Научная статья на тему 'ПОЛИЗ ЎСИМЛИКЛАРИДА БАРГ ҒОВАКЛОВЧИ ҲАШАРОТЛАРНИНГ ЗАРАРИ ВА ҲИМОЯСИ'

ПОЛИЗ ЎСИМЛИКЛАРИДА БАРГ ҒОВАКЛОВЧИ ҲАШАРОТЛАРНИНГ ЗАРАРИ ВА ҲИМОЯСИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
2
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
бодринг / қовун / тарвуз / қовоқ / ғовакловчи пашша / зарар / инсек-тицид / самарадорлик.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Хўжаев Шомил Турсунович, Хусенова Нодира Нутфиллаевна

Мақолада полиз ўсимликлари оиласидан бодринг, қовун, тарвуз ва қовоқ турлари билан озиқланиб зарар келтирадиган, баргини ғовакловчи пашша турлари ҳақида тадқиқот натижалари келтирилган. Бунда: турлари, зарари ва уларга қарши курашнинг уйғунлашган усул ва воситалари ҳақида гап юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПОЛИЗ ЎСИМЛИКЛАРИДА БАРГ ҒОВАКЛОВЧИ ҲАШАРОТЛАРНИНГ ЗАРАРИ ВА ҲИМОЯСИ»

ПОЛИЗ УСИМЛИКЛАРИДА БАРГ ГОВАКЛОВЧИ ^АШАРОТЛАРНИНГ ЗАРАРИ ВА

^ИМОЯСИ

1Хужаев Шомил Турсунович, 2Хусенова Нодира Нутфиллаевна

1Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институтиб к/х.ф.д., проф.

2Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти, катта илмий ходим

https://doi.org/10.5281/zenodo.10948349

Аннотация. Мацолада полиз усимликлари оиласидан бодринг, цовун, тарвуз ва цовоц турлари билан озицланиб зарар келтирадиган, баргини говакловчи пашша турлари %ацида тадцицот натижалари келтирилган. Бунда: турлари, зарари ва уларга царши курашнинг уйгунлашган усул ва воситалари %ацида гап юритилади.

Калит сузлар: бодринг, цовун, тарвуз, цовоц, говакловчи пашша, зарар, инсектицид, самарадорлик.

Аннотация. Статья посвящена группе минирующих мух из родов: фитомиза и лириомиза на тыквенных культурах: огурцах, дыне, арб узе и тыкве. При этом: приводится видовой состав, вредоносность и меры интегрированных методов и средств борьбы с ними.

Ключевые слова: огурцы, дыня, арбузы, тыква, минирующие мухи, вредоносность, меры борьбы, инсектициды, эффективность.

Abstract. Leaf miner flies The article is devoted to a group of leaf miner flies from the genus: phytomyza and liriomyza on pumpkin crops: cucumbers, melon, watermelon and pumpkin. At the same time: the species composition, harmfulness and measures of integrated methods and means of combating them are given.

Keywords: cucumbers, melon, watermelon, pumpkin, leaf miner flies, harmfulness, methods of combating, insecticides, efficiency.

Маълумки, ковокдошлар оиласига хос усимликлар (бодринг, ковок, ковун) билан турли сурувчи ва кемирувчи хашарот ва ургимчакканалар озикланади. Бу зарар, минтакамизнинг кайси худудида хамда усимликни кайси ривожланиш давридан бошлаб содир булаётганига караб, турлича булиши мумкин.

Ушбу маколада биз кузатувлар олиб борган бодринг усимликларининг барг кисмини зарарловчи говак хосил килувчи хашаротлар хакида гап юритмокчимиз. Бундай хашаротлар каторига келгинди (адвентив) турлардан: говак хосил килувчи пашшалар (Diptera), хамда капалаклардан (Lepidoptera) помидор ва картошка куяларини зикир килиб утиш мумкин.

Бу хашаротларнинг хаммасига хос хусусият - бу уларнинг куртлари усимлик барги орасидаги паренхима катламини еб, хар иккала томонидаги пустлок кобиги зарарсиз колгани учун бушлик (говак) изи шаклланади (расмга каранг). Систематика нуктаи назаридан говакловчи пашшалар махсус оилага (Agromyzidae) ажратилган. Мутахассисларнинг (Злобин, Другова, 2002) таъкидлашича, дунё фаунасида буларнинг 250 дан ортик тури маълум. Шулардан 100 таси собик Иттифок давлатларида учрайди.

Говакловчи пашшалар ва уларнинг курти колдирган излар:

1 - говакловчи пашшаларнинг етук зотлари: а- фитомиза Phytomyza Fallen., б - лириомиза Liriomyza Mik. авлодлари (Злобин, Другова, 2002), 2 - бодринг баргларининг зарарланиши, 3 - ковун ва тарвуз (4) усимликларининг зарарланиши.

Agromyzidae оиласи орасида 2 та авлодга хос турлар энг куп таркалган булиб, усимликларга катта зарар етказиши мумкин. Булар: Phytomyza Fallen (оз турга эга) хамда Liriomyza Mik. булиб, турлари жуда куп, шулардан 26 таси усимликларга иктисодий зарар келтириши мумкинлиги хакида фикр юритилади.

Говак хосил килувчи пашшаларнинг личинкаларидан ташкари етук зотлари хам усимликка зарар етказиши мумкин. Бунда, ургочи зот ихтисослашган тухум куйгичи билан усимлик тукималарини арралаб, окиб чиккан усимлик ширасини татиб куради ва ёккани билан озикланиб тухум куяди. Натижада усимлик шуни узидан хам зарар куради. Шу билан бирга, бу жараёнда айрим (айникса вирусли) касалликлар хам таркалиши мумкин.

Говак хосил килувчи пашшаларнинг айрим турлари Узбекистонга 1995-2000 -йиллари келиб колди. Бунга сабаб албатта савдо-сотик, халклараро муносабатларининг жадаллашидир. Турли усимлик кучатлари, тирик гул намуналарининг олиб келиниши хам бунга сабабчи булиши мумкин.

Хозирда Узбекистонга келиб колган говакловчи пашшаларнинг тури билан шугулланиш талаб даражасида эмас. Тахмин килишимиз мумкинки, асосан иссикхоналардаги томатдош ва ковокдош усимликларда Agromyzidae оила намуналарининг асосан Liriomyza авлодига тааллукли турлари учраб, улар: L.sativae (Blanchard), L.strigata (Moigen), L.bryoniae (Kaltenbach) ёки L.trifolii (Burgess) булиши мумкин. Нима булганида хам, бу тур намуналари агробиоценозлардан тургун урин эгаллаб, турли усимликлар хосилдорлигига катта зиён етказиши мумкин булган даражада хавф яратмокда. Шунинг учун, бошка усимликлар каторида бодринг, ковок ва ковун каби ковокдош экинларни химоя килиш устида иш олиб бориш долзарб масалалардандир. Тадкикотлар 2021-2023 йиллари УКваХИТИ хамда пойтахт вилоятининг ^ибрай тумани, Муса Мухаммад худудидаги хужаликларда утказилди. Бунинг учун кабул килинган услубий курсатмалардан фойдаланилди (Хужаев, 2004).

Биринчи галда говакловчи пашшаларнинг зарари ва унинг: кайси даврда усимликни зарарлай бошлагани хдмда курт зичлигига богликлигини урганиш зарур эди. Бунинг учун 2022 йилда кичик дала тажрибасини утказиб, зараркунандани усимликда пайдо булишини

бошкариб, 3 даврда: усимлик 6-8 барг хосил килганида; кийгос хосилга кирганида, хамда хосил етилишга якин колганида амалга оширдик. Бу даврларга амалий риоя килиш Вертимек инсектицидини лозим булган вариантларга ишлатиш оркали эришилди.

Олинган натижалар 1-жадвалда келтирилди. У ердан куриниб турганидек, говак хосил килувчи пашшалар бодринг усимлигида унча кучли ривожланмагани туфайли, хатто энг эрта муддатлардан бошлаб зарарлаганида хам хосилдорликни атиги 20,1% га озайтирган. Кейинчалик тушган хашаротнинг хосилдорликка зарари сезиларли даражада булмади.

1-жадвал

Бодринг усимлигининг турли даврларида тушган FOBa^OB4H пашшаларнинг унинг хосилдорлигига таъсири

Дала тажрибаси, Тош. вил., Кибрай тум., 12.VI. 2022 й.

№ Вариантлар Усимлик хосилдорлигига таъсир этиши

1 усим-дан олинган уртача хосил, кг 1 гектардан олинган уртача хосил, ц/га *) Назоратдан фарки (±)

ц/га %

1. Усимликда 6-8 барг хосил булганида зарарланган 0,727 218,1 -55 - 20,1

2. Усимлик кийгос хосилга кирганида 0,900 270,0 -3,0 - 1,1

3. Х,осил етилишига якин колганида 0,933 279,9 0 0

4. Назорат (усимликлар зарарланмаган) 0,911 273,0 - -

*) - 1 гектарда уртача 30 000 кучат борлиги аникланган

Говакловчи хдшаротларга карши бодринг усимлигида 2 хил усулни синаб курдик. Бирида - инсектицидни усимлик илдизи оркали, усимликнинг кучатлик даврида ишлатиб курдик. Бунинг учун окканот ва говакловчи пашшаларга карши "ЕвроТим" фирмаси томонидан таклиф килинган Оксамил, 24% эм.к. инсектициди синовдан утказилди. Препарат ерга утка-зилган кучатлар мослашиб олганидан 3-5 кун кейин, х,ар кучатнинг остига 100 мл дан дори эритмаси (х,ар гектарга 10 л дори сарфлаб) куйиб чикилди, яна х,ар 15 кундан кейин 2 марта тадбир кайтарилди.

Икки марта кайтариб утказилган бундай тажрибалар шуни курсатдики, Оксамил препарати бодринг усимлигини сурувчи ва кемирувчи зараркунандалардан (окканот, говакловчи пашшалар, трипс) х,имоя килишда экологик хдвфсиз ва юкори самарали восита экан. Кучат остига 3 марта куйиб ишлатиш окибатида тажриба усимликларида бу хдшарот - зараркунандалар умуман ривожланмади ёки суст ривожланди; назоратдаги усимликларда эса говакловчи пашшалар, окканот, трипс ва беда кандаласи кисман ривожланиб, усимлик х,осилдорлигини уртача 27,8% га пасайтирди (2-жадвалга каранг).

2-жавдал

Илдиз оркали юборилган Оксамил инсектицидининг бодрингдаги зараркунандаларга карши биологик самарадорлиги

Дала тажрибалари, Тош. вил., Кибрай тум., 2020 й.

Самарадорлик, % карши:

№ Вариант- Ишлатиш Говакловчи хашаротларга Окканотларга Трипсга ^андалаларга

лар коидаси Неча кундан кейин

30 65 30 65 30 65 30 65

Кучатлик

даврида 3

1. Оксамил, марта илдиз остига (хар 15

24% кун оралаб 100 100 91,7 95,3 82,0 100 87, 0 96,2

эм.к. мл сув билан) 2

2. Назорат Уртача зарарланган усимликлар сони, %

(уимояси 8,5 72,7 35,7 100 3,6 27, 0 12,1

з) - 2

Усимликларни говакловчи хашаротлардан химоя килишнинг иккинчи усули - бу зараркунанда ривожлана бошлаган пайтда инсектицид пуркашдир. Бу максадда тажрибани 2022 йилнинг июн ойида ^ибрай туманида Муса Мухаммад худудида жойлашган "Собиров агро" фермер хужалигида утказдик. Бунинг учун 4 та замонавий инсектицид танланиб, осма кул пурка-гичи ёрдамида (350 л/га) ишлов утказилди. Танлаб олинган дориларнинг таъсир этувчи моддлари турли булиб, буларнинг орасида, кутилганидек, трансламинар таъсир этиш механизмига эга (яъни, усимлик тукималарига сингиб, у ерда захарли, нисбатан узок сакланадиган "уя"лар хосил килиш кобилиятига эга - абамектин хамда эмамектин бензоатли препаратлар юкори ва давомли самара курсатди (3-жадвалга каранг).

3-жадвал

Бодринг усимлигини говакловчи пашшалардан химоя килишда ишлатилган инсектицидларнинг биологик самарадорлик

№ Вариантлар Соф Сарф- меъёри, л(кг)/га Самарадорлиги, % кунлар буйича:

моддаси 10 14 20 25 30

Энтомектин,

1. 1,8% эм.к. (ООО "Ифода", Узб.) абамектин 0,2 0 100 91,7 90,2 72,3

2. Эмафос, 42% эм.к. (ООО "ЕвроТим", Герм.-Узб.) эмамектин бензоат + хлорпирифос 0,6 0 100 100 96,2 97,1

3. Эмабен, 5% с.э.г. (Узб.-КНР) эмамектин бензоат 0,4 0 100 90,2 94,2 86,5

4. Далатэ Плюс, 10% эм.к. (ООО "Ифода", Узб.) лямбда-цигалотрин 0,25 0 72,1 70,3 62,1 41,4

5. - Зарарланган усимликлар, %

Назорат

(X

химоясиз.

7,3

31,4

36,2

51,4

ЭКФ05 3,07

Синтетик пиретроид Далатэ Плюс (каратэнинг аналоги) говакловчи пашшаларга карши коникарсиз самара курсатди.

Шундай килиб, куйидагиларни таъкидлашимиз мумкин.

1. Говакловчи пашшалар ковокдошлар оиласига мансуб сабзавот усимликларини, жумладан бодринг, ковок ва ковунни шикастлаб, уларга зарар етказиши мумкин. Бу зарар усимликларни канчалик эрта зарарлай бошлагани билан боглик булиб, 20% атрофида булиши мумкин.

2. Бодринг говакловчи пашша, хдмда бошка йулдош зараркунан-далардан х,имоя килиш учун махсус Оксамил, 24% эм.к. инсектицидини ишлатиш мумкин. Буни, х,ар гектарга жами 30 л (3 марта 10 литрдан), х,ар 15 кунда бир, кучат остига 100 мл дан сувдаги эритмасини куйиб чикилади.

3. Бодринг ва бошка усимликларни говакловчи хдшаротлардан самарали пуркаб х,имоя килиш учун, трансламинар хусусиятларга эга: Энтомектин, 1,8% эм.к. (0,2 л/га), Эмафос, 42% эм.к. (0,6 л/га), Эмабен, 5% с.э.г. (0,4 кг/га) ва бошка шулар каби соф моддага эга инсектицидларни ишлатиш мумкин.

REFERENCES

1. Злобин В.В., Другова Е.В. Минирующие мухи семейства Agromyzidae//Ж. Защита и карантин растений. - Москва, 2002. - №7. - С. 28-33.

2. Ущеков А.Т., Антипова О.В., Ахатов А.К. Методы и средства (работы в теплицах) //Ж. Защита и карантин растений. - М., 2003. - №1. - С. 20-22.

3. Хужаев Ш.Т. Инсектцид, акарицид, биологик фаол моддалар ва фунгицидларни синаш буйича услубий куусатмалар (II нашр). - Тошкент: Давлат кимё комиссияси, 2004. -103 б.

4. Хужаев Ш.Т. Умумий ва кишлок хужалик энтомологияси хамда уйгунлашган химоя килиш тизимининг асослари (IV нашр). - Тошкент: Янги нашр, 2019. - 375 б.

0

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.