Научная статья на тему 'ҒОВАКЛОВЧИ ПАШШАЛАРНИНГ ПАРАЗИТ ЭНТОМОФАГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БИОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ'

ҒОВАКЛОВЧИ ПАШШАЛАРНИНГ ПАРАЗИТ ЭНТОМОФАГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БИОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
87
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ғовакловчи пашшалар / энтомофаг / зараркунанда / Digliphus isae Dacnusa siberica. / mining flies / entomophages / pests / Digliphus isae / Dacnusa siberica.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — У.А.Исашова, М.Холдаров

Ушбу мақолада қишлоқ ҳўжалик экинларининг кемирувчи зараркунандаларидан бири бўлган ғовакловчи пашшаларнинг энтомофагларини турлари ҳақида ёритилган. Шунингдек, чет элдан интродукция қилинган 2 тур энтомофагларDigliphus isae ва Dacnusa siberica турлари ушбу зараркунандага қарши синалган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TYPES OF PARASITIC ENTOMOPHAGES OF POOR FLIES AND THEIR BIOLOGICAL PROPERTIES

This article describes the types of entomophages of porous flies, which are one of the rodent pests of agricultural crops. Also, 2 species of entomophages introduced from abroad were tested against this pest Digliphus isae and Dacnusa siberica

Текст научной работы на тему «ҒОВАКЛОВЧИ ПАШШАЛАРНИНГ ПАРАЗИТ ЭНТОМОФАГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БИОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ»

Удк: 632.7.+565

ГОВАКЛОВЧИ ПАШШАЛАРНИНГ ПАРАЗИТ ЭНТОМОФАГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БИОЛОГИК ^УСУСИЯТЛАРИ У.А.Исашова, М.Холдаров

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти https://doi.org/10.5281/zenodo.6547513

Аннотация. Ушбу мацолада цишлоц хужалик экинларининг кемирувчи зараркунандаларидан бири булган говакловчи пашшаларнинг энтомофагларини турлари уацида ёритилган. Шунингдек, чет элдан интродукция цилинган 2 тур энтомофаглар-Digliphus isae ва Dacnusa siberica турлари ушбу зараркунандага царши синалган.

Калит сузлар: говакловчи пашшалар, энтомофаг, зараркунанда, Digliphus isae Dacnusa siberica.

ВИДЫ ПАРАЗИТИЧЕСКИХ ЭНТОМОФАГОВ МОШИКИ И ИХ БИОЛОГИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА

Аннотация. В данной статье описаны виды энтомофагов пористых мух, которые являются одними из грызунов-вредителей сельскохозяйственных культур. Также против этого вредителя были испытаны 2 вида интродуцированных из-за рубежа энтомофагов -Digliphus isae и Dacnusa siberica.

Ключевые слова: минирующие мухи, энтомофаги, вредители, Digliphus isae, Dacnusa siberica.

TYPES OF PARASITIC ENTOMOPHAGES OF POOR FLIES AND THEIR BIOLOGICAL PROPERTIES

Annotation: This article describes the types of entomophages ofporous flies, which are one of the rodent pests of agricultural crops. Also, 2 species of entomophages introduced from abroad were tested against this pest - Digliphus isae and Dacnusa siberica.

Key words: mining flies, entomophages, pests, Digliphus isae, Dacnusa siberica.

Минтакамизнинг иклим шароити сабзавот агробиоценозда куплаб зараркунандаларни ривожланиши учун кулай имконият яратади. Тез суръатда купайиб бораётган ах,олини етарли озик-овкат билан таъминлашда зараркунандаларга карши кимёвий курашиш усули етакчилик килмокда. Бунинг натижасида куплаб микдорда х,осил сакланиб колаётган булсада, биоценоздаги энтомофагларга салбий таъсир хдммага маълумдир. Говакловчи пашшаларнинг табиатда 30 га якин энтомофагларининг турлари мавжуд булиб, уларнинг деярли барчаси хдшоратлар синфининг Hymenoptera туркумига мансубдир. Говакловчи пашшаларга карши биологик усул А^Ш, Германия, Швеция, Голландия, Белгия ва Англия давлатларида кенг кулланилмокда. Бу давлатларда Digliphus isae, Opius pallipes, Dacnusa siberica ва Chrysocharis Parksi турларининг нархи бошка зараркунанда энтомофагларига нисбатан бироз кимматрок. Dacnusaни liriomyza авлодига мансуб зараркунандаларга карши курашишда гектарига 10-20 мингтадан чикариш яхши натижа беради. Улар бутун мавсум давомида говак х,осил килувчи пашшалар сонини назорат килиб туради [73; 26-34-б.].Digliphus isae (Diglyphus isaea Walker.) Hymenoptera туркуми Chalcidoidea оиласига мансуб эктопаразит. Ушбу паразит говакловчи пашшалар

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ва айрим тангаканотлилар куртчаларида паразитлик килади. Паразит ари куринишидаги хдшарот булиб, катталиги 2 мм, ранги кора яшил темирсимон товланувчи. Тухум куйишдан олдин баргдаги 2-3 ёшдаги барг говакловчи пашша куртчасини чакиб фалажлайди ва тухумини уша курт ёнига баргнинг устки кисмига куяди. Тухумлари цилиндирсимон 0,1-0,3 мм. Битта ургочи паразит умри давомида 50-60 тагача тухум куяди(1-расм).

1-расм. Digliphus isae имагоси.

Тухуми юмалок цилиндирсимон, ялтирок. Паразит тухумидан хдроратга караб 5-6 соат давомида кичик куртча чикиб, барг юза каватини тешиб, зарарланган курт ичига киради. Diglyphus isaea паразити говакловчи пашшаларнинг 10 дан ортик турини зарарлайди. Асосан сабзавот ва полиз экинларида учровчи говакловчи пашшаларда самарали паразитлик килади. Паразит зараркунанда курти билан озикланиб уч ёшни утайди ва гумбакланиб сунгра барг ичидан учиб чикади [48; 188-193-б.].

Diglyphus isaea куртчалари озикланиб булгандан сунг говак ичида гумбакка айланади. Гумбаклик даври хдроратга караб 6-9 кун давомида ривожланади. Ушбу паразитнинг ривожланиши учун оптимал хдво харорати +25-30С, нисбий хдво намлиги 4060% кулай хисобланади. Гумбакдан учиб чиккан етук зотнинг биологик фаоллиги учун 23 хавфта керак булади ва улар жуфтлашиб, говакловчи пашшаларнинг куртларини зарарлай бошлайди. [102; 117-121-б.].

2-расм. Dacnusa sibirica - Dacnusa siberica Tel.

Dacnusa sibirica Tel. паразити Hymenoptera туркуми Braconidae оиласига мансуб. Яшаш шакли эндопаразит. Етук ёшдагиси ранги кора катталиги 3-4 мм. Европада унинг 70 га якин тури учрайди(2-расм). Айрим истикболли турлари Европа, Россия ва бошка мамлакатларда купайтирилиб, кишлок хужалигида етиштирилаётган экинлардаги говакловчи пашшаларга карши кулланилади. Уларни купайтириш технологияси Diglyphus isae тури билан иссикхоналарда амалга оширилади. Етук ёшдаги ургочи тухумларини говакловчи пашшаларнинг личинкаларига тугридан тугри битта личинкага биттадан куяди [80; р-193-198.].

Паразит купрок 1-2 ёшдаги говакловчи пашшаларнинг куртчаларини зарарлайди.

Паразитнинг ривожланиши учун оптимал харорат +22-24оС етарли хисобланади. Бир авлодининг ривожланиши учун юкоридаги хароратда 15-16 кунни ташкил этади. Етук ёшдаги имаго 6-7 кун яшайди. Бир кунда хужайин сонига караб 10-12 тагача, умри мобайнида ургочи имаго 90-95 донагача тухум куяди. Баъзида Басита паразитининг етук ёшдагилари билан ЛрЫё1т (усимлик битлари паразитлари) паразити билан адаштиришимиз мумкин чунки улар ташки томондан жуда ухшайди.

Diglyphus ¡^тва ва Баспша siberica паразит турлари табиатда доимо бирга хаёт кечиришади. Чунки уларнинг хужайини битта турдаги зараркунандалардир. Бунда Баспша siberica паразитининг хиссаси камрок. Diglyphus ¡^тва серпуштлилиги ва харакатчанлиги туфайли тез урчийди.

Ушбу паразит турлари Россиядан Узбекистонга илмий максадда олиб келиниб бир гурух олимлар томонидан ТошДАУ Усимликларни биологик химоя килиш илмий-тадкикот марказида энтомофагларнинг биологик курсаткичлари урганилган. Тадкикотларимизни А^ХАИ биолабораториясида помидор экинида говакловчи пашшаларга карши куллаш ва улар самарадорлигини аниклаш буйича давом эттирдик.

Тадкикот материалларига иссикхона агробиоценозда учровчи говакловчи пашша ва уларнинг паразит турлари. Тажриба давомида микроскоплардан: МБС-2; МБИ-3; термостат MEMMERT ва бошка асбоб ускуналардан фойдаланилди.

Говакловчи пашшаларни зарарини аниклашда усимлик барглари синчиклаб текширилди. Х,исоблар шахмат усулида 1 м2 да 4та усимлик жами 100 усимликда олиб борилди. Фитофаглар ва энтомофаглар сонини аниклашда В.А.Шапиро [41; 64-б.] услуби буйича олиб борилди. 2012 йил интродукция килинган паразитлар Digliphus isae ва Баспша sibirica паразитларини кишловдан чикиши ва зараркунандаларни зарарлаш даражасини кузатиш буйича кузатувлар олиб борилди. Биолабораторияда ушбу паразитларни лаборатория авлодларидан 100 дона ажратиб олинди, яъни Diglyphus isaea 50 дона ва Dacnusa siberica эса 50 дона. Ажратиб олинган паразитлар эркак ва ургочиларининг нисбати 35/65 ни ташкил этди. Ушбу паразитлар доимо бирга ривожланганлиги учун уларни зараркунандаларга нисбатан бирга кулланилди. Бунда тажриба олиб борилаётган иссикхона хаво харорати +20-250С, хамда хавонинг нисбий намлиги 60-65% ни ташкил килди(3-расм).

3-pacM.Diglyphus isaea ва Dacnusa sibericaнинг L. sativa турида ривожланиши (А^ХАИ

лаборатория тажрибалари 2021-2022йй)

Энтомофагларнинг ривожланишини кузатиш тажрибанинг 8-кунидан бошлаб олиб борилди. Шу билан бирга зараркунандалар сони х,ам х,исоб килиб борилди. Кузатувлар жами 42 кун давом этди. Иссикхонада зараркунанда ва унинг паразитларининг ривожланиши учун кулай шароитда яратилди. Тажриба бошида помидор усимлиги бир дона баргида говакловчи пашшалар личинкаларининг сони уртача 3,6 донани ташкил этди. 7-кунда паразитлар бир нечта говакловчи пашшаларнинг личинкаларини зарарлаган булиб, улар хдракатсиз эди. 14-кунда паразит турларининг ортиши аникланди унда Dacnusa siberica паразитининг сони битта баргда 1,1 донани ташкил этди, Diglyphus isaea турида эса ушбу курсатгич бир оз купрок булиб, 2,6 донани ташкил этди. 21-кунда эса паразитлар сони битта баргда 1,4 ва 3,1 донани ташкил этди, 28-кунда эса 2,1 ва 3,8 донагача ортди, 35-кунда эса 3,2 ва 4,5 ни ташкил этди. Кузатувнинг охирги кунлари паразитлар сони ортиб кетди ва натижада зараркунандалар сони битта усимликда 0,8-1,1 донагача булди. 42-кунда паразитлар 3,8 ва 6,2 донани ташкил этди. Демак икки паразит турларининг бир бирига нисбатан битта хужайинда х,ар х,ил булиши ушбу паразитларнинг пуштдорлиги ва улар хдракатчанлиги турлича булишини курсатди. Шу билан бирга уларнинг ривожланиши учун кулай шароит керак булишини такозо этади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати.

1. Isashova, U. A. (2020). Leaf Miner Flies and Measures of Fighting Against Them. Solid State Technology, 63(4), 244-249.

2. Sulaymonov, B. A., Isashova, U. A., Rakhmanova, M. K., Parpiyeva, M. Q., & Rasulov, U. S. (2019). Systematic analysis of the dominant types of entomophages in fruit orchards. Indonesian Journal of Innovation Studies, 8.

3. Anorbayev, A. R., Isashova, U. А., Rakhmonova, М. K., & Jumayeva, A. N. (2019). Development and Harm of Liriomyza Sativa Blanchard leaf--mining Flies. Indonesian Journal of Innovation Studies, 8.

4. Другова Е.В., Злобин В.В. «Томатный листовой минер требует внимания» Защ и Карантин растение. 2003 № 3, стр.36.

5. Ущеков А.Т. «Пасленовый минер и его паразиты» Москва. Защ и карантин растение. 1999 г. № 11 - стр.7.

6. Minkenberg Oscar, Helderman C.A. "Effects of temperature on the life history of L.bryoniae (Agromyzidae, Diptera) on tomato". \\ J. Econ. Entomol. 1990 - 83, № 1 - р 117. реф. жур. Биология 1991 № 11.

7. Spenser K.A. 1973 a. "Diptera, Agromizidae - Handbook for the Inentificftion of British Insects". 10 (5g): 1-136.

8. Abe Y. & Kawahara T. (2001). Coexistence of the vegetable leafminer; Liriomyza sativae(Diptera: Agromyzidae), with L. trifolii and L. bryoniae on commercially growntomato plants. Applied Entomology and Zoology 36: 277 - 281.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.