРТ-КРИМИНАЛИСТ / ТЕХНИК ТАЪМИНОТ / СУД ФОТОГРАФИЯСИ

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Абулхайров Р. И.

Ушбу илмий мақолада портлашдан кейин ҳодиса жойини кўздан кечиришнинг ўзига хос хусусиятлари, терговчи эътибор қаратадиган ҳолатлар, ҳаракатларни бошқариш, далилларни олиш ва қайд этиш тартиби, кўздан кечириш давомида процессуал тартиб ва қоидаларга риоя этиш юзасидан асослантирилган фикрлар билдирилган. Шунингдек, портлашдан кейин ҳодиса жойини кўздан кечиришда амалга ошириладиган асосий ҳаракатлар, портлаш жойига мутахассисларининг иштироки, воқеа жойини кўздан кечиришнинг техник жиҳатдан таъминоти, далилларни кўздан кечиришда техник воситалардан фойдаланиш, воқеа жойидаги ҳалок бўлган шахсларнинг сақланиб қолган қолдиқларини ўрганиш тартиби, кўздан кечириш жараёни босқичлари, терговчининг умумий раҳбарлиги, хавфсизлик, кўздан кечириш жараёнида зарарланишни олдини олиш чоралари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INSPECTION OF THE SCENE OF AN EXPLOSION-RELATED INCIDENT

This scientific article examines the features of the inspection of the scene after the explosion, the circumstances that the investigator should pay attention to, the management of actions, the procedure for obtaining and recording evidence, compliance with procedural norms and rules during their conduct. As well as the main actions performed during the inspection of the scene after the explosion, the participation of specialists at the scene of the explosion, technical support for the inspection of the scene, the use of technical means in the examination of evidence, the procedure for examining the preserved remains of the deceased at the scene describes the stages of the inspection process, general instructions of the investigator, security measures, measures to prevent damage during the inspection.

Текст научной работы на тему «ПОРТЛАШ БИЛАН БОҒЛИҚ БЎЛГАН ҲОДИСА ЖОЙИНИ КЎЗДАН КЕЧИРИШ»

DOI 10.5281/zenodo.8150893

Абулхайров Р.И.

Тошкент Давлат юридик университети "Криминалистика ва суд экспертизаси "

кафедраси уцитувчиси

ПОРТЛАШ БИЛАН БОГЛЩ БУЛГАН ХОДИСА ЖОЙИНИ

КУЗДАН КЕЧИРИШ

Аннотация: Ушбу илмий мацолада портлашдан кейин уодиса жойини куздан кечиришнинг узига хос хусусиятлари, терговчи эътибор царатадиган уолатлар, уаракатларни бошцариш, далилларни олиш ва цайд этиш тартиби, куздан кечириш давомида процессуал тартиб ва цоидаларга риоя этиш юзасидан асослантирилган фикрлар билдирилган.

Шунингдек, портлашдан кейин уодиса жойини куздан кечиришда амалга ошириладиган асосий уаракатлар, портлаш жойига мутахассисларининг иштироки, воцеа жойини куздан кечиришнинг техник жиуатдан таъминоти, далилларни куздан кечиришда техник воситалардан фойдаланиш, воцеа жойидаги уалок булган шахсларнинг сацланиб цолган цолдицларини урганиш тартиби, куздан кечириш жараёни босцичлари, терговчининг умумий раубарлиги, хавфсизлик, куздан кечириш жараёнида зарарланишни олдини олиш чоралари баён этилган.

Калит сузлар: Куздан кечириш, куздан кечириш босцичи, хавфсизлик, ихтисослашган мутахассис, баённома, далилий ашё, портлаш жойи, жиноят жойи, портлаш уудуди, экспертиза, портлаш уодисаси, тергов гурууи, эксперт-криминалист, техник таъминот, суд фотографияси.

Abulkhairov R.I. lecturer

Department of Criminalistics and Forensic Science Tashkent State University of Law

INSPECTION OF THE SCENE OF AN EXPLOSION-RELATED

INCIDENT

Annotation. This scientific article examines the features of the inspection of the scene after the explosion, the circumstances that the investigator should pay attention to, the management of actions, the procedure for obtaining and recording evidence, compliance with procedural norms and rules during their conduct.

As well as the main actions performed during the inspection of the scene after the explosion, the participation of specialists at the scene of the explosion, technical support for the inspection of the scene, the use of technical means in the

examination of evidence, the procedure for examining the preserved remains of the deceased at the scene describes the stages of the inspection process, general instructions of the investigator, security measures, measures to prevent damage during the inspection.

Keywords: Inspection, inspection stage, safety, specialist, protocol, physical evidence, explosion site, crime scene, explosion site, examination, explosion incident, investigation team, forensic expert, technical support, forensic photography.

Кириш

Охирги йиллар давомида дунёда портлашлар ёки улар билан боFлик жиноятларнинг купайиб бориши кузатилмокда. Ушбу жиноятлар янада мураккаблашиб, такомиллашиб бормокда. Мамалакатимиз чегараларига якин булган бир катор давлатларда куролли можаролар давом этмокда, портловчи моддалар ва жанговар ук-дори захиралари сакланадиган омборларнинг курикланиши нихоятда кийин ахволдалиги жиноятчиларга кул келмокда ва улардан унумли фойдаланмокдалар.

Х,озирги даврда портловчи моддалар, портлатиш курилмалари билан содир этилаётган жиноятларнинг олдини олиш хукукни химоя килиш идоралари олдида турган асосий муаммолардан бири хисобланмокда. Портловчи моддалар ва портлатиш курилмалари террорчиларнинг асосий жиноят куролига айланиб колган.

Ушбу жиноятларинг олдини олиш Республикамиз худудига Fаразли максадларда портловчи моддалар, портлатиш курилмаларининг кириб келишига йул куймаслик хозирги давр талабидир.

Ушбу илмий маколада портлаш билан боFлик ходиса жойини куздан кечиришнинг узига хос хусусиятлари куриб чикилган.

Тегишли вокеа жойини куздан кечиришда ваколатли хукукни мухофаза килиш органлари ва суд экспертизаси сохасидаги мутахассислар билан хамкорлик килиш мухимдир.

Та^лил

Куздан кечириш энг мухим тергов харакатларидан булса, портлаш билан боFлик булган ходиса жойини куздан кечириш улар орасида энг мураккаб ва маъсулият талаб киладигани хисобланади.

Портлаш жойини куздан кечириш пайтида терговчи портловчи моддаларни ёки портловчи воситаларни аниклаши мумкин. Ушбу холатларда терговчи куйидагиларга эътибор каратиши лозим.

1. Хавфсизлик. Потенциал хавфли вазиятга аралашишдан олдин терговчи вокеа жойида булганларнинг хавфсизлигини таъминлаши керак. Агар кушимча портлашлар ёки бошка хавфлар хавфи мавжуд булса, тегишли чоралар куриш керак.

2. Портлаш буйича мутахассислар. Агар портловчи моддалар ёки портловчи курилмалар аникланса, терговчи портлаш буйича мутахассислар

ёки пиротехника мутахассислари куздан кечиришга жалб килиши лозим. Улар хавфли нарсаларни бошкариш ва зарарсизлантириш учун махсус билим ва куникмаларга эга.

3. Фото ва видео хужжатлар. Куздан кечиришдан олдин терговчи аникланган портловчи моддалар ёки портловчи курилмаларнинг фотосуратлари ёки видеога олиши керак. Бу мустакил хужжатларни яратиш ва ишлов бериш ёки олиб куйишдан олдин буюмларнинг холати ва жойлашуви хакидаги маълумотларни саклаш имконини беради.

4. Ёзувлар ва тавсифлар. Терговчи топилган портловчи моддалар ёки портловчи курилмаларнинг батафсил ёзувлари ва тавсифларини тузади. Бу уларнинг ташки куринишини, хажмини, белгиларини ёки бошка аникловчи хусусиятларини кайд этади. Бу кейинги тергов ва судда далилларни такдим этишга ёрдам беради.

5. Олиб куйиш ва кадоклаш. Терговчи аникланган портловчи моддаларни ёки портловчи мосламаларни далил сифатида эътироф этишга карор килиши мумкин. Шу максадда хавфсиз йиFиш, кадоклаш ва саклаш учун махсус асбоблар ва контейнерлардан фойдаланилади. Бу далилларнинг яхлитлиги ва хавфсизлигини таъминлаш учун мухимдир.

6. Экспертиза тайинлаш. Портловчи восита ва моддалар олинганидан кейин экспертиза утказиш мухим ахамиятга эга.

Вокеа жойига етиб келгандан сунг вазиятдан хабардор булиш вокеа содир булган жойда барчанинг хавфсизлиги учун жуда мухимдир. Портлаш ходисаси юз берган жойларда портловчи воситанинг тури ва микдори, содир булган мухит ёки худуддан (очик ва ёпик майдон, сувости ва бошка) келиб чикиб хилма-хил хатарларга тулиб-тошган булади. Дастлабки чораларни курувчи инсонлар вазиятни тулаконли англаб етишлари, узлари ва узгаларнинг хавфсизликларини таъминлашлари, шунингдек, доимий равишда портлаш содир булган жойдаги узгаришларни бахолаб боришлари лозим [1].

Портлаш жойини куздан кечириш мухим тергов харакати булиб, уни бевосита терговчи ёки ихтисослашган мутахассислар иштирокида амалга ошириши мумкин.

Ушбу холатда терговчи томонидан портлаш жойини куздан кечиришнинг умумий холатларига куйидагилар киради.

1. Тайёрлаш ва режалаштириш. Терговчи портлаш хакидаги мавжуд маълумотларни, шу жумладан дастлабки хисоботларни, гувохларнинг курсатмаларини ва бошка далилларни урганади. Шунингдек, у терговга энг самарали ёндашувни аниклаш учун хамкасблари ёки мутахассислари билан текшириш стратегиясини мухокама килиши мумкин.

2. Портлаш жойига келиш. Терговчи ва тергов харакатининг бошка иштирокчилари, масалан, ички ишлар органлари ходимлари, мутахассислар ёки криминалистлар портлаш жойига келишади. Улар хавфларни

минималлаштириш ва далилларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун хавфсизлик тартиб-коидалари ва курсатмаларига риоя килишлари керак.

Хавфсизлик коидаларини билмаслик ёки уларни назарга илмаслик тергов гурухи аъзолари хаётига жиддий хавф туFдириши билан бирга, ахоли уртасида хам курбонларни келтириб чикариши мумкин [2].

3. Куздан кечириш ва кайд этиш. Терговчи портлаш излари, нарсалар, парчалар ва бошка далилларга эътибор бериб, портловчи жойни диккат билан куздан кечиради. У барча мухим тафсилотларни ёзиб олади ёки портлаш жойини куздан кечириш баённомасини тулдиради.

4. Фото ва видео ёзувлар. Терговчи портлаш жойининг холатини ва топилган изларни хужжатлаштириш учун фотосуратлар ва видео ёзувларни олиши мумкин. Бу далилларни саклашга ва кейинги тахлил ва судда такдим этиш учун мустакил визуал материал яратишга ёрдам беради.

5. Далиллар туплаш. Портлаш жойини текшириш пайтида терговчи парчалар, портловчи моддаларнинг колдиклари, жиноят билан боFлик булиши мумкин булган нарсалар каби далилларни туплаши мумкин. У далилларни туплаш ва саклаш учун махсус воситалар ва контейнерлардан фойдаланади.

6. Эксертиза. Портлаш жойини куздан кечирилганидан сунг, терговчи топилган далилларни куздан кечириш ва тахлил килиш экспертга топшириши мумкин.

Портлашдан кейин куздан кечиришда бирламчи объект сифатида, албатта, вокеа содир булган жой текширув марказида булади. Жойни куздан кечириш хакида фикр юритишдан олдин бир канча тушунчаларнинг фаркини билиб олиш лозим. Жумладан, "портлаш содир булган жиноят жойи", "портлаш жойи", "жиноят жойини куздан кечириш", "жиноят жойини тадкик килиш" атамалари мантикан бир хил маънони бериши мумкин, аммо улар уйлаганимиздан хам кура турли даражада фаркларга эга.

Портлаш содир булган жиноят жойи — портловчи курилмалар портлаган ёки шундай воситалар кайта тикланган ёхуд кисмларга ажратилган моддий худуд;

Портлаш худуди — келиб чикиши ёки холатлари аниклаштирилмаган портлаш юз берган моддий худуд. Бундай худудларга табиий газ, хаво -ёнилFи ва каттик фазали портлаш эхтимолини уз ичига олувчи худудлар киради. Тергов утказишни талаб киладиган холатлар портлашнинг айнан бахтсиз ходиса ёки жиноят харакат эканлигини аниклаштиришга ёрдам берадиган маълумотлар бирлаштиради.

Жиноят жойини куздан кечириш — бу вокеа жойида амалга ошириладиган умумий текширув булиб, масалани ечишга ёрдам берадиган, жиноят содир этишда айбдор булган шахсларни кулга олишга кумаклашувчи, жиноят жойида колдирилган далилларни топиш ва аниклаш жараёнларидир. Бу харакатларга, шунингдек, жиноят жойида амалга

ошириладиган бошка харакатлар: жиноят жойини урганиш, курбонлар ва вокеа шохидлари билан сухбатлар утказиш хам киради.

Жиноят жойини тадкик килиш — жиноятни кайта тиклашга, жиноят жойи билан алокаси булган субъект ёки субъектларни аниклашга, бундан ташкари, уларнинг кулга олиниши ва якунда айбдор сифатида курилишига олиб келувчи эхтимолий сабабларни урганишга каратилган моддий далилларни йиFиш жараёнидир.

Эндиликда эътиборни 3-боскич булмиш далилларни йотиш жараёнларига каратамиз. NFPA 921 га мувофик, моддий далиллар — маълум бир фактни исботлаш ёки рад этишга мойил булган хар кандай жисмоний ёки моддий нарса [3].

Юкоридаги атамаларнинг изохларига карайдиган булсак, портлашдан кейин куздан кечириш бошка турдаги, масалан, уFирлик, безорилик шу каби жиноятлар юз бергандан куздан кечиришдан бирмунча фарк килади, албатта. Бу буйича куплаб олимлар турли-туман фаркланишларни мисол килиб курсатадилар. Масалан, А.Х.Валеев бу буйича куйидагиларни таъкидлайди:

1. Фавкулодда авария куткарув ишларини амалга ошириш;

2. Бино конструкциясидаги вайронагарчилик туфайли кайта портлаш содир булиш эхтимоли;

3. Жабрланувчилардаги портлаш кучи, OFир холат, рухий ёки OFрик билан боFлик тушкунлик холати туфайли улардан тезкор курсатма олиш кийинлиги;

4. Куздан кечириш жуда куп вакт талаб килиши. Зарарланиш катта худудни эгаллаши, муайян предметларнинг булиши, портлатиш воситаларининг колдиклари юзлаб хатто минглаб метрларга сочиб кетган булиши хам мумкин;

5. Нокулай об-хаво шароитида вокеа жойини куздан кечиришга туFри келиб колиши. Биноларнинг ички кисмларида электр узилиши содир булган булиши [4].

Портлашлар юз берган жойлар, шубхасиз, жиноий харакат содир этилган худудлар саналади. Умуман олганда, портлашдан кейинги куздан кечириш ва унинг ташкил килинишига тухталишдан олдин вокеа содир этилган худуд сифатида айнан кандай жойлар назарда тутилиши хакида хорижий олимлар томонидан илгари сурилган фикр-мулохазаларга эътибор каратсак. Зеро, жиноятни очиш учун зарур булган далиллар маркази вазифасини утовчи "жиноят жойи" тугрисида зарур маълумотга эга булишда унга нисбатан анъанавий фикрлардан бирмунча фойдали ва замонавийрок булган карашларга мурожаат килиш айни муддао булади, албатта.

Жиноят жойини тергов килиш дунё буйлаб турли хил юрисдикцияларда турлича амалга оширилади ва куйидаги вокеа ва комбинацияларни тергов килишни уз ичига олади:

— бахтсиз ходисалар содир булган жойлар;

— уз жонига касд килинган жойлар;

— касддан одам улдирилган жойлар;

— кутилмаганлар улимлар (хеч кандай шубхаларсиз);

— бостириб кириш харакатлари, масалан, уй, фабрика, дукон, савдо марказлари ва хоказо;

— пул сакланадиган жойларга, масалан, сейфлар ва автоматик пул машиналари;

— турли хил мураккабликдаги портлашдан кейинги вокеа жойиларини куздан кечириш;

— ёетин содир булган жойларни тергов килиш ва бошкалар.

Эндиликда чет эл адабиётларида "жиноят содир булган жой" икки

хил турга булинади: асосий жиноят жойи ва иккинчи даражали жиноят жойи. Асосий жиноят жойи — бирор худуд, жой ёки вокеа содир ер ёхуд асосан катта кисм ва юкори микдордаги моддий далиллар топиладиган юза. Иккинчи даражали жиноят жойи дейилганда, вокеага алокадор булган моддий далиллар топилган худудлар, жойлардир. Одатда, эхтимолий далиллар айнан асосий вокеа жойидан олиб кетилган булади [5].

Бахтиз ходисалар содир булган жойда ишлашда хавфсизлик хар доим биринчи уринда туриши керак. Мумкин булган хавфлардан хавфсиз масофада эканлигига ишонч хосил килиш ва ут учирувчилар, полиция ходимлари ёки куткарувчилар каби мутахассисларнинг курсатмаларига амал килиш лозим.

Бахтсиз ходиса жойини урганишга куйидаги тавсияларга риоя этиш лозим.

1. Хавфсизлик. Шикастланган ёки бекарор тузилмалар, вайрон булган симлар ёки газ чикиши мумкин булган хавфлардан хавфсиз масофада эканлигини текшириш керак. Агар хавфли моддалар мавжудлигига шубха булса, эвакуация курсатмаларига риоя килиш ва тегишли хизматларга мурожаат килиш лозим.

2. Кириш. Вокеа жойига киришга рухсат борлигига ишонч хосил килиш, агар бу фаол тергов булса, унда ички ишлар ёки бошка масъул хизматлар билан келишиш керак булади.

3. Расмлар ва видеолар. Вокеа жойини фотосуратлар ва видеолар билан суратга олиш, бу кейинги тергов харакатларида фойдали булиши мумкин. Бузилган нарсаларни, портлаш нуктасини ва бошка сезиларли тафсилотларни батафсил суратга олишга харакат килиш керак.

4. Изохлар. Агар мавжуд булса, гувохларнинг исмларини, алока маълумотларини, курган ёки эшитганларни ёзиб олиш лозим, бу тергов учун фойдали маълумот булиши мумкин.

5. Портлаш жойи. Портлаш нуктасини аниклаш ва портлаш изларига, яъни парчалар, шикастланган тузилмалар жойлари ва бошкалар эътибор бериш керак.

6. Зарар. Курган барча зарарларни ёзиб олиш ва тавсифлаш керак, бунга вайрон килинган бинолар, шикастланган транспорт воситаларини хам киритиш мумкин.

Портловчи моддалар ёки портловчи курилмалар ишлатилганлиги хакидаги мухим далиллар, факат асосий бирламчи тергов харакатлари булган, вокеа жойини диккат билан ва батафсил куздан кечириш натижасида олиниши зарур. Бу хакда портлаш фактлари буйича кУзFатилган жиноят ишларининг куздан кечириш амалиёти хам гувохлик беради. Портловчи моддалар ва портловчи курилмалар ишлатилиши билан боFлик булган ишлар буйича вокеа жойини куздан кечиришнинг асосий вазифаларидан бири, далилий ашёлар (портлаш махсулотлари, портловчи моддаларнинг детонацияланмаган колдиклари, портловчи курилма идишларининг парчалари, детонаторлар, олов утказгич симлар ва хоказоларнинг парчаларини) аниклаш, куздан кечириш, кайд этиш ва олишдан иборат. Портловчи моддаламинг узига хос хусусиятларини, шунингдек, криминалистика, портловчи моддалар назарияси, жанговар ук-дорилар, физика, кимё сохаларидаги махсус билимлар кулланилиши зарурлигини хисобга олиб, вокеа жойларини куздан кечиришда, портлаш ва ёетин излари мавжуд далилий ашёларни аниклаш, кайд этиш ва топиб олишда мазкур соха мутахассисларини таклиф этиш максадга мувофик булади.

Бу каби вокеа жойларини куздан кечиришда, мутахассис сифатида, одатда эксперт-криминалистика хизмати ёки илмий экспертиза портлаш техникаси марказий лабораторияси ходимлари иштирок этадилар.

Портлаш ходисаси хакида хабар олинган захоти эксперт криминалист ёки илмий экспертиза портлаш техникаси марказий лабораторияси ходими ходиса жойига чикишга хозирлик куради.

Унда барча куздан кечиришда фойдаланиладиган криминалистик техник асбоб ва анжомлар тайёр булиши керак. Криминалистик техник асбоб-анжомлар, яъни криминалистик чемодан тулик жихозлари билан, метал кидиргич, махсус шуруплар, ёндириш воситалари (фонарлар), махсус хавфсизликни таъминловчи кийимлар ва бошка ёрдамчи воситалардан иборат.

Одатда портлаш жойига турли хизматлар ва ташкилотларнинг бир нечта мутахассислари боришади. Мана улардан баъзилари:

1. Ут учирувчилар. ЁнFин бригадалари портлаш жойига биринчилардан булиб етиб келишди. Улар, агар мавжуд булса, оловни учириш билан шуFулланадилар ва вокеа жойида хавфсизликни таъминлайдилар.

2. Ички ишлар органи ходимлари. Ушбу орган ходимлари вокеа жойида хавфсизликни кузатадилар ва таъминлайдилар. Шунингдек, улар дастлабки тергов утказишлари ва далилларни туплашлари мумкин.

3. Куткарувчилар. Фавкулодда вазиятлар вазирлиги каби куткарув хизматлари курбонларга ёрдам бериш ва одамларни блокировка килиш ёки йукотиш учун куткариш учун портлаш жойига бориши мумкин.

4. Тиббий хизматлар. Тез ёрдам машиналари ва тиббий гурухлар портлаш жойига бориб, жабрланганларга биринчи ёрдам курсатишлари ва кейинги даволаниш учун тиббий муассасаларга етказишлари мумкин.

5. Портлаш буйича мутахассислар. Баъзи холларда портлаш содир булган жойга портлаш буйича мутахассислар чакирилади. Улар портлаш сабаблари ва табиатини аниклайдилар, далилларни туплайдилар ва вокеа холатларини аниклаш учун экспертиза_утказадилар.

6. Суд экспертлари. Кдсддан килинган харакат ёки жиноятда гумон килинган такдирда, вокеа жойига суд экспертлари чакирилиши мумкин. Улар далилларни туплайди ва тахлил килади, бармок изларини олади, вокеа жойини фото ва видео ёзиб олади, вокеани текшириш учун зарур булган бошка тадкикотлар утказади.

Х,ар бир муайян вазиятда табиатига караб турли мутахассислар ва хизматлар ходиса жойида булиши мумкин.

Европа Иттифокида вокеа жойидаги халок булган шахсларнинг сакланиб колган колдикларини урганиш учун хам алохида процедура амалга оширилади. Бу процедура нихоятда фойдали булиб барча томонларни камраб олади.

1. Тананинг жойлашувини аникланиши (колдикларнинг ораси, химояланган худудлар) ва кайд килиниши лозим;

2. Жасаднинг холати кайд килиниши;

3. Тананинг турган позицияси буйича кул ва тиш изларининг олиниши ва суратга туширилиши;

4. К,олдикларни саклаш чораларини курилиши;

5. Тананинг жойлашуви ва куздан кечириш стратегиясини хисобга олиб бино ёки очик майдонда биологик излар, кийимдан намуналар олиш ва танани мухофаза килиш;

6. Тиклаш, жойлаш ва хужжатлаштириш давомида шахсий ашёларни суратга туширилиши;

7. Агар тананинг холати юзтубан буладиган булса, шу холатда тасвирга олиниши лозим. Жасаднинг ости эхтиёткорлик билан текширилиши, казиш ишларини олиб борилиши ва текширувдан утказилиши керак;

8. Суд антропологлари ёки суд патологлари билан маслахатлашган холда сочилиб кетган тана колдикларини й^иш ва максимал даражада тана тузилишини тиклаш ишлари олиб борилиши лозим. Барча топилган тана колдиклари жойи кайд килинади;

9. Суяк иссиклик таъсирида таъсирланган ёки мурта булиб колган вазиятларда баркарорлаштирувчи кимёвий моддалар ёки ураш материаллари (масалан, ёпиштирувчи плёнка), агар улардан фойдаланиш

кейинги парчаланиш ёки бузилишнинг олдини олса, фойдаланилиши максадга мувофикдир. Кимёвий моддаларни эса жуда эхтиёткорлик билан ишлатиш зарур, хар кандай кимёвий моддалар ёки ураш материалларининг назорат намуналари хам такдим этилиши керак.

10. Тана булаклари бошка колдикларга ёпишган булиши мумкин, бундай холларда уларни жиноят жойидан олишдан олдин синчковлик билан текшириш лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Жиноят жойида тана колдикларини кушимча зарарланиш оркали хавф остида буладиган ва колдикларни тиклашни тез амалга ошириш имкони булмаганда, ёетин буйича терговчи тегишли мутахассислар билан алока урнатиб колдикларни мухофаза килиш чораларини куриши керак.

12. Инсон тана колдиклари тиклангандан сунг иложи борича тезрок совук саклагичда саклаш чораларини куриш лозим [6].

Портловчи курилмалар ишлатилиши билан боFлик жиноят содир этилган холларда вокеа жойларини куздан кечириш, ушбу тергов харакати учун ишлаб чикилган барча махсус тактик ва техник усулларга риоя килган холда утказилади. Жумладан, бу тергов харакати дархол, лекин шошилмасдан, замонавий техник воситалардан фойдаланиб утказилиши керак ва хоказо. Шу билан бирга, бу каби холларда куздан кечириш, объектларининг характери, уларни аниклашнинг хусусиятлари, кайд этиш усуллари ва бошка факторлардан келиб чикувчи узига хос хусусиятларга эга булади.

Портлаш содир булган холларда катта халокатли кучга эга булган холларда, ерни шартли равишда секторларга булиш ва уларни изчил текшириш максадга мувофикдир [7].

Портлаш билан боFлик жиноят жойини куздан кечириш кушимча маълумот ва далилларни олиш учун техник воситалардан фойдаланишни уз ичига олиши мумкин. Ушбу воситалардан баъзилари куйидагиларни уз ичига олиши мумкин:

1. Оптик асбоблар. Катталаштирувчи кузойнаклар, микроскоплар ва телескоплар жиноят жойида портлаш излари, шикастланишлар ва намуналарни батафсилрок текшириш учун ишлатилиши мумкин. Улар микроскопик изларни, портловчи моддалар колдикларини ёки бошка материалларни аниклашга ёрдам беради.

2. Фото ва видео ускуналар. Фотосуратлар ва видео ёзувлар жиноят жойини хужжатлаштиришнинг мухим воситасидир. Ихтисослашган камералар ва линзалар ёрдамида шикастланиш тафсилотларини, объектларнинг жойлашишини ва портлаш изларини ёзиб олишингиз мумкин.

3. Портатив детекторлар. Жиноят жойида портловчи моддалар изларини аниклашга имкон берувчи портатив детекторлар мавжуд. Улар кимёвий тахлил асосида ишлайди ва портлашда ишлатиладиган моддаларнинг колдикларини аниклашга ёрдам беради.

4. Термал тасвирлар. Портлаш билан боFлик термал изларни аниклаш ва урганиш учун термал тасвир камералари ёки термал сканерлардан фойдаланиш мумкин. Улар атроф-мухитдаги харорат узгаришини куришга имкон беради, бу яширин олов ёки иссиклик манбалари мавжудлигини курсатиши мумкин.

5. Изларни йиFиш ва саклаш учун асбоблар. Портлаш изларини йотиш ва кадоклаш учун жиноят жойида турли хил асбоблар ва контейнерлардан фойдаланиш мумкин. Бу материалларни кадоклаш учун идишлар, далилларни хавфсиз йотиш учун бошка воситалар булиши мумкин.

Шуни таъкидлаш керакки, муайян асбоблардан фойдаланиш ва танлаш муайян вазиятга ва тергов талабларига боFлик. Бу мутахассислар, яъни криминалист ёки портлаш буйича мутахассисга тегишли масаладир.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, портлашдан кейинги вокеа жойини куздан кечиришда хам хорижий мамлакатларда жуда куплаб техника воситаларидан фойдаланиб келишмокда.

Улардан бири "Модель ЭЛ 100" русумли портловчи воситани аниклаш мосламаси хисобланади. Оддий, ишончли, ута юкори сезиш кувватига эга курилманинг афзалликларидан бири унинг нихоятда кичкина эканлиги ва хатто чунтакда хам олиб юришда кулайлиги саналади. Техник имкониятларига тухталадиган булсак, портловчиларнинг 50 фоизидан зиёд булган турларини аниклай олади. Ушбу восита узини-узи тулдиради ва факатгина кичкина иситиш тизими ёки батарейкани зарядладиган иситкични талаб килади. Бу модель савдо, харбий, кулбола портловчиларни аниклашда бутун дунё буйича тан олинган. Х,озирги кунда харбий, полиция, хавфсизлик хизматлари томонидан кулланилиб келинади. Ушбу моделнинг, шунингдек, "ЭЛ 200" ва "ЭЛ 300" турлари хам ишлаб чикарилади [8].

Вокеа содир булган жойда ёки унинг атрофида портлаш изларини, портловчи курилмаламинг айрим кисмлари ва колдиклари билан биргаликда,

ишлатилмаган портловчи курилмалар, портловчи моддалар, портлатиш воситаларини хам топиб олиш мумкин.

Вокеа жойидаги шароитларни урганиш жараёнида куйидагилар вужудга

келади: портлаш факти, унинг техник сабаблари, портлашнинг марказий нуктаси, портлатилган курилманинг яхлит ёки айрим кисмларининг тузилиши, унинг ишлаш принципини аниклаш, портлатилган портловчи модданинг OFирлигини бахолаш, портловчи модданинг портлаш вактида шикастловчи хоссаларини аниклаш, портлашнинг шикастловчи таъсири радиусини аниклаш, портловчи курилма тайёрлаган шахснинг жанговар портловчи ук дорилар техникаси сохасидаги билими, кимё ва портловчи моддалар технологияси буйича билими, портлатиш ишлари сохасида билимлари бор ёки йуклиги хакида тахмин ва тусмоллар.

Шулар урганиб чикилгандан кейин, шу текширилаётган жойдан далилий ашёларни кидириш, уларни куздан кечириш, кайд этиш ва олиш ишлари амалга оширилади.

Портлаш содир булган жойни куздан кечиришда жиноят процессуал конун нормаларида курсатилган тартиб коидаларга риоя килиш керак. Чунки портлатиш йули билан содир килинган жиноятларнинг ходиса жойи куздан кечирилганда, узига хос хусусиятлар мавжуддир. Энг аввало, куздан кечириш худудининг чегарасини аниклаб олиш ва вокеа жойини куриклашни ташкил этиш лозим. Портлатилган объектлар, у ердаги мурдалар,

яраланганлар, вокеа содир булган жойнинг бошка элементлари кисмларини аниклаш, уларнинг узаро ва портлашнинг марказий нуктасига нисбатан жойлашишини белгилаш керак булади. Портлашнинг марказий нуктаси сифатида портлаш натижасида вужудга келган конуссимон чукурлик ёки бузилишлар энг куп булган худуд олинади. Дастлабки олинган натижалар асосида вокеа содир булган жойнинг лойихаси тайёрланади, куздан кечиришнинг тартиби ва кетма-кетлиги аникланади. Бу боскичда у ёки бу мутахассисларни жалб этиш ва ходиса хакида хабар берилганда, олдиндан маълум булган булса хам, кандай техник воситалардан фойдаланиш каби саволлар хал этилади.

Портлашдан кейинги вокеа жойини техник жихатдан таъминотини куйидаги бешта йуналишга булиш мумкин, уларнинг хар бирида алохида харакатлар ва воситалар кулланилади:

— умумий восита ва буюмлар;

— дастлабки чора-тадбирлар;

— вокеа жойини куздан кечириш;

— вокеа жойини хужжатлаштириш;

— вокеа жойида далилларни йотиш жараёни;

— куздан кечиришни якунлаш ва уларни хужжатлаштириш [9].

Умумий восита ва буюмларни, асосан, хавфсизлик, вокеа жойини

куздан кечиришда ишлатиладиган доимий воситалар (компас, ёритиш воситалари), вокеа жойини кайд этишда ишлатиладиган воситалар (камера, овоз ёзиш курилмалари), далилларни йотишда кул келадиган воситаларни уз ичига олади.

Портлаш жойини куздан кечириш пайтида жиноят-процессуал процедура жиноятларни тергов килишни тартибга солувчи муайян коидалар ва уларга риоя килишни назарда тутади. Одатда портлаш жойини куздан кечиришда ишлатиладиган асосий кадамлар ва процедуралар:

1. Олдиндан огохлантириш. Портлаш ходисаси юз берганда, ички ишлар ёки бошка тегишли хизматлар вокеа туFрисида дархол хабардор килиниши керак. Бу уларга хавфсизликни таъминлаш ва вокеа жойида ишни ташкил этиш чораларини куриш имконини беради.

2. Вокеа жойида хавфсизликни таъминлаш. Бунда ходиса жойига келган хизматлар унинг хавфсизлигини таъминлаши керак. Бунга вокеа жойини ураб олиш, ноконуний киришни олдини олиш учун куриклаш, агар керак булса хавфсизлик ва эвакуация килиш киради.

3. Руйхатга олиш ва ёзиб олиш. Терговчилар ва хукукни мухофаза килиш органлари вокеа жойини куздан кечириш баённомасини тузишлари керак. Ушбу хужжатда куздан кечириш тафсилотлари, топилган излар, зарарлар, нарсалар ва тергов давомида фойдали булиши мумкин булган бошка маълумотлар кайд этилади.

4. Фото ва видео ёзувлар. Портлаш жойини куздан кечиришнинг мухим кисми фото ва видео ёзувлардир. Мутахассислар вокеа жойини, портлаш изларини ва бошка мухим тафсилотларни хужжатлаштириш учун фотосуратлар ёки видеоларни олишади. Бу далилларни саклашга ва кушимча текшириш учун мустакил визуал материал яратишга ёрдам беради.

5. Изларни йотиш ва кадоклаш. Терговчилар ва портлаш буйича мутахассислар портлаш билан боFлик булиши мумкин булган турли хил изларни туплайди ва кадоклайди. Бунга парчалар, портловчи моддаларнинг колдиклари, жиноят билан боFлик нарсалар ва далилий ахамиятга эга булиши мумкин булган бошка материаллар кириши мумкин.

Портловчи моддаларни курбонларнинг кийимларида хам топиш мумкин [10].

6. Гувохлар ва шохидларни суров килиш. Бу оркали холатни ойдинлаштириш мумкин.

Портлаш содир булган жойни куздан кечиришда фотосуратга ва видео тасвирга олиш, жойнинг дастлабки шарт-шароитларини узгартирмаганлиги учун, ушбу усулларни барча бошка усуллардан аввал бажариш керак булади. Бу харакатлар майда, аммо мухим хусусиятлар, жумладан, объектларда курум мавжудлиги, жарохатларнинг холати, уларнинг узаро жойлашуви ва хоказолар хакида фикр юритиш имконини берувчи суд фотографиясининг усул ва услубларига (портлаш жойининг мулжали панорама усулда, умумий усулда, парчали усулда ва аник бир кисмини суратга олиш усулида) амал килган холда бажариш керак. Бундай шароитда портловчи курилмага катта эътибор бериш зарур. Вокеа содир булган жойни кайд этиш жуда аник, тулик ва кургазмали булиши шу билан бирга кейинчалик объектлар аломатларининг узгариши окибатида, масалан, тадкикотлар утказилгандан сунг ёки нотуFри саклаш ва юборилганда тушунмовчиликлар юзага келмаслиги учун фикрни ча^итмайдиган даражада булиши керак.

Портлаш содир булган жойни куздан кечириш тергов харакатида бевосита терговчи томонидан умумий рахбарлик килиш, ушбу тадбирни амалга оширишнинг зарурий шарти хисобланади. Куздан кечириш жараёнида турли хил вазифалар хал этилади. Бирок бу вазифалар, иш буйича аникланадиган холатларга боFлик холда узгариб туради ва ушбу

вaзифaлaр куйидaги кyринишгa эгa. Вокеa содир болтан жойнинг aкс этиши, дaлилий aшёлaрни aниклaш, кaйд этиш вa олиш, дaлилий aшёлaрни дaстлaбки тaдкикот килиш, нaвбaтдaги тергов xaрaкaтлaри вa оперaтив -кидирув тaдбирлaрини ишлaб чикиш, шунингдек жиноят содир этилганлиги xaкидaги тaxминлaрни илгaри суриш кaбилaрдир.

Шунингдек, куйидaгилaрни яъни портлaш объектгарини, портлaш aломaтлaридaн дaрaк берувчи объектга ёндош бyлгaн xудудни, жaбрлaнувчилaрни, шунингдек улaрдaги кийимлaр, xужжaтлaр вa турли буюмлaрни бaтaфсил текшириш лозим б^гади.

Портлaш фaкти бyйичa вокеa содир болтан жойни кyздaн кечириш, XOдисaнинг xaрaктерини aниклaш, бaъзидa эсa содир болтан xодисaнинг сaбaблaри вa унта aлокaдор шaxслaрни aниклaшнинг ягонa усули Xисоблaнaди. Портлaшнинг xaрaктерли aломaтлaрини КУРИ6 чикишгa киришишдaн олдин, портлaш xодисaсини вa портловчи моддaлaрнинг физикaвий-кимёвий yзгaришлaрини, портловчи курилмaлaминг умумий тузилишини умумий тaрздa Ургaниб чикиш мaксaдгa мувофик бyлaди. Портлaш xодисaсини юзaгa келтирaдигaн воситaлaргa жудa куп мисоллaрни кyрсaтиш мумкин. Мaсaлaн, электр тaрмоклaридaги тутaшувлaр, ёнFинлaр вa aлбaттa портловчи курилмaлaр.

Хулосa сифaтидa портлaшдaн кейинги вокеa жойини кyздaн кечиришдa муxим булган томонлaридaн бири вокеa жойидaги портловчи воситaлaрнинг Уз кучини йУкотгaнлигигa aмин бyлишгa доимий эътибор кaрaтиш лозим бyлaди. Зеро, текширувлaр вaктидa ушбу курилмaлaрнинг ишгa тушиши бир вaктнинг yзидa кУшимчa курбонлaрнинг пaйдо булишига зaмин ярaтсa, иккинчи томондaн, кyздaн кечиришнинг вa "иссик излaр"ни топиш жaрaёнлaрини бирмунчa кийинлaштирaди. Бундaй aянчли вaзиятлaрнинг бyлмaслиги учун портловчи курилмaлaр, улaрнинг тaртиби, xусусиятлaри, фaлокaт кyлaми xaкидa етaрличa мaълумотгa эгa булиш лозим.

И^тибослар:

1. Organisation and operations management at the explosive incident scene, Colleen M.Donovan. 2016 by the American College of Emergency Physicians. p.12

2. Гaлaгaн В.И. Использовaние следовaтелем информaции нa первонaчaльном этaпе рaсследовaния, Aвтореф. Дис... ганд. юрид.нaук.— Kиев. 1992. - 24 с.

3. Strengthening Fire and explosion investigation in the United States: A strategic vision for moving forward, Fire and Explosion Investigation Subcommittee, April 2021. p.74

4. Вaлеев A.X. Осмотр местa взры^ при рaсследовaнии террористического arcra // Вестник Восточно-Сибирского институтa МВД России. 2017. .№3 (82)

5. Crime scene investigation and examination: Major incident scene management, J.Horswell. 2016 approved by Group International, Batu Caves, Malaysia, p.692-693

6. Best Practice Manual for the Investigation of Fires and Explosions. ENFSI-BPM-FEI-01, version 04- February 2021. p.69

7. Бакин Е.А., Адещина И.Ф. Осмотр места происшествия при преступлениях, совершённых путём взрыва, и некоторые аспекты криминалистических исследований изъятых вещественных доказательств: Методическое пособие. - М.: Генеральная прокуратура РФ, 2001.

8. https://www.fieldforensics.com/products/by-model/explosives-detection/

9. A guide for explosion and bombing scene investigation, U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, National Institute of Justice, June 2000, NCJ 181869. p.3

10. Таркинский А.И. Методика осмотра места происшествия по фактам применения

взрывных устройств: учебное пособие / под ред. Т.Б. Рамазанова. Махачкала: ИПЦ ДГУ, 2002. С.13.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.