Научная статья на тему 'ХОДИСА СОДИР БЎЛГАН ЖОЙДА БИОЛОГИК ИЗЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА УЛАРНИНГ ДАЛИЛИЙ АХАМИЯТИ'

ХОДИСА СОДИР БЎЛГАН ЖОЙДА БИОЛОГИК ИЗЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА УЛАРНИНГ ДАЛИЛИЙ АХАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

189
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ходиса содир бўлган жой / терговчи / эксперт криминалист / экспертиза лабараторияси / ашѐвий далиллар / биологик материаллар / айблиликни хал этишдаги далилий ахамият / crime scene / investigator / expert criminalist / forensic laboratory / exhibit / biological materials / arguments in prove guilty

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Абдумутал Каримович Закурлаев

Дастлабки тергов ва суриштирув жараѐнида ходиса содир бўлган жойда биологик материалларни аниқлаш, улар юзасидан тайинланадиган экспертиза турлари ва уларнинг далилий ахамияти хусусида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по прочим медицинским наукам , автор научной работы — Абдумутал Каримович Закурлаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article questions of determination of biological traces at the crime scene, designation of different kind of forensic expertise and its arguments importance are viewed.

Текст научной работы на тему «ХОДИСА СОДИР БЎЛГАН ЖОЙДА БИОЛОГИК ИЗЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА УЛАРНИНГ ДАЛИЛИЙ АХАМИЯТИ»

ХОДИСА СОДИР БУЛГАН ЖОЙДА БИОЛОГИК ИЗЛАРНИ АНЩЛАШ ВА УЛАРНИНГ ДАЛИЛИЙ АХАМИЯТИ

Абдумутал Каримович Закурлаев

Узбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети жиноий-хукукий фанлар кафедраси проф ,. ю.ф.д.

АННОТАЦИЯ

Дастлабки тергов ва суриштирув жараёнида ходиса содир булган жойда биологик материалларни аниклаш, улар юзасидан тайинланадиган экспертиза турлари ва уларнинг далилий ахамияти хусусида суз боради.

Калит сузлар: ходиса содир булган жой, терговчи, эксперт криминалист, экспертиза лабараторияси, ашёвий далиллар, биологик материаллар, айблиликни хал этишдаги далилий ахамият.

ABSTRACT

In this article questions of determination of biological traces at the crime scene, designation of different kind of forensic expertise and its arguments importance are viewed.

Keywords: crime scene, investigator, expert criminalist, forensic laboratory, exhibit, biological materials, arguments in prove guilty.

КИРИШ

Узбекистон Республикасида амалга оширилаётган ва жамиятнинг барча сохаларини туликк камраб олган ислохотларининг асосий максади фукароларнинг хукук ва эркинликларини химоя килиш, жамиятда тинчлик ва баркарорлигини таъминлаш, миллатлар ва фукаролар уртасида узаро тотувликни саклашга каратилган.

Ислохотлар хакида суз кетар экан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январдаги ПФ-60-сонли фармонида " 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт Стратегияси" инсон кадрини юксалтириш ва эркин фукаролик жамиятини янада ривожлантириш оркали халкпарвар давлат барпо этиш. Дастури эълон килиниб унда, мамлакатимизда адолат ва конун устуворлиги тамойилларини тараккиётнинг энг асосий ва зарур шартига айлантиришга алохида эътибор каратилган ва суд-хукук

May, 2022

1155

сохасини ислох этишнинг зарурияти ва унинг бош максади сифатида инсон хукуклари гавдаланганлиги ва унинг химоя килинишини максадларга эришишнинг асосий омилларидан бири жамиятда конунийликни таъминланиши курсатилган.

Шу талаблардан келиб чикиб хукукни мухофаза килувчи органлар ва судлар олдида турган вазифаларни хал килишда фан, техника, маданият ва хунар сохасидаги махсус билимларни талаб киладиган масалаларни хал килишда суд экспертизаси мухим ролига эътибор каратилган. Улар уз фаолиятларида хар хил турдаги жиноятларни тезкорлик билан фош этиш, холисона тергов килиш ва судда куриш хамда низоларни хал килиш жараёнида суд экспертизаси имкониятларидан кенг фойдаланишлари лозим. Чунки суд экспертизаси махсус билимларга асосланган иш буйича хакикий холатни аниклашга каратилган асосий процессуал восита, тилсиз-инкор этиб булмайдиган далилдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бу мамлакатимизда жиноятларнинг сифат ва микдор жихатидан оз булса хам усиши кузатилаётган, уларнинг янги турлари пайдо булаётган хозирги даврда айникса мухимдир. Жиноятларни самарали очиш ва тергов килиш хукукни мухофаза килиш органларининг уларни содир этган шахсларни аниклаш ва фош килишга, яъни кидирувга оид ва далилий ахборот олишга каратилган кизгин фаолиятини такозо этади. Далиллар ва кидирувга оид ахборотни олиш воситаларидан бири тергов харакатларини, айникса кечиктириб булмайдиган тергов харакати - ходиса содир булган жойни куздан кечиришни утказиш хисобланади. Х,одиса содир булган жойни куздан кечиришнинг асосий вазифалари юз берган вокеа холатларини аниклаш, шунингдек жиноят изларини топиш, кайд этиш, дастлабки тарзда текшириш ва олиб куйишдан иборат. Х,одиса содир булган жойни куздан кечиришни синчковлик ва изчиллик билан, пировард натижада эса самарали утказиш - бу хар кандай жиноятни очиш ва тергов килишда муваффакият гаровидир.

Х,одиса содир булган жойни куздан кечиришда ижобий натижага эришиш учун куздан кечиришни утказаётган шахсларда чукур назарий билимлар ва турли хил излар билан ишлаш буйича амалий куникмалар мавжуд булиши лозим. Куздан кечиришни утказаётган терговчи, шунингдек унда иштирок этаётган мутахассис-криминалист излар

таснифини, уларни топиш, дастлабки тарзда текшириш ва

May, 2022

олиб куйиш тартибини яхши билиши, изларнинг турлари ва уларни кайси жойларда топиш мумкинлиги (кандай вокеа юз берганини хисобга олган холда) хакида аник тасаввурга эга булиши, криминалистика воситалари, услублари ва усулларидан мохирона фойдалана олиши мухимдир. Бу ходиса содир булган жойда изларни изчиллик билан кидириш имкониятини таъминлаш, юз берган вокеа механизмини аниклаш, тергов тусмолларини илгари суриш, шунингдек суд экспертизаларини тайинлашда саволларни асосли равишда куйиш учун зарур.

Шуни кайд этиб утиш лозимки, сунгги вактда купгина суд, прокурор, терговчи ва суриштирувчи излар билан ишлашни факат куздан кечиришда иштирок этувчи мутахассис-криминалистнинг вазифаси деб хисоблайдилар. Албатта, мутахассис-криминалист терговчига ёрдам курсатиши шарт. Бирок терговчи излар билан ишлаш борасидаги харакатларни бошкаларга юклашга уриниши уринли булмаса керак. Боз устига, ходиса содир булган жойни куздан кечириш иш учун ахамиятга эга булган фактик маълумотларни олиш максадида жиноят содир этилган жойни, унда мавжуд излар ва бошка объектларни терговчи томонидан бевосита кайд этиш ва урганишдан иборат.

Жиноят ишларини урганиш натижалари шундан далолат берадики, ходиса содир булган жойни куздан кечиришда мутахассис-криминалист иштирок этмаган холларда излар, одатда, ё умуман топилмайди, ё топилса хам баённомада жиноят-процессуал конуни, экспертиза ва тергов амалиёти талабларини хисобга олмасдан, юзаки тавсифланади.

Яна шуни хам кайд этиб утиш лозимки, айрим холларда изларни ки-диришга нисбатан амалда юзаки ёндашиш кузатилади. Яъни бирон-бир из топилгудек булса, бошка изларни кидиришга эътибор камаяди, бу эса жино-ятни фош килиш эхтимоли пасайиб, далиллар базаси сезиларли даражада сифатсиз булишига олиб келади.

Шу боис, ходиса содир булган жойда учрайдиган моддий изларнинг, айникса, кенг таркалган турлари билан ишлаш, уларни топиш, кайд этиш ва олиб куйишнинг хусусиятларига алохида эътиборни каратишни зарурати тугилади.

Шу уринда, айрим маълумотларга эътиборни каратамиз. Амалиётда содир этилаётган жиноятларнинг очилиши биринчи навбатда куринадиган ва куринмас изларнинг ходиса жойини куздан кечириш жараёнида аникланишига боглик. Улар куринадиган ва хира

ёки куриниши кийин булган излар. Бу изларни топиш учун

May, 2022

махсус ёритгичлар, шунингдек механик ва кимёвий усуллар кулланилади (масалан, когоздаги кулларнинг куринмас излари, ёки ходиса жойида колдириб кетилган предметларда топилган микрозаррача, тола ва биологик хусусиятга эга булган одам танасининг ажратмалари (ёг-тер излар).

^одиса содир булган жойда топилган изларни саклаш учун куйидаги чораларни куриш керак:

а) изларга шикаст етказиши ёки уларни йук килиб юбориши мумкин булган шахсларни бу ерга куймаслик;

б) излар тасодифан шикастланишини истисно килувчи чораларни куриш (куздан кечиришни амалга ошираётган шахс олдиндан белгиланган йуналишлар буйлаб харакатланиши, предметлар тегишли тавсияларга риоя этган холда, эхтиёткорлик билан куздан кечирилиши лозим);

в) хаво даражаси, шамол, куёш нури ва ёгингарчилик таъсирида узгариши ёки бузилиши мумкин булган изларни, шунингдек, тез айнийдиган озик-овкат махсулотларида топилган изларни дархол кайд этиш;

г) ходиса содир булган жойдаги излар топилган худуд ёки предметларни куздан кечириш иштирокчилари тасодифан уларга шикаст етказмасликлари учун белгилаш (масалан, изларни атрофини бур билан чизиб белгилаш ёки улар якинига ракамли тахтачаларни куйиш мумкин);

д) агар ёгингарчилик булиши тахмин килинаётган булса, одам ёки хайвон оёклари, транспорт воситалари гилдиракларининг изларини тахта, фанер, кути ва бошка мавжуд материаллар билан тусиш; излар устида шийпончалар хосил килиниши хам мумкин;

е) сочилувчан материаллар (масалан, кумли тупрок)даги изларни шамол учириб юбормаслиги учун фанер, картон булаги, тахта билан тусиш ёки мазкур изларга мустахкамловчи таркиблар (масалан, соч учун лак ёки спиртдаги 6 фоизли шеллак эритмаси)ни пуркаш йули билан ишлов бериш. Бунда таркибнинг майда томчилари изга сингиши учун эритма окими юкорига йуналтирилади. Пуркаш изларда яхши фаркланадиган плёнка хосил булгунга кадар давом эттирилади;

ж) йулнинг катнов кисмидаги излар атрофига транспорт харакатини такикловчи ва айланиб утиш йулларини курсатувчи тусиклар урнатиш;

з) ходиса содир булган жойда топилган изларни уларнинг бузилишига олиб келиши мумкин булган кучли таъсир курсатувчи

кимёвий бирикмалар ва юкори температуралар таъсиридан

саклаш.

May, 2022

Из-моддалар - бу жиноятни тайёрлаш, содир этиш ёки яшириш натижасида хосил булувчи суюк, пастасимон ва сочилувчан моддаларнинг излари. Улар каторига кон излари (томган, сачраган, оккан, чапланган кон доглари)ни, ёнилги-сурков материаллари, тормоз суюкликлари, ишкорлар ва хоказоларнинг изларини киритиш мумкин. Бундай изларнинг трасологик тадкикотлари факат из хосил булиш механизмини аниклашга каратилади.

Из-инъикослар - бу икки объект узаро таъсирга киришиши натижа-сида хосил буладиган излар, бунда бир объектнинг ташки тузилиши ва узга белгилари бошка объектда акс этади. Из-инъикослар сузнинг тор маъно-сидаги излар хисобланади. Уларнинг аксарияти одам, кулфни бузиш асбо-блари, жиноят куроллари, транспорт воситалари, хайвонлар ва хоказоларнинг изларидир.

Айнан тор маънодаги излар (из-инъикослар) криминалистик трасоло-гиянинг асосий тадкикот объекти хисобланади. Кенг маънодаги излар изнинг хосил булиш механизмини аниклаш ва ситуалогик тадкикотлар утказиш масалалари хал этилаётган, яъни ходиса содир булган жойдаги вазият, ушбу вазият элементлари ва уларнинг уртасидаги алокалар харакатланиш, динамика, ривожланиш нуктаи назаридан куриб чикилаётган холларда трасологиянинг тадкикот объектига айланиши мумкин.

Уз навбатида, из-инъикослар ёки акс этувчи излар хам турли асосларга кура таснифланиши мумкин:

1. Из хосил килувчи объектларга кура:

- антропоскопик излар - изда одам танаси ва унинг айрим кисмлари (куллари, оёклари, лаблари, тишлари, бармоклари, кафтлари, товони ва ш.к.) хоссаларини бевосита акс эттирувчи излар;

- антропомеханоскопик излар - кийим, пойафзал кийдирилган одам танаси ва унинг айрим кисмлари хоссаларини ёки одам танаси кисмларининг урнини босадиган ва уларнинг вазифаларини маълум даражада бажарадиган предметлар (протезлар, кийдирма тишлар, хассалар)нинг хоссаларини акс эттирувчи излардан иборатдир. Кискача излар хусусида тухталар эканмиз бевосита хозирги кунда далилий ахамияти энг юкори ва айнанликни (идентификация) белгилашда энг юкори курсаткичларни бераётган излар бу биологик характердаги излар хисобланади. Мисол тарикасида келтирадиган булсак вокеа жойида папиляр излар эксперт томонидан

аникланиб куздан кечирилади ва тадкикод учун

чапланганлиги сабабли олинмайди. Мазкур изни биологик

Мау, 2022

материал сифатида нингидрин, алоксан, азотли кумуш эритмаси (ёки спрей) билан ишланган такдирда унинг кимёвий таркиби сакланади ва кучириб олинса, бу из биологик материал сифатида одам ДНКси экспертизаси буйича тадкик килинганида шахсни айнанлигини тасдиклашга имкон беради. Шундай холатни мисол тарзида жиноятчи изларини яшириш максадида фойдаланган кулкопнинг ички кисми текширилган такдирда, бармок изларининг асоси хисобланган тер-ёг ажратмаларини аниклаш мумкин ва бу ажратмалар хам ДНК экспертизаси томонидан шахсни идентификация килишга имкон беради.

Амалиётда энг куп содир этиладиган угирликнинг чунтакесарлик турида хам биологик тер - ёг излари билан бирга жиноят содир этган шахснинг эгнидаги кийимининг енги кисми жабрланувчининг чунтаклари билан албатта туташади, натижада чунтакдаги микрозаррачалар жиноятчининг тирнок остига утади, жиноятчи жиноят содир этиш жараёнида ва кучли хаяжонланиши натижасида узидан иссиклик ажратиши боис, тер ва ёг ажралиб чикади бу тер -ёг излар албатта чунтак кисмига сингиш билан бирга кийимнинг енг кисмига хам чунтакдаги микозаррача, микротолаларни утиб колишига имкон беради. Худди шу холатни котиллик содир этилаётган холатда тахмин килсак микро тола ва микро заррачаларнинг туташувини аниклаш хамда мантикий богликлик оркали изларни топиш кейинчалик эса холат юзасидан экспертиза тадкикотларини тайинлаш учун имкон пайдо булади.

Хозирги кунда Адлия вазирлиги хузуридаги Х,.Сулаймонова номидаги Республика суд экспертиза маказининг Одам ДНКси экспертизасида бу турдаги экспертиза самарали тадкикотларни утказиш билан бирга жиноят учун жазони мукарралигини таъминлаш хамда шахсни айбини исботлашда узининг салмокли хиссасини кушиб келмокда.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда замонавий экспертиза турлари ривожланиши билан бирга жиноятлар изи совимасдан очишга картилган имкониятлар кенгайди. Бу имкониятларнинг барчасида авваламбор суд, прокурор, терговчи суриштирувчи ва экспертлардан мантикий фикрлаш, жиноятни содир этган шахсни харакатларини фикрий тиклаш ва уни харакатларининг узвий ходиса содир булган жой мухити билан богланганда изларни топиш ва бу изларни келажакда далил сифатида эътироф этиш учун имкон яратилади. Яъни очилмайдиган жиноят йук факат жиноятни очилишига масъул шахсларнинг муттасил узларининг

May, 2022'

1160

устиларида ишлашлари, мантикий фикрлаш оркали назария ва амалиётни боглаган холда тергов фаолиятига тадбик этсалар жиноятчиликни пойи киркилишига замин яратилади.

REFERENCES

1. Пулатов Ю.С., Закурлаев А.К., Хрдиса содир булган жойда изларни топиш, мустахкамлаш ва олиб куйиш. Укув кулланма. Тошкент - 2015.Б. 207.

2. Хасанов Ш. Умумий тахрири остида .Муаллифлар жамоаси. ИИВ Академияси.Суд экспертизаси буйича кулланма. 2015. Б.2

3. Ишенко Е.П.,Криминалистика в вопросах и ответах.Москва "Проспект"2014.с.66.

4. Фирсов А.О., Волков А.С.,Особенности обнаружения и изъятия следов биологического происхождения при раскрытии и расследовании преступлений. Журнал Российская академия №8.с.165-167.

5. А.Закурлаев Ходиса жойида куринмас ва куз илгамайдиган изларни аниклаш усуллари. Укув услубий кулланма 37-38б . Т. 2016.Lesson press.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.